افزایش صادرات آبزیان؛ از حرف تا واقعیت
رشد حدود ۶۰ درصدی صادرات آبزیان طی ۳ ماه نخست امسال، یکی از اخبار مهم در حوزه تجارت غیرنفتی و همچنین کشاورزی محسوب می‌شود.
ماهی به سفره مردم راه ندارد
طی سال‌های اخیر ایران تلاش کرد تا از حداکثر ظرفیت‌های خود در زمینه صادرات غیرنفتی بهره گیرد. فاصله گرفتن از اتکای کشور به درآمدهای نفتی، اتفاقی یک‌شبه نیست، اما باید حرکتی مستمر در این راستا داشت. بخش کشاورزی یکی از حوزه‌های مستعد و توانمند برای حضور در عرصه‌های صادراتی است و با شناخت صحیح توانایی‌های آن می‌توان به‌عنوان یکی از تامین‌کننده‌های جدی بازارهای جهانی ظاهر شد، اما تا تحقق این رویا، هنوز فاصله زیادی داریم. باوجود نقایص موجود در زمینه سیاست‌گذاری و همچنین فنی و تجهیزاتی، آمار نشان می‌دهد که تولید و تجارت آبزیان رشد داشته و صادرات این بخش افزایش یافته است. در نگاه نخست، افزایش درآمدزایی از صنعت توانمند شیلات، مثبت و ارزشمند توصیف می‌شود، اما در نگاهی دقیق‌تر و باتوجه به بازار داخلی این حوزه، برخی نگرانی‌ها ظاهر می‌شود. سوال اصلی اینجاست که چه عاملی سبب افزایش صادرات صنعت شیلات در مدت زمان کوتاه مذکور شده است و ادامه این روند چه خواهد بود. برخی فعالان شیلات بر این باور هستند که شرایط نامناسب بازار داخلی، میل به صادرات را در این بخش افزایش داده است. اگر این نظر صحیح باشد، ممکن است که در آینده با کمبود تولیدات در بازارهای داخلی به‌دلیل صادرات گسترده مواجه شویم، هرچند جلوگیری از صادرات در شرایط کسادی بازار صحیح نیست، اما باید برنامه‌ریزی جدی برای ممانعت از ایجاد تنش و التهاب برای مصرف‌کنندگان داخلی داشت. صمت در این گزارش، با فعالان صنعت شیلات و کارشناسان اقتصادی، در ارتباط با ابعاد رشد صادرات آبزیان به گفت‌وگو پرداخته است.
هدف‌گذاری صادرات سالانه ۸۰۰میلیون دلاری آبزیان
علی‌اکبر خدایی، رئیس اتحادیه تولید و تجارت آبزیان بااشاره به افزایش ۵۸ درصدی رشد صادرات آبزیان امسال در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، گفت: طی سه‌ماهه نخست امسال، ۵۱ هزار تن انواع آبزیان به ارزش ۹۲ میلیون دلار صادر شد. این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل، میزان صادرات انواع آبزیان ۳۲ هزار تن انواع آبزیان به ارزش ۵۶ میلیون دلار بود. به‌گزارش مانا، وی درباره ۵۱ هزار تن انواع آبزیان صادرشده طی سه‌ماهه نخست امسال گفت: این میزان صادرات شامل صادرات ۱۹هزار تن انواع آبزیان حرام‌گوشت، ۷هزار و ۵۰۰ تن میگو، ۷هزار و ۵۰۰ تن ماهیان گرمابی، ۲ هزار و ۴۰۰ تن ماهی قزل‌آلا، ۱۴هزار تن خوراک و مکمل و مابقی انواع ماهیان زینتی، کنسرو و خاویار به کشورهای هدف بوده است. بازار هدف صادراتی ایران، کشورهای مختلفی را شامل می‌شود. مقصد اصلی صادرات آبزیان به کشورهای جنوب‌شرق آسیا، کشورهای عربی و نیز کشورهای اروپایی بوده که روند صادرات همچنان ادامه خواهد داشت.
به‌گفته خدایی، در مجموع سال ۱۴۰۱، ۱۷۹هزار تن انواع آبزیان به ارزش ۳۶۰ میلیون دلار صادرات انجام شده، در حالی که صادرات سال ۱۴۰۰، ۱۵۲ هزار تن به ارزش ۲۳۲ میلیون دلار بوده است.
وی خاطرنشان کرد: براساس برنامه کلان تدوین‌شده، باید تا سال ۱۴۰۴ درآمد سالانه صادرات آبزیان به ۶۰۰ میلیون دلار برسد. براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته تا پایان سال ۱۴۰۴ یعنی پایان برنامه ششم توسعه صادرات سالانه آبزیان به ۸۰۰ میلیون دلار یعنی ۲۰۰ میلیون دلار بیشتر از برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، خواهد رسید. امیدواریم با برنامه‌ریزی‌های در حال انجام شاهد افزایش چشمگیر صادرات و به‌دنبال آن، ارزآوری در بخش صنعت شیلات کشور باشیم.
بازار داخلی کساد است
آرش نبی‌زاده، مدیرعامل اتحادیه تعاونی ماهیان سردابی در گفت‌وگو با صمت، افزایش صادرات حوزه شیلات را تایید کرد و گفت: براساس آخرین آمار اعلام‌شده، صادرات حوزه آبزیان افزایشی جدی را تجربه کرده و در حوزه ماهیان این رشد صادرات بالای ۶۰ درصد بوده است. ماهیان سردآبی شامل ماهی قزل‌آلا و قزل‌آلاسالمون می‌شود.
طبق آمار در دست، طی ۳ماهه نخست امسال صادرات ماهیان سردآبی بالغ بر ۱۸۰۰ تن ثبت شده است. این میزان رشد در سایر بخش‌های حوزه شیلات نیز رخ داده و درحال‌حاضر فعالیت‌های صادراتی همچنان ادامه‌دار است. پیش‌بینی می‌شود تا نیمه دوم سال نیز این روند جهشی صادرات را شاهد باشیم.
این فعال حوزه شیلات تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین دلایل رو آوردن تولیدکنندگان به صادرات، کساد بودن بازار داخلی است. هم قدرت خرید مصرف‌کنندگان در حوزه ماهی و محصولات حوزه شیلات کاهش پیدا کرده و هم قیمت‌های حال حاضر بازار، پایین‌تر از نرخ تمام‌شده تولید است. این ۲ اتفاق در کنار یکدیگر باعث شده است تا تولیدکنندگان رغبت بیشتری به صادرات مستمر داشته باشند.
اگر مسیر صادرات در حوزه شیلات بسته شود یا به هر دلیلی تولیدکنندگان نتوانند محصولات خود را صادر کنند، بسیاری از مزارع پرورش ماهی با مشکل تامین مالی جدی مواجه و پس از مدت زمانی کوتاه، تعطیل می‌شوند. خطر نبود نقدینگی، کسادی بازار داخلی و هزینه بالای تولید، صنعت شیلات به‌ویژه حوزه پرورش ماهیان سردآبی را به‌شدت تهدید می‌کند.
هزینه تمام‌شده، بیشتر از قیمت
نبی‌زاده در ادامه صحبت‌های خود، به وضعیت بازار داخلی برخی محصولات شیلات اشاره کرد و گفت: تولیدکننده‌ها و صاحبان مزارع پرورش ماهی، برای حفظ سرمایه‌های خود رو به صادرات آوردند. در گام نخست، همواره میزان فروش بخش شیلات به‌ویژه ماهیان سردآبی در نیمه اول سال، کم است.
از سوی دیگر، قیمت‌تمام شده تولید ماهی قزل‌آلا و قزل‌آلا سالمون، به‌ازای هر کیلو ۱۲۵هزار تومان است، اما نرخ این ۲ ماهی در بازار، حدود ۱۰۷هزار تومان است، یعنی نرخ ماهی به‌فروش‌رسیده، کمتر از هزینه تولید آن است. دلیل پایین بودن نرخ ماهی در بازار، آن است که بخشی از این ماهی‌ها، مربوط به تولیدات سال قبل هستند و با نرخ کمتری تولید شده‌اند، اما محصولات تولیدشده در امسال و نیمه دوم سال گذشته، با افزایش هزینه‌هایی همچون نهاده‌های غذایی مواجه شدند، در نتیجه هزینه تولید آنها بیشتر شده است. وی ادامه داد: اگر با قیمت‌های فعلی بازار، تولیدات عرضه شوند، تولیدکنندگان خسارت‌های جدی خواهند دید، چراکه تولید سال آینده باز هم با تورم و افزایش هزینه همراه بوده است و فعالان این حوزه توانایی مالی برای پرداخت آن را ندارند. به این ترتیب، تولیدکنندگان هم در تولید امسال خود و هم برای تولید سال آینده، ضرر متحمل می‌شوند. وام‌هایی که به بخش کشاورزی در شرایط کنونی اعطا می‌شود، با سود ۲۵ درصد بوده است که برای هیچ فعالیتی در این حوزه صرفه اقتصادی ندارد. بنابراین، حتی حمایت‌های مالی و بانکی فعلی نیز از شرایط خوبی برخوردار نیست که کشاورز بتواند از آن بهره‌مند شود.
به آمار، صحیح نگاه کنیم
امیر شهریاری، فعال حوزه شیلات و کارشناس بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، نگاه دیگری به وضعیت فعلی صادرات در بخش شیلات ارائه کرد و گفت: در حوزه آبزیان، ماهیان سردآبی عمدتا مصرف داخلی دارند و مابقی به قصد ورود در بازارهای مختلف تولید می‌شوند. طی سال‌های اخیر، پایگاه‌های صادراتی مختلفی برای ماهیان سردآبی در کشورهای حوزه اوراسیا و به‌ویژه روسیه ایجاد شده و این گروه نیز به جرگه محصولات صادراتی پیوسته‌اند. به‌تازگی آماری اعلام شده که نشان می‌دهد، طی ۳ ماه ابتدایی امسال، رشد چشمگیر صادرات آبزیان رخ داده است. نباید این اتفاق را مثبت یا حرکتی رو به جلو دانست، چراکه این افزایش صادرات در مدت زمان مذکور، نشانگر آمار بالای صید سال گذشته و صادرات از این منبع دانست. این فعال تجاری تصریح کرد: به‌طورکلی در ۶ ماهه دوم سال، صید آبزیان به بیشترین حد خود رسیده است و در آن زمان، فعالیت‌های صادراتی به‌حداکثر می‌رسد. ایجاد خلل در روند صادرات ۶ ماهه دوم سال، باعث می‌شود صادرات محصول به بازده زمانی دیگری (بیشتر نیمه نخست سال بعد) موکول شود. بنابراین، برای بررسی عملکرد تجارت در بخش آبزیان، باید ابتدا بررسی کنیم که میزان صادرات در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ به چه صورت بوده و آیا خللی در روند صادراتی ایجاد شده است یا نه. به‌بیان‌دیگر، باید مشخص شود محصول صادرشده در سه‌ماه ابتدایی ۱۴۰۲، باید در چه زمان مشخصی صادر می‌شد و براساس آن تحلیل‌های بعدی را ارائه دهیم.
سرانه مصرف بالا نیست
شهریاری در ادامه صحبت‌های خود، شرایط بازار داخلی را موثر بر صادرات ندانست و در این‌باره گفت: در اصل ما در حوزه صادرات آبزیان در نیمه دوم سال گذشته افت شدید داشتیم، در اصل تولیدات در انبارها مانده و صادرات آنها به نیمه نخست امسال موکول شده است. افت در صادرات نشان‌دهنده آن است که یا تقاضا در بازارها کاهش یافته یا افت نرخ جهانی باعث توقف فروش شده است، بنابراین تا زمانی که آمارها پالایش و اتفاقات پسین و پیشین آنها به‌طورتخصصی در نظر گرفته نشود، نمی‌توان اظهارنظری قطعی در رابطه با وضعیت صادرات آبزیان داشت. وی ادامه داد: برخی افراد بر این باور هستند که کاهش تقاضای داخلی، باعث افزایش صادرات شده است که رویکرد صحیحی نیست. به‌طورکلی، نرخ آبزیان در مقایسه با سایر پروتئین‌ها از جمله گوشت و مرغ، گران‌تر است و زمانی که مردم برای تهیه گوشت‌قرمز با مشکل مواجه باشند، بدیهی است که توان خرید گسترده آبزیان را نیز نداشته باشند. بنابراین، بحث کاهش قدرت خرید مردم، امری است که طی چند سال اخیر بر بازار حاکم بوده و سالانه این توانایی کم و کمتر می‌شود، اما نباید کاهش مصرف داخل را عاملی برای افزایش صادرات دانست، چراکه تا پیش از این، سرانه مصرف به حد زیادی نبود که تمام تولیدات به بازار داخلی عرضه شود.
قدرت خرید مردم کم است
این فعال تجاری در پایان صحبت‌های خود، گسترش صادرات را عامل به‌هم‌ریختن بازار داخلی معرفی نکرد و توضیح داد: به‌طورکلی با کاهش قدرت خرید مردم و کوچک شدن سفره مصرف‌کنندگان، تمامی محصولات کشاورزی با محدودیت در مصرف مواجه شده‌اند. اگر مشکلات اقتصادی مردم برطرف شود، عرضه محصولات به بازار داخلی، برای تولیدکنندگان جذابیت بیشتری دارد، اما تا زمانی که سرانه مصرف و تقاضا در داخل بالا نباشد، صادرات تنها راه درآمدزایی در حوزه تولید و تجارت آبزیان است. در این میان، برخی نگران برهم‌خوردن تعادل بازار آبزیان در پس توسعه صادرات هستند که این نگرانی نابجا است. وی تصریح کرد: بازار آبزیان انعطاف‌پذیر است و می‌تواند در صورت وجود تقاضای داخلی، خود را براساس شرایط منطبق سازد.
آنچه امروز باید به آن توجه کرد، ایجاد بستر برای کاهش هزینه تولید و افزایش قدرت خرید مردم است. اگر این ۲ مشکل برطرف شود، اتفاقاتی مثبت نه‌تنها در حوزه شیلات بلکه در اقتصاد کلان کشور رخ خواهد داد.
سخن پایانی
درحال‌حاضر رویکردی دوگانه به بحث افزایش صادرات آبزیان وجود دارد. نگاه نخست، کاهش تقاضای داخل را عامل رشد تجارت این بخش می‌داند و نگاهی دیگر، بی‌توجهی به آمار دقیق را سبب انتشار اخبار نادرست. نکته‌ای که در هردو نگاه مشترک است، کاهش توان خرید مردم در داخل و توجه بخش شیلات به درآمدهای خارجی است. به‌بیان‌ساده‌تر، سفره مردم از پروتئین‌های دریایی خالی و صنعت استراتژیک شیلات کشور، وابسته به صادرات برای زنده ماندن است. دلخوش بودن به آمار و ارقام تجارت خارجی بدون توجه به آنکه دست بخش زیادی از مردم به ماهی نمی‌رسد، کمی دور از منطق است. وضعیت معیشت در بخش‌های مختلف اقتصادی به‌قدری نامساعد است که دیگر کار از نصیحت و گوشزد گذشته است.
