مطبوعات رکن چهارم دموکراسی هستند
کمتر کسی است که حداقل یک‌مرتبه‌ای این جمله مشهور را نشنیده باشد«مطبوعات رکن چهارم دموکراسی است.»
بخش مهمی از عرصه رسانه که بنای آن حرکت جوامع به سوی دموکرات شدن هر چه بیشتر و از سویی نظارت بر عملکرد مسئولان و برنامه ریزان آنهاست. هرچند که مطبوعات کشورمان هنوز تا دستیابی به این میزان از اثرگذاری فاصله بسیاری دارند و دلیل آن هم ناگفته پیداست که به خط قرمزهایی بازمی گردد که گریبان فعالان این عرصه را گرفته است. آزادی بیان خبرنگاران و حفظ امنیت آنان برای پوشش اتفاقات و رویدادهای مهم در جای جای جهان با وجود خطرات احتمالی که آنان را تهدید می کند، سازمان ملل متحد را بر آن داشت که یک روز در سال را به اهمیت آزادی بیان در این عرصه اختصاص دهد. مناسبت مهم روز جهانی آزادی مطبوعات که در واقع یک رویداد سالانه، بین المللی و نامگذاری شده از سوی یونسکو است در بیشتر کشورهای دنیا در روز ۳ مه، برگزارمی شود. باید دید تعریف از آزادی مطبوعات در نگاه فعالان رسانه و مطبوعاتی ها به ویژه خبرنگاران مطبوعات و روزنامه نگاران ایران و غرب چه نوع تعریفی از آزادی تلقی می شود؟ به نظر می رسد هدف از نامگذاری چنین روزی در جهت ارتقای سطح آزادی های مشروع و قانونی فعالان مطبوعاتی جهان باشد و تا حدود زیادی فشارها و محدودیت ها بر روزنامه نگاران و خبرنگاران مطبوعات دنیا برداشته شده یا کاهش یابد. صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات به پیدایش این روز در ایران و جهان پرداخته است.
روز جهانی آزادی مطبوعات
دسامبر سال ۱۹۹۳ وقتی سازمان ملل متحد داشت تصمیم می گرفت روز ۳ مه هر سال را به عنوان «روز جهانی آزادی مطبوعات» نام گذاری کند، شاید کسی فکرش را نمی کرد که سال ها بعد درست در همان روزهایی که با این عنوان نام گذاری شده، هم چنان خبرنگارها در گوشه هایی از دنیا امنیت جانی نداشته باشند. سیزدهم اردیبهشت ماه مصادف بود با «روز جهانی آزادی مطبوعات»، روزی که به روال هر سال، توجه نهادهای مختلف در دنیا به خبرنگاران و روزنامه نگاران جلب می شود و سعی می کنند به ظاهر هم که شده، رواداری خود را با این قشر نشان دهند. روزی که خبرنگاران در سراسر دنیا تقدیر می شوند و مسئولان کشورهای مختلف پشت تریبون می روند و ادعا می کنند که حامی آنها هستند.
پیشینه مطبوعات در ایران و جهان
از سنگ نبشته ها و جنگ نامه های سلاطین هخامنشی، ساسانی و سلسله های پادشاهان قدیم که پیروزی ها و وقایع مهم را بر آنها حک می کردند که بگذریم، در آغاز سده پنجم هجری و به روزگار سلطان محمود غزنوی در غزنین، روزنامه ای به نام روزنامه «ایام» و یا برخی از جراید به همین نام در عراق و شام و به روزگار نظامی گنجوی و پیش از او در شهر گنجه و جاهای دیگر جریدهیادبی وجود داشته است.
همچنین در زمان سزار، روزنامه ای به نام «اکتادیورنای» به طور خطی دست نوشته و در فرانسه اخبار ادبی «نوول لیترر» شامل افسانه ها و قطعه های نظم و نثر و قصائد ستایشگران هیات حاکمه روز در دسترس عموم نهاده می شد. این روزنامه ها در واقع کارنامه ی شهریار عصر را در برداشت تا مردم آنها را بخوانند و کارهای انجام یافته را بدانند. ترکان عثمانی کلمهی«وقایع» را که جمع «واقعه» به معنی رویداد می باشد به جای روزنامه به کار بردند، چنانچه قدیمی ترین روزنامه ای که در سال ۱۸۰۳ در استامبول تأسیس شد، «تقویم وقایع» نام داشت. در هندوستان «کاغذ اخبار» مانند: «مرآت الاخبار، شمس الاخبار، سید الاخبار» و نظایر آنها را به کار بردند. عرب ها آن را ورقه خبریه، اوراق حوادث و رساله خبریه نامیدند. درمصر و لبنان کلمه جریده، مجله و صحیفه را مانند «الصحافه» به کار گرفتند.
تاریخچه روزنامه نگاری در ایران
روزنامه نگاری در ایران به صورت امروزی از زمان ناصرالدین شاه آغاز، و روزنامه هفتگی وقایع اتفاقیه که در سال سوم سلطنت وی یعنی به سال ۱۱۹۰ هـ. ق زیر نظر میرزا تقی خان امیر نظام منتشر شد نخستین روزنامه ایران بود.در سال ۱۲۷۷ هـ. ق، روزنامه دولت علیه ایران که نشریه ای مصور بود زیر نظر صنیع الدین انتشار یافت. بعدها این روزنامه به نام «روزنامه دولتی» خوانده شد. انتشار این روزنامه تا سال ۱۳۲۴ هـ. ق تحت عنوان «ایران» ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه، دگر بار به سال ۱۳۲۹ هـ.ق به نام « روزنامه رسمی دولت » انتشار یافت. در سال ۱۲۸۳ هـ. ق روزنامه دیگری به نام «روزنامه ملتی» در تهران پخش شد و مقصود این بود که روزنامه مزبور از روزنامه ی دولتی کاملاً متمایز باشد. نخستین شماره آن در یازدهم محرم ۱۲۸۳ و آخرین شماره آن در بیستم جمادی الاخر ۱۲۸۷ ، انتشار یافته است.در زمان مظفرالدین شاه، روزنامه « معارف » که وابسته به انجمن معارف بود انتشار یافت و ریاست عالیه این انجمن را شاه به عهده داشت. بعد از استقرار مشروطیت، 4 روزنامه مجلس، ندای وطن، حبل المتین و صبح صادق منتشر شد.
قانون مطبوعات در ایران
فزونی روزنامه ها در دوران مشروطه و تحولات سریع و بزرگ این دوران سبب شد تا ۱۸ بهمن ۱۲۸۶ برابر با پنجم محرم ۱۳۲۶ نخستین قانون مطبوعات در ایران به تصویب رسید. تصویب قانون اساسی و قانون مطبوعات را می توان از مهم ترین اقدامات نخستین مجلس مشروطه نام برد. این قانون در ۵۲ ماده و ۶ فصل با عنایت به اصل بیستم قانون اساسیِ وقت که «عامه مطبوعات به جز کتب ظلال و مضره به دین مبین آزاد بودند»، تصویب شد. اصل قانون مطبوعات برگرفته از مقررات حقوقی قانون مطبوعات فرانسه بود که در سال ۱۸۸۱ میلادی در آن کشور به تصویب رسیده بود. با این حال در نخستین قانون مطبوعات ایران، حقوق افراد اعم از ناشران، نویسندگان، توزیع کنندگان روزنامه، دولتمردان در نظر گرفته شده بود. عقاید دینی قاطبه ی ملت ایران در آن لحاظ شده بود و هر نوشته ی جدید دینی مطابق ماده چهارم آن می بایست در اداره ی معارف و در مجمع علوم دینیه مورد بررسی قرار می گرفت. از ویژگی های این قانون مشخص بودن اشخاص حقیقی در حوزه ی مطبوعات است و به هیچ کتابفروش یا ناشر اجازه داده نشده است بدون نام چیزی را منتشر کند یا به فروش برساند؛ در این قانون حتی نام توزیع کننده ی روزنامه نیز باید مسجل شود. با توجه به اهمیت این موضوع با تصویب قانون اساسی جدید دو اصل از قانون اساسی به مطبوعات اختصاص داده شد. اصل بیست و چهارم قانون اساسی به آزادی مطبوعات اشاره می کند و می گوید: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق مردمی باشند. تفضیل آن را قانون تعیین می کند». بر آخرین قانون مصوب مطبوعات در سال ۱۳۶۴ در دوره های مختلف اصلاحاتی صورت گرفته است. درحال حاضر قانون مورد اجرا در کشور ۴۸ ماده ای است که شامل: تعریف مطبوعات، رسالت مطبوعات، حقوق مطبوعات، حدود مطبوعات، شرایط متقاضی و مراحل صدور پروانه و در ادامه دو فصل هیات منصفه مطبوعات و موارد متفرقه نیز به آن اضافه شده است. ۱۸ بهمن آغاز حرکت قانون مطبوعات و در واقع آغاز انتظام بخشیدن به اوضاع قلم و روزنامه هاست. روزی که نمایندگان ملت ایران دریافتند که به مفاهیم دلکشی همچون دموکراسی و آزادی نیز باید خرمندانه نگریست و از حد اعتدال خارج نشد. ۱۸ بهمن به عنوان نقطه ی عطفی در حرکت به سوی تعالی و پیشرفت شایسته توجهِ اصحاب رسانه، مورخان و وکلای ماست. روزی که می توان صفحاتی از تاریخ را مرور کرد و با در نظر گرفتن آن رویدادها عرصه را برای گام های بزرگتر در آینده فراهم کرد.
آزادی مطبوعات یا مطبوعات آزاد؟!
سید محی الدین حسینی ارسنجانی با اشاره به اهمیت آزادی مطبوعات به اقتصاد دنیا گفت: آزادی مطبوعات به معنای توهین و افترا و برچسب زنی به مقامات ملی و هتک حرمت و بد اخلاقی های عرصه قلم و خبر و رسانه نیست بلکه به معنای انتشار نقدهای سازنده و در چهارچوب اصول و فنون نقد و تحلیل است و دیگر آنکه مطبوعات آزاد در یک نظر به معنای از هر چیزی و از هر کسی و به هر نحو و روشی نوشتن نمی باشد، بلکه مطبوعات آزاد باید صدای رسای آزادی مردم و تریبون نقد و نظر نخبگان باشد. آن آزادی که تعریف شده و قانونمند باشد و آن نخبگانی که در نقدها و نظرات نوشتاری خود برای مطبوعات دلسوز مردم و حامی منافع ملی باشند. وی با بیان اینکه هیچ فعال این عرصه و روزنامه نگار و خبرنگاری نباید پا را از محدوده های قانونی در عرصه کار و فعالیت مطبوعاتی کشور خود فراتر بگذارد، افزود: آزادی رسانه و مطبوعات همانند یک ضمانت نامه از جانب دولت ها به رسانه های عمومی می باشد که حقوق قانونی رسانه ها و همچنین مراجع رفع اختلاف بین رسانه ها و شاکیان احتمالی را مشخص می کند. درحال حاضر مطبوعات ایران در شرایط ایده آل برای بیان نظرات و دیدگاه ها، نقدها و تحلیل های سازنده شهروندان و نویسندگان مطبوعاتی می باشند و البته برای تحقق همه اهداف روزنامه نگاری و تلاش خبرنگارانی که قصدشان بیان برخی از مهم ترین واقعیات روز جامعه باشد. فاصله داریم اما آزادی مطبوعات را نباید به نوعی نگاه منفی نسبت به حاکمیت فرض کرد بلکه مطبوعاتی ها مخیر و آزاد و مختارند تا هرگونه اخبار کذب و غیر واقع از این و آن را انتشار ندهند و یا وعده های نشدنی و سخنان ناامیدکننده و مطالب تحریک کننده مردم را در روزنامه ها و نشریات خود منتشر و منعکس ننمایند.
