محور برنامه، کنترل تورم باشد
نماینده پیشین مجلس می‌گوید: «ما در ایران با برخی مشکلات ساختاری مواجهیم که در کشورهای توسعه‌یافته مشابه آن دیده نمی‌شود.
ایران یکی از غنی ترین کشورهای جهان به لحاظ منابع زیرزمینی است و همین نیز سبب می شود رویکرد مالیات ستانی و فرهنگ مالیات تضعیف باشد. از یک طرف دولت ها درآمدهای سهل الوصولی از فروش نفت دارند که سبب می شود انگیزه کافی برای اخذ مالیات نداشته باشند و از سوی دیگر مردم فکر می کنند چون در کشوری ثروتمند هستند، باید مرفه باشند و نیازی نیست مالیات بپردازند. حتی گاه مشاهده می شود که برخی از مردم مالیات را پول زور می دانند، اما قاعده مالیات ستانی در تمام کشورهای جهان، به ویژه کشورهای پیشرفته هم به شکل سفت و سختی وجود دارد. در واقع اخذ مالیات رکن اساسی تامین منابع دولت ها است و همه هزینه های دولت از این طریق تامین می شود.» محمد رجایی باغ سیایی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی فکر می کند یک نظام مالیاتی کارآمد می تواند کمک شایانی به افزایش عدالت اجتماعی در کشور کند. او تصریح می کند: «مالیات ستانی هم یک منبع درآمدی ایجاد می کند و هم ابزاری کارآمد برای توزیع دوباره ثروت است. در یک نظام مالیاتی کارآمد و عادلانه، ثروتمندان و سرمایه داران سهم بزرگی از کل مالیات را می پردازند و در مقابل فقرا و افرادی که دچار مشکلات اقتصادی هستند یارانه می گیرند. این امر برای ایجاد دولت رفاه و تقویت عدالت اجتماعی در جهان توسعه یافته، ضروری است. در ایران متاسفانه پرداخت یارانه غیرهدفمند و نظام مالیاتی ناعادلانه است.» مشروح گفت وگوی صمت با این استاد دانشگاه را در ادامه می خوانید.
دولت قول داده تا پیش از پایان سال، برنامه هفتم توسعه را آماده کند و به مجلس تحویل دهد. باتوجه به مشکلات موجود در کشور، چه انتظاری از این برنامه دارید؟
من فکر می کنم باید پیش از هر چیز مشکلات کشور را اولویت بندی کرد و سپس انتظار داشت که برای رفع این مشکلات اقدام شود. امروز تورم یک موضوع جدی و ریشه ای در اقتصاد کشور ماست؛ به عبارت دیگر، من فکر می کنم تا زمانی که توفیقی در مهار تورم حاصل نشود، رفع مشکلات دیگر غیرممکن یا حداقل بسیار دشوار خواهد شد. تورم در ایران یک بیماری دیرپا و نیم قرن است که نرخ این شاخص ( جز در چند سال) همواره دورقمی بوده است. این حاکمیت طولانی تورم سبب شده ذهنیت مردم ایران هم برمبنای تورم بالا و انتظارات تورمی شکل بگیرد، در حالی که این نگرش خود به خود به افزایش نرخ تورم در کشور دامن می زند. چنانچه کسی انتظار رشد اقتصادی را هم داشته باشد، نمی تواند آن را جدا از کاهش تورم تحلیل کند، زیرا با کاهش نرخ تورم تمایل به فعالیت های مولد بیشتر می شود و توجیه فعالیت های سفته بازانه کاهش خواهد یافت. رشد اقتصاد با نرخ تورم رابطه تنگاتنگی دارد و به نوعی تحول در هر یک، دیگری را هم متحول خواهد کرد. در بررسی عملکرد کشورهای توسعه یافته یا در آستانه توسعه یافتگی هم مشاهده می کنیم که این کشورها پیش از هر چیز تورم را در کشور خود مهار کردند. نباید فراموش کرد که تورم بالا یک مشکل جدی در اقتصادهای جهان است که در مرحله گذر از توسعه نیافتگی به توسعه یافتگی، تجربه و سپس مهار شده است. نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که منحنی فیلیپس (رابطه معکوس بین تورم و بیکاری یا رابطه مثبت بین تورم و اشتغال) در ایران جواب نمی دهد.
تفاوت تورم بالا در ایران، نسبت به کشورهای دیگر، چیست؟
ما در ایران با برخی مشکلات ساختاری مواجهیم که در کشورهای توسعه یافته مشابه آن دیده نمی شود. ایران یکی از غنی ترین کشورهای جهان به لحاظ منابع زیرزمینی است و همین نیز سبب می شود رویکرد مالیات ستانی و فرهنگ مالیات در آن تضعیف شود. از یک طرف دولت ها درآمدهای سهل الوصولی از فروش نفت دارند که سبب می شود انگیزه کافی برای اخذ مالیات نداشته باشند و از سوی دیگر مردم فکر می کنند چون در کشوری ثروتمند هستند، باید مرفه باشند (این نگرش به شدت ضد رشد و تولید است، چون آنچه باعث رشد می شود کار و تلاش است، نه منابع زیرزمینی، زیرا هیچ کشوری را نمی توان یافت که به خاطر داشتن منابع طبیعی پیشرفت کرده باشد) و نیازی نیست مالیات بپردازند. حتی گاه مشاهده می شود که برخی از مردم مالیات را پول زور می دانند، اما قاعده مالیات ستانی در تمام کشورهای جهان، به ویژه کشورهای پیشرفته به شکل سفت و سختی وجود دارد. در واقع مالیات رکن اساسی تامین منابع دولت ها است و همه هزینه های دولت از این طریق تامین می شود. اگر بخواهیم تورم مهار شده و کاهش یابد، باید دولت از طریق مالیات اداره شود.
بر این اساس باید مالیات ستانی اصولی هم به عنوان یکی دیگر از مسائل مهم، موردتوجه برنامه هفتم باشد؟
بله؛ باید موردتوجه باشد، زیرا هم به کاهش تورم کمک خواهد کرد و هم به کسب درآمدهای پایدار دولت. دولتی که می تواند همه هزینه های خود را از راه مالیات تامین کند، نیاز ندارد برای جبران کسری بودجه به افزایش پایه پولی و حجم نقدینگی دست بزند و به همین دلیل تورم هم بی معنا می شود. متاسفانه در کشور ما چون مالیات ستانی ضعیف است و درآمدها هم شفاف نیست و همچنین مالیات به شکل عادلانه وصول نمی شود، این مشکل تشدید هم شده است. من فکر می کنم دولت اگر به این مسائل در نوشتن برنامه هفتم توجه و براساس چند محور کلی اما مهم، آن را تدوین کند، بیشتر به سود کشور خواهد بود. معمولا در تدوین برنامه های توسعه کشور ما، سیاست گذار هرچه را دوست دارد منعکس می کند؛ مثلا گفته می شود رشد اقتصادی باید ۸ درصد باشد یا صادرات جهش چشمگیر داشته باشد، اما در زمان اجرا اینها محقق نمی شوند. حال اگر به جای همه آرزوهای خوب، چند مشکل اصلی را مدنظر داشته باشند و مابقی موضوعات حول این اولویت ها موردتوجه قرار بگیرند، می توانیم به رفع مشکلات اساسی امیدوارتر باشیم.
اولویت بندی شما از مشکلات اساسی کشور چیست؟
اولویت اول همان طور که گفتم کنترل تورم است که ریشه آن را باید در حجم نقدینگی کشور جست وجو کرد. گرچه در رشد تورم عوامل گوناگونی مانند جمعیت یا عرضه و تقاضا هم اثرات غیرقابل کتمانی دارند، اما نقش حجم زیاد نقدینگی بیش از عوامل دیگر است. اگر دولت برای مدیریت این مسئله اراده کافی داشته باشد و همزمان به کاهش ابعاد خودش یا همان کوچک سازی دست بزند و خصوصی سازی واقعی را در دستور کار بگذارد، امکان موفقیت بیشتری خواهد داشت. منظورم از خصوصی سازی واقعی، واگذاری بنگاه های موردنظر از طریق یک سازکار علمی و حساب شده که موجب توزیع رانت نشود، است. یکی از راه های اجرای خصوصی سازی واقعی واگذاری بنگاه ها در بازار سرمایه است. چنانچه واگذاری ها به نحوی باشد که سهام های کوچک ۱۰ هزار تومانی یا ۱۰۰ هزار تومانی هم عرضه شوند، بسیاری از مردم می توانند به خرید این سهام بپردازند. از این طریق جلوی سوءاستفاده ها گرفته می شود. واگذاری یک بنگاه بزرگ به یک یا چند نفر به مراتب فسادآورتر از واگذاری آن به عده زیاد است.
مالیات دیگر مسئله ای است که باید جدی تر گرفته شود. امروز به دلیل تحریم ها دولت نمی تواند روی درآمدهای حاصل از فروش نفت حساب کند و برای تامین هزینه های خود دچار مشکل است و همین انگیزه کافی برای اصلاح نظام مالیاتی را فراهم کرده است. شنیده می شود دولت این روزها اقدام به تدوین لایحه ای برای اخذ مالیات از مجموع درآمد افراد کرده است. بر این اساس هر فرد، براساس مجموع درآمدی که به دست آورده باید مالیات بپردازد و فرقی هم ندارد این درآمد حاصل از کارمزد بوده یا سود سرمایه ها. اگر این پایه مالیاتی اجرایی شود، به سود مردم و اقتصاد خواهد بود و همزمان دولت هم در تامین هزینه هایش وضعیت بهتری خواهد داشت. در این میان باید توجه داشت که این کار می تواند آسان نباشد؛ به دلیل فرهنگ ضدمالیات مردم، باید دولت مردم را طرف صحبت قرار و توضیح دهد به چه دلایلی این کار را انجام می دهد و ذهنیت مردم را اصلاح کند. مردم باید بدانند که هزینه های اداره یک جامعه ۸۵ میلیون نفری را نمی شود و نباید از محل درآمدهای نفتی تامین کرد. ضمنا امروز این امکان به دلیل اعمال تحریم ها برای دولت وجود ندارد و با فروش روزانه یک میلیون بشکه نفت، هزینه کشور تامین نشده و نمی شود. هرچند درآمدهای نفتی تسهیلگر رشد اقتصاد و توسعه هستند، اما هزینه جاری را نباید جز مالیات، از طریق دیگری تامین کرد.به همین دلیل دولت نه تنها باید پایه مالیاتی جدیدی را برای کسب مالیات از درآمدهای افراد عملیاتی کند، بلکه باید مردم را هم به پرداخت آن، ترغیب کند. ایده آل این است که تمام هزینه های کشور از درآمدهای مالیاتی تامین شود، اما حداقل انتظار این است که خیلی زود هزینه های جاری از مالیات تامین شود و پروژه های عمرانی از درآمدهای نفتی به بهره برداری برسند.
دلیل اینکه تورم را مشکل محوری اقتصاد می دانید، چیست؟
تورم نیم قرن است که بر اقتصاد ما حاکم است و تجربه دیگر کشورها هم نشان می دهد رفع مشکل تورم بالا، کمک شایانی به پیشرفت خواهد کرد، زیرا بی ثباتی ها را کاهش خواهد داد. در ایران اگر نرخ تورم را کاهش دهیم، آرامش روحی و روانی را به جامعه تزریق کرده ایم و امیدواری به آینده جایگزین ابهام فعلی می شود. در همین راستا فعالیت های نامولد و سوداگرانه هم کاهش پیدا می کنند و در مقابل تولید تقویت می شود. منظور از فعالیت های سوداگرانه آن دسته از فعالیت هایی هستند که افراد بدون انجام کاری مفید، با اشتغال در آنها از طریق بورس بازی و سفته بازی درآمد کسب کنند. در ادبیات اقتصادی گفته می شود نرخ تورم ۳ تا ۴ درصدی برای رشد اقتصاد مفید است، اما تورم دورقمی مضر و آسیب زننده است. در ادبیات اقتصادی بحثی وجود دارد که به رابطه تورم و میزان اشتغال در کشورها می پردازد. براساس این مبحث، اگر تورم وجود نداشته باشد، اشتغال کاهش خواهد یافت. این موضوع درباره اقتصاد ایران صدق نمی کند و عکس آن حاکم است. یعنی اگر خواهان کاهش چشمگیر نرخ بیکاری هستیم، چاره ای نیست جز کنترل نرخ تورم، زیرا تورم در کشور ما، همان طور که گفتم، تولید را تضعیف خواهد کرد و این مهم به زیان اشتغال و نرخ بیکاری خواهد بود.
تصور کنید فردی با سرمایه ۲۰۰ میلیارد تومانی بخواهد یک کسب وکار راه بیندازد. اگر او بخواهد سراغ تولید برود نیاز به کارگر فراوانی دارد که بتواند به تولید کالا یا خدمتی منجر شود و در نهایت سرمایه گذاری او را سودده کند. همین فرد برای ورود به حوزه نامولد، کار چندانی انجام نخواهد داد و به راحتی می تواند با دو، سه نفر کارش را با این سرمایه پیش ببرد، اما تولید به کارگر و کارمند زیاد نیاز دارد که خود به خود اشتغال کشور را بیشتر می کند. به این ترتیب من این رابطه فرضی میان تورم و اشتغال را حداقل برای اقتصاد ایران، نادرست می دانم. گرچه ممکن است کاهش تورم در ابتدا تولید را تا حدی متاثر کند، اما در میان مدت اثرات مولد خود را نشان می دهد.
درباره مالیات شما به اهمیت ایجاد درآمد پایدار برای دولت اشاره کردید؛ حال آنکه برخی از اقتصاددانان مالیات را ابزاری مناسب برای گسترش عدالت اجتماعی هم می دانند. باتوجه به فاصله طبقاتی فزاینده در کشور، چقدر استفاده از این ابزار می تواند به عادلانه تر شدن شرایط در کشور کمک کند؟
اشاره درست و بجایی کردید. به واقع مالیات ستانی هم یک منبع درآمدی ایجاد می کند و هم ابزاری کارآمد برای توزیع دوباره ثروت است. در یک نظام مالیاتی کارآمد و عادلانه، ثروتمندان و سرمایه داران سهم بزرگی از کل مالیات یک اقتصاد را می پردازند و در مقابل فقرا و افرادی که دچار مشکلات اقتصادی هستند یارانه می گیرند. این امر برای ایجاد دولت رفاه و تقویت عدالت اجتماعی در جهان توسعه یافته، ضروری است. در ایران متاسفانه پرداخت یارانه غیرهدفمند و نظام مالیاتی ناعادلانه است.
چرا نظام مالیاتی در ایران ناعادلانه است؟
زیرا بانک اطلاعاتی کافی در کشور وجود ندارد و دولتمردان نمی توانند براساس اطلاعاتی دقیق به اخذ مالیات بپردازند. هر دولتی که امروز بخواهد در کشور ما به اصلاح نظام مالیاتی دست بزند، باید در گام نخست اطلاعات کافی و جامع از درآمدهای عموم مردم داشته باشد. روشی که امروز هم مورداستفاده است، سنتی و تاریخ مصرف گذشته است. امروزه ممیزان مالیاتی به محل مراجعه و با یکسری بررسی ها رقم مالیات افراد را تعیین می کنند که همان مبنا می شود. حال دیده شده که گاه ممیز مالیاتی برای فردی با درآمد کمتر، مالیات بیشتری را نسبت به یک فرد پردرآمد، تعیین کرده است. اینجا یا ممیز مالیاتی دچار اشتباه شده یا فساد رخ داده است. در هر صورت با گسترش دولت الکترونیک، شفافیت و بانک اطلاعاتی، می توان این روش را با روش های روزآمد جایگزین کرد تا اشتباه انسانی کاهش یابد.
برخی می گویند سرکشی به حساب های مردم درست نیست. بدون این اقدام، راه دیگری برای اخذ مالیات وجود دارد؟
من فکر نمی کنم این کار نادرستی باشد، زیرا در جهان پیشرفته این اتفاق رخ می دهد. من این منطق که تحت عنوان سرک نکشیدن به زندگی مردم مطرح می شود را قبول ندارم، زیرا بنا نیست دولت ها اطلاعات حساب افراد و دارایی های مردم را در سطح جامعه منتشر کنند، بلکه هدف اصلی مطلع شدن دولت از درآمدهای افراد برای اخذ مالیات بر مجموع درآمد است. در کشورهایی که این پایه مالیاتی وجود دارد، اغلب هدف دولت رفع فقر است. در ابتدای کار، آنها یک خط فقر تعریف می کنند و هر کس که درآمد بیشتری داشت باید مالیات بدهد و کسانی هم که درآمدی کمتر از خط فقر دارند از یارانه های مختلف بهره مند خواهند شد. پس من فکر می کنم برای عادلانه تر کردن وضعیت باید شفافیت بیشتری حاکم و به این ترتیب کار برای دولت و سازمان امور مالیاتی تسهیل شود. البته اگر دولت موفق به اخذ کافی مالیات شود، باید خیلی سریع اقدام به پرداخت یارانه به فقرا هم بکند تا به تدریج بتواند فقر را ریشه کن کند. پس می توانند با اصلاح نظام مالیاتی، هم پرداخت یارانه را هدفمند کنند و هم مالیات ستانی را عادلانه. به این ترتیب عدالت اجتماعی که یک مسئله مهم در اسلام و انقلاب بوده هم محقق خواهد شد.
