اینترنت این مسیر را با فرازوفرودهای بسیار طی کرده و حالا فراگیر شدن آن در آستانه ۳۰سالگی قرار دارد. اینترنت که در ابتدای ورود به ایران بیت‌نت خوانده می‌شد، در سال ۱۳۶۸ توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات وارد کشور شد. ۳ سال بعد با تبادل داده‌هایی ازطریق پروتکل NJE بین ایران و اتریش، کشورمان نخستین اتصال به شبکه جهانی را تجربه کرد. یک سال بعد از آن بود که پروتکل IP/TCP در ایران راه افتاد. این پروتکل به‌عنوان یک زبان مشترک برای ارتباط میان کامپیوترها استفاده می‌شود و امکان اتصال آنها به یکدیگر را فراهم می‌کند.

ضریب نفوذ اینترنت در ایران

آنچه که امروز به‌نام اینترنت می‌شناسیم و بخش لاینفک زندگی‌مان شده، در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی و دوران جنگ سرد، توسط یکی از دانشمندان علوم کامپیوتر دانشگاه MIT به‌نام جوزف کارل رابنت لیکلایدر ساخته و ابداع شد. شبکه فراکهکشانی که لیکلایدر ابداع کرده بود به مرور زمان و با تلاش دانشمندان دیگری پیشرفت کرد تا اینکه نمونه اولیه اینترنت با نام آرپانت توسط وزارت دفاع ایالات متحده عملیاتی شد و به کمک آن در اواخر دهه ۶۰ میلادی چندین کامپیوتر در یک شبکه به یکدیگر متصل شدند. تمام دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی صرف بهبود و ارتقای این ابداع جدید شد تا بتواند رشد کند و در جهان فراگیر شود. این تلاش‌ها در سال ۱۹۹۰ به بار نشست و با اختراع وب توسط تیم برنزلی اینترنت به‌صورت گسترده‌تری در دسترس مردم در سراسر جهان قرار گرفت. البته این دسترسی یکسان نبود؛ کشورهای پیشرفته‌تر زودتر به اینترنت متصل شدند و امکانات بیشتری برای استفاده از آن داشتند. طبق آخرین گزارش Datareportal تا آوریل ۲۰۲۲، حدود ۶۳ درصد مردم جهان به اینترنت دسترسی پیدا کرده‌اند و بدین‌ترتیب، تاکنون ۵ میلیارد نفر از مردم دنیا به جهان آنلاین دسترسی دارند. در ایران نیز طبق آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، تا پایان سال ۱۴۰۰، تعداد مشترکان اینترنت پهن‌باند به بیش از ۱۰۶ میلیون رسیده که از این میان بیش از ۹۵ میلیون مشترک اینترنت سیار و حدود ۱۱ میلیون نیز مشترک اینترنت ثابت هستند. ضریب نفوذ اینترنت در ایران تا پایان سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۷ درصد برآورد شده است.

دهه ۷۰؛ سلام ایران به شبکه جهانی اینترنت

تا سال ۱۳۷۱ فقط چند دانشگاه کشور از جمله دانشگاه صنعتی شریف به اینترنت دسترسی داشتند و ظرفیت‌های لازم برای دسترسی گسترده به شبکه جهانی اینترنت برای عموم جامعه فراهم نبود. در سال ۱۳۷۲، ظرفیت اتصال ایران به اینترنت ۹.۸ کیلوبیت بر ثانیه بود که برای ردوبدل کردن ایمیل کافی بود، اما هنوز سرویس‌های وب و فایل‌های گرافیکی در اینترنت ایران ارائه نمی‌شد.سال ۱۳۷۳ برای اینترنت ایران سال مهمی بود. در ابتدای این سال دامنه دات‌آی‌آر برای ایران ثبت شد و بدین‌ترتیب سایت‌های ایرانی آدرس اختصاصی خود را پیدا کردند. پس از آن، نخستین شرکت خصوصی ارائه‌دهنده اینترنت نیز در کشور راه افتاد. این موسسه که «ندارایانه» نام داشت برای نخستین بار سرویس اینترنت Dial-up را در کشور ارائه کرد و علاوه بر آن، نخستین وب‌سایت ایرانی نیز به نام این شرکت راه‌اندازی شد. یک سال بعد شرکت امور ارتباطات دیتا به‌دستور مجلس و تحت نظر شرکت مخابرات ایران تاسیس و مسئولیت توسعه خدمات دیتا به‌صورت انحصاری به آن واگذار شد. تا پایان سال ۱۳۷۹ ایران تنها ۴۱۸ هزار کاربر اینترنت داشت، اما با آغاز دهه ۸۰ توسعه زیرساخت‌های شبکه استفاده از اینترنت شدت و سرعت گرفت و به مرور زمان تعداد کاربران آن نیز افزایش پیدا کرد.

شروع فیلترینگ در ایران

همزمان با افزایش تعداد کاربران اینترنت در کشور موضوع فیلترینگ نیز در ایران به‌صورت جدی مطرح و توسط مقامات کشور پیگیری شد. در سال ۱۳۸۰ با صدور ابلاغیه «سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای» توسط رهبری، قانون‌گذاری درباره فیلترینگ در ایران آغاز شد. یک سال بعد، برای رسیدگی به وضعیت اینترنت در کشور، کمیته سه‌نفره‌ای متشکل از نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صداوسیما تشکیل شد. این کمیته در آغاز فعالیت خود فهرستی از ۱۱۱ هزار سایت ممنوعه تهیه کرد و دستور مسدودسازی آنها را به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی داد. در همان سال تعدادی از سایت‌ها نیز با دستور قوه قضاییه فیلتر شد. بدین‌ترتیب، اکنون ۲۰ سال از آغاز فیلترینگ و انسداد دسترسی به سایت‌ها یا برخی محتواهای اینترنتی در ایران می‌گذرد.

دهه 80؛ ورود به شبکه‌های اجتماعی

از زمان ارائه سرویس اینترنت توسط موسسه ندا رایانه تا ۹ سال پس از آن، فقط اینترنت Dial-up در کشور وجود داشت؛ تا اینکه در سال ۱۳۸۲، وزارت پست و تلگراف و تلفن برای شرکت‌های مختلف سرویس‌دهنده اینترنت پروانه PAP ارائه اینترنت پرسرعت ( ADSL ) صادر کرد. در این زمان، حداقل هزینه اینترنت پرسرعت حدود ۵۰ هزار تومان بود که سرویس گرانی محسوب می‌شد و برای خانواده‌ها هزینه زیادی داشت. در دهه ۸۰ همزمان با اتصال تعداد بیشتری از ایرانی‌ها به اینترنت، شبکه‌های اجتماعی نیز رواج یافتند و کاربرانی در ایران پیدا کردند. هرچند جدی‌ترین تلاش‌ها برای راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی در جهان به اواخر دهه ۹۰ میلادی بازمی‌گردد، اما این رسانه نوین برای نخستین بار اواسط دهه ۲۰۰۰ میلادی (اواسط دهه ۸۰ شمسی) با ظهور فیس‌بوک در ایران معرفی شد و کاربرانی را جذب کرد.

دهه ۹۰؛ از گسترش پهنای باند تا ظهور پیام‌رسان‌ها

در دهه ۹۰، دسترسی مردم ایران به اینترنت رشد چشمگیری داشته است. طبق اعلام سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند در کشور از ۷.۶ درصد در سال ۱۳۹۲ به ۱۲۷ درصد در پایان سال ۱۴۰۰ رسیده است. علاوه‌براین، تعداد اشتراک اینترنت پهن‌باند ثابت در کشور ۵۸ هزار مشترک در سال ۱۳۹۲ بود که این عدد در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۹ میلیون رسیده است. تعداد مشترکان اینترنت پهن‌باند سیار نیز در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۹۵ میلیون مشترک رسید؛ درحالی‌که تعداد این مشترکان در سال ۱۳۹۲ صفر بوده است.

دهه ۹۰ را باید عصر ظهور و رواج پیام‌رسان‌ها در ایران دانست. افزایش استفاده از گوشی‌های هوشمند در ایران در این دهه، باعث رونق گرفتن هرچه بیشتر بازار مسنجرها نیز شد. هرچند پیش از پیام‌رسان‌های مربوط به گوشی‌های هوشمند، یاهومسنجر و نیمباز به‌عنوان نخستین مسنجرها مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما ظهور و گسترش نفوذ گوشی‌های هوشمند تعداد پیام‌رسان‌ها و میزان استفاده از آنها را در سراسر جهان گسترش داد.در همین دهه پیام‌رسان‌های موبایلی مثل وی‌چت، وایبر، لاین، واتساپ و... روی گوشی‌های کاربران ایرانی نصب می‌شدند و با قابلیت‌های متنوع خود امکانات جدیدی را برای برقراری ارتباط دردسترس کاربران قرار می‌دادند. هرچند در همان ابتدای دهه ۹۰ بعضی از این پیام‌رسان‌ها، از جمله وی‌چت و وایبر، فیلتر شده و دسترسی به آنها مسدود شد.

پیام‌رسان تلگرام که در سال ۲۰۱۳ نخستین نسخه عمومی آن منتشر شد، به‌سرعت نفوذ یافت و کاربران فراوانی را از سراسر جهان به خود جذب کرد. این پیام‌رسان در ایران نیز طرفداران بسیاری پیدا کرد و قابلیت‌های مختلف آن، مانند امکان تشکیل گروه و کانال، باعث استقبال فراوان کاربران از آن شد. محبوبیت تلگرام در ایران به حدی رسید که در سال ۱۳۹۶، نزدیک ۶۰ درصد کاربران اینترنت در کشور از این پیام‌رسان استفاده می‌کردنددر دی‌ سال ۱۳۹۶ تلگرام فیلتر و بعد از گذشت ۲ هفته رفع فیلتر شد، اما این برداشته شدن محدودیت برای تلگرام عمر کوتاهی داشت و این پیام‌رسان در اردیبهشت ۱۳۹۷ برای همیشه فیلتر شد. فیلتر شدن تلگرام باعث کاهش تدریجی کاربران آن شد؛ البته بعدتر دامنه فیلترینگ به سایر شبکه‌های اجتماعی خارجی از جمله واتساپ و اینستاگرام هم رسید.

تولد پیام‌رسان‌های ایرانی

از اواسط دهه ۹۰ و پیش از فیلترینگ تلگرام، پیام‌رسان‌های بومی نیز در ایران ساخته و عرضه شدند. هرچند از ابتدای پیدایش این شبکه‌ها تا امروز تلاش‌های فراوانی برای جذب کاربران به این پیام‌رسان‌ها صورت گرفته، اما هنوز هم نمونه‌های خارجی این پیام‌رسان‌ها محبوبیت بیشتری در کشور دارند. گپ، آی‌گپ، سروش‌پلاس، ایتا، بله، روبیکا و... از جمله پیام‌رسان‌های داخلی هستند. جز پیام‌رسان‌ها، تلاش‌های دیگری نیز در راستای ایجاد پلتفرم‌های اینترنتی داخلی و بومی‌سازی شبکه در ایران انجام شده است. برای نخستین بار در سال ۱۳۸۴ بحث شبکه ملی اطلاعات مطرح شد تا زیرساختی برای ارتباطات در بستر فضای مجازی باشد که به کمک آن جست‌وجوها و درخواست‌های دسترسی داخلی برای کسب اطلاعات موجود در دیتاسنترهای داخلی از خارج از کشور مسیریابی نشود. همچنین با شبکه ملی اطلاعات امکان ایجاد اینترانت شبکه‌های خصوصی داخلی فراهم خواهد شد.

طرحی برای صیانت از حقوق کاربران!

سال ۱۴۰۱ در ایران با تلاش‌هایی در راستای اجرای طرح صیانت از حقوق کاربران آغاز شد؛ طرحی که از سال ۱۳۹۷ کلید خورد و تا سال ۱۴۰۰ و روی کار آمدن مجلس یازدهم پیگیری نشده بود.مرداد ۱۳۹۹ نمایندگان مجلس یازدهم با نگاهی به طرح پیشین، طرح جدیدی تدوین کردند که البته موردمخالفت دولت وقت قرار گرفت.بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۰ و روی کار آمدن دولت سیزدهم، مجلس بار دیگر بررسی طرحی برای ساماندهی وضعیت فضای مجازی را در دستور کار قرار داد. این طرح با نام «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» در تابستان ۱۳۹۹ تدوین شده بود که بنا بود در تیر ۱۴۰۰ به بررسی آن ذیل اصل ۸۵ رأی داده شود.با انتشار محتوای این طرح، بسیاری از کارشناسان و کاربران به مخالفت با آن پرداخته و از مفاد آن انتقاد کردند. پس از آن، نمایندگان مجلس با تغییر نام و برخی مواد این طرح، این بار طرح «حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» را جایگزین طرح صیانت کردند. این طرح همچنان ازسوی کارشناسان و فعالان حوزه فضای مجازی دارای ایراد و اشکال خوانده می‌شد، اما نمایندگان مجلس به‌دنبال اصل هشتادوپنجی شدن آن بودند تا بتوانند آن را خارج از صحن علنی مجلس به رأی بگذارند.باوجود تمام مخالفت‌ها، ۶ مرداد ۱۴۰۰ نمایندگان مجلس به بررسی طرح یادشده ذیل اصل ۸۵ قانون اساسی رأی دادند. بااین‌حال، مخالفت‌ها با این طرح همچنان ادامه داشت و حتی برخی از نمایندگان مجلس خواستار لغو اصل هشتادوپنجی شدن این طرح شدند. پس از آن، کمیسیونی مشترک با حضور نمایندگان کمیسیون‌های مختلف مجلس تشکیل شد تا به بررسی این طرح بپردازد. در نهایت، مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی طرح و شنیدن نظرات مختلف درباره آن، اعلام کرد طرح مغایر با قانون اساسی و بررسی آن نیازمند زمان بیشتری است.موضوع تصویب طرح صیانت در مجلس چند ماه ادامه داشت و باوجود عدم اتفاق‌نظر درباره بررسی و تصویب آن، در نهایت موافقان این طرح در تاریخ ۴ اسفند ۱۴۰۰ در جلسه کمیسیون مشترک با رأی ۱۸ نفر از اعضا کلیات طرح را تصویب کردند. با این حال، معاونت قوانین مجلس این رأی‌گیری را دارای ایرادات فنی و قانونی خواند و نمایندگان مجلس هم با امضای نامه‌ای به هیات‌رئیسه مجلس، خواستار لغو بررسی طرح صیانت در کمیسیون مشترک و بازگشت آن به صحن علنی مجلس شدند.از آن زمان هرچند خبری از لغو این طرح نشده، اما پیگیری رسمی دیگری توسط نمایندگان مجلس نیز صورت نگرفته است. بااین‌حال، در سال ۱۴۰۱ مشکلات و اختلالات در دسترسی به اینترنت همچنان وجود دارد. اوایل تیر امسال کارشناسان و کاربران از اختلالات گسترده در سرویس‌های رمزنگاری‌شده خبر دادند و وزارت ارتباطات نیز اعلام کرد جلوی فروش VPN ها گرفته شده است. بااین‌حال، عده‌ای از فعالان و کارشناسان علت این اختلالات را تغییر در سیستم فیلترینگ کشور می‌دانند.