یک عضو هیات علمی دانشگاه درباره مشکلات مهم تولید داخلی می‌گوید: «در حالی تحریم‌ها پی‌درپی هزینه تولید در اقتصاد کشورمان را بالا برده‌اند که در کشورهای توسعه‌یافته هزینه‌های تولید روندی معکوس را در پیش گرفته است. با بهبود خطوط تولید از نظر سخت‌افزاری و نیروی انسانی دم به دم هزینه‌های تولید در کشورهای جهان روندی کاهنده به خود گرفته، اما در اقتصادهایی که به سمت مستهلک شدن می‌روند، روندی متفاوت حاکم است که موجب می‌شود تولید به لحاظ کیفی، بی‌کیفیت و از نظر قیمتی گران‌تر انجام شود.»

هادی حق‌شناس، نماینده پیشین مجلس، در ادامه عنوان می‌کند: «در سال‌های گذشته دو معضل اساسی برای تولیدکنندگان ایرانی وجود داشته که باعث شده بخشی از بازارهایی که قبلا در دست داشتند را هم از دست بدهند؛ یکی از این مشکلات نوسان پی‌درپی نرخ ارز بود. در واقع بازرگان و تولیدکننده ایرانی که در پی تداوم کسب‌وکار خود و متعاقب آن صادرات است هر دم نگران بهم خوردن محاسبات مالی خود بوده است. مشکل دوم وجود تحریم‌ها است که موجب شده بازرگانان ایرانی شرایطی به‌مراتب دشوارتر از فعالان مشابه کشورهای دیگر داشته باشند.»

آنچه در ادامه می‌خوانید متن کامل گفت‌وگوی صمت با این کارشناس اقتصاد است.

این روزها صحبت‌های وزیر صنعت، معدن و تجارت در گلایه از وضعیت تراز تجاری خبری شده است. وضعیت تجاری کشور را چگونه می‌بینید؟

من از اینکه گزارش وضعیت صادرات و واردات کشور تا پایان بهمن یا دی منتشر شده یا خیر، اطلاع دقیقی ندارم؛ به همین دلیل بحثم را براساس آمارهای رسمی که تا پایان پاییز گزارش می‌شود، ارائه می‌کنم. آمارهای رسمی نشان می‌دهند در حالی در ۹ ماه نخست امسال حجم واردات کشورمان ۵۴ میلیارد دلار بوده که میزان صادرات غیرنفتی تنها ۴۰ میلیارد دلار گزارش شده که بیانگر تراز تجاری منفی ۱۴ میلیارد دلاری اقتصاد ایران تا پایان آذر ۱۴۰۲ است. در عین حال باید مدنظرمان باشد که امروز اقتصاد ما زیر فشارهای تحریم ظالمانه قرار دارد که محدودیت در منابع ارزی را به بانک مرکزی و مقامات پولی کشور تحمیل کرده است. در این شرایط تراز تجاری منفی که بیانگر خروج بیشتر ارز از کشور است به تشدید محدودیت‌های مرتبط با این بخش منجر خواهد شد؛ بنابراین وضعیت فعلی منلسب نیست و نیاز به تغییراتی دارد.

وزیر صنعت به‌نوعی از فعالان اقتصادی گلایه هم کرده است. این چقدر می‌تواند منطقی باشد؟

شاید یک مقام مسئول انتظار دیگری از فعالان داشته باشد که مثلا فعالیت‌شان را بر رشد اقتصادی کشور معطوف دارند و رفاه عمومی. این یک دیدگاه فردی و نگاه اخلاقی است که من نمی‌خواهم آن را رد بکنم. اما می‌توان از جهت دیگری هم به این مسئله پرداخت. نگاهی که علمی و ساختاری باشد و به این بپردازد که چرا تولید داخلی ما آن جذابیت و توان رقابتی را که بتواند در بازارهای رقیب جایگاه بهتری داشته باشد، ندارد.

در سال‌های گذشته دو معضل اساسی برای تولیدکنندگان ایرانی وجود داشته که باعث شده بخشی از بازارهایی که قبلا در دست داشتند را هم از دست بدهند؛ یکی از این مشکلات نوسان پی‌درپی نرخ ارز بود. در واقع بازرگان و تولیدکننده ایرانی که در پی تداوم کسب‌وکار خود و متعاقب آن صادرات است هر دم نگران بهم خوردن محاسبات مالی خود بوده است. مشکل دوم وجود تحریم‌ها است که موجب شده بازرگانان ایرانی شرایطی به‌مراتب دشوارتر از فعالان مشابه کشورهای دیگر داشته باشند.

منظورتان از وضعیت متفاوت بازرگان ایرانی در قیاس با دیگر کشورها چیست؟

شاخص‌های کلان اقتصاد ایران وضعیتی نامناسب‌تر نسبت به دیگر کشورها دارد که خود این به دشوارتر شدن کار بازرگانان ما منجر می‌شود. همچنین تحریم‌ها که مانعی جدی بر سر راه مراودات تجاری ایران است، موجب شده هزینه گزافی بابت معاملات اقتصادی صرف شود. در واقع بازرگان ایرانی برای دور زدن موانع ناشی از تحریم‌های ظالمانه هزینه به‌مراتب بیشتری برای فعالیت اقتصادی خود می‌پردازد، اما در مقابل بازرگانان کشورهای دیگر چنین مانعی را در مقابل خود ندارند.

این امر موجب می‌شود صادرات کالاها و خدمات ایرانی گران‌تر از میزانی شود که بدون تحریم‌ها می‌شد و از سوی دیگر وارداتی هم که به مقصد ایران صورت می‌گیرد گران‌تر از حالت نرمال (منظور شرایطی که تحریم‌های ظالمانه وجود ندارند) درمی‌آید.

پرواضح است که این شرایط خود به خود به گران‌تر شدن فعالیت‌های اقتصادی و دست آخر منفی‌تر شدن تراز تجاری کشورمان منجر می‌شود. به‌طور عادی انتظار می‌رود مسئولان و سیاست‌گذاران ارشد دولتی بیش از اینکه گلایه‌های خود از فعالان مرتبط را مطرح کنند، موانع واقعی و عینی را رفع کنند تا زمینه بیشتری برای تحقق اهداف به‌وجود بیاید.

همان‌طور که خودتان هم اشاره کردید تا پایان پاییز امسال تراز تجاری منفی ۱۴ میلیارد دلار بوده است. این نگران‌کننده نیست؟

چرا؛ به‌هرحال باوجود اینکه امسال دولت موفق شد بیش از هر سال دیگری که ایران تحریم بود، نفت بفروشد، همان‌طور که آمارهای رسمی نشان می‌دهند واردات به‌شدت افزایش پیدا کرده و تراز تجاری هم منفی‌تر از سال‌های پیشین شده است.

چه چیزی موجب وخامت اوضاع شده است؟

به هر حال همچنان تحریم و تلاطم ارزی وجود داشته است. متوجه هستم که امسال به‌طور خاص تلاطم‌ها و نوسانات شدید در مقایسه با سال‌های گذشته، کمتر بوده، اما در سال گذشته تکانه‌های بسیاری در بازار ارز تجربه شده بود که تخلیه اثرات منفی آن تا اندازه‌ای زمان‌بر است.

ضمن اینکه باید به یک عارضه‌ که در میان‌مدت در اقتصاد کشور پدید آمده هم توجه کافی داشته باشیم. از ابتدای دهه ۹۰ تحریم‌های شدیدی علیه اقتصاد ایران اعمال شد که موجب شد مسیر توسعه در کشور مسدود شود. کاهش سرمایه‌گذاری و قطع شدن امکان انتقال تکنولوژی به داخل کشور موجب شده تا توان اقتصادی کشور به سمت مستهلک شدن حرکت کند.

نوسازی و بهسازی ضرورت توسعه اقتصادهایی است که به سمت پیشرفت حرکت می‌کنند و بدون آن خودبه‌خود از توان رقابتی تولیدات کاسته می‌شود. ما بیش از یک دهه است که در اقتصاد کشورمان نوسازی و بهسازی کافی نداریم که این امر موجب شده تولیدکنندگان ایرانی هر دم بازارهای بیشتر و گسترده‌تری را از دست بدهند و تولیدات دیگر کشورها که شرایط تحریمی را تجربه نکرده‌اند مزیت بیشتری در بازارهای داخلی پیدا کنند.

مسئله عدم بهسازی و نوسازی یک مسئله جدی است؟

نباید تردید کرد که چنین چیزی موجب یک بحران بزرگ در هر اقتصادی از جمله اقتصاد ایران خواهد شد. امروز هم به‌باور من، با بخشی از تبعات فشارهای ظالمانه تحریمی در بخش تولید مواجه شده‌ایم و پاسخ مناسب و لازم به این کمبود جدی (یعنی بهسازی و نوسازی خطوط تولید) ضرورت هر اقدامی است که بخواهد اقتصاد ایران را به یک اقتصاد پیشرفته‌تر تبدیل کند.

در حالی تحریم‌ها پی‌درپی هزینه تولید در اقتصاد کشورمان را بالا برده‌اند که در کشورهای توسعه‌یافته هزینه‌های تولید روندی معکوس را در پیش گرفته است. با بهبود خطوط تولید از نظر سخت‌افزاری و نیروی انسانی دم به دم هزینه‌های تولید در کشورهای جهان روندی کاهنده به خود گرفته، اما در اقتصادهایی که به سمت مستهلک شدن می‌روند، روندی متفاوت حاکم است که موجب می‌شود تولید به لحاظ کیفی، بی‌کیفیت و از نظر قیمتی گران‌تر انجام شود.

تورم هم در غیررقابتی‌تر شدن تولید ایران موثر بوده است؟

تردید نکنید که تورم بالا هم موجب می‌شود که قدرت رقابت تولید تضعیف و واردات نسبت به صادرات تقویت شود.

فکر می‌کنید تورم فعلی ادامه داشته باشد؟

شواهد متعددی که موجود است بیانگر این است که حداقل و در کمترین حالت نرخ تورم فعلی که بیش از ۴۰ درصد است ادامه خواهد یافت. ضمن اینکه احتمالاتی چون قدرت گرفتن جمهوریخواهان در انتخابات سال آینده ایالات متحده هم وجود دارد که به افزایش تورم در ایران منجر می‌شود. به همین دلیل فکر می‌کنم سال آینده در هر حال سالی دشوارتر از امسال برای دولت سیزدهم باشد.

درحال‌حاضر تولیدکنندگان ایرانی چه نیازهایی دارند تا بتوانند تولید خود را همچنان ادامه دهند؟

امروز به هر گوشه نگاه می‌کنیم، می‌بینیم تولیدکنندگان نگران و مردد هستند. نه‌تنها در بخش‌های صنعتی که بیشتر نیازمند تکنولوژی هستند و پیچیدگی‌های متعددی دارند، امروز ما وقتی با کشاورزان خود مواجه می‌شویم نیز نگرانی‌های آنها را به‌طور ملموسی احساس می‌کنیم. جالب است که از برنجکار و گندمکار تا تولیدکننده خودرو داخلی از گران در آمدن تولید داخلی و بسته شدن مسیرهای صادراتی ناراضی هستند. این یک نشانه جدی است که همه بخش تولید کشورمان از هزینه‌های هر دم گران‌تر تولید در داخل ایران ناراضی هستند.

این مشکلات تنها از عملکرد وزارت صنعت، معدن و تجارت نشأت می‌گیرد؟

پرواضح است که چنین نیست، زیرا ما در اقتصادمان با یک مشکل ساختاری و سیستمی مواجهیم که بخش‌های مختلف را دچار مشکلای کرده و حتی گاه موجب تحمیل عقبگرد به توان تولیدی کشور شده است. بخشی از این مشکلات همان‌طور که گفتم به نوسانات ارزی مربوط است که رفع آن وظیفه بانک مرکزی و سیاست‌گذاران بخش پولی کشور است و بخش دیگر از مشکلات هم ناشی از فضای نامناسب کسب‌وکار داخل است که متولی آن بخش بازرگانی است.

اقتصاد ایران امروز چقدر ظرفیت برای فتح دوباره برخی از بازارهای ازدست‌رفته را دارد؟

حقیقتا این ظرفیت وجود ندارد، وگرنه امسال شاهد چنین تراز منفی در بخش بازرگانی کشورمان

نبوده‌ایم.