با توجه به شرایط جغرافیایی و کمیت پایین پوشش جنگی در ایران و همچنین کیفیت پایین درختان این جنگل‌ها برای تولید کاغذ، مشکلات و محدودیت‌های زیادی در تولید کاغذهای چاپ و تحریر وجود دارد. هرچند ضرورت بازیافت پسماند بر کسی پوشیده نیست اما با توجه به اینکه بخش قابل‌توجهی از پسماندهای تولید شده محصولات کاغذی است، بازیافت این محصول در ایران نیازمند توجه ویژه‌ای است. نه‌تنها بحث محیط زیستی بازیافت کاغذ اهمیت دارد، بلکه بحث‌های اقتصادی نیز ضرورت این امر را بیشتر می‌کند.

حسین جلالی ترشیزی، استاد دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری‌شده نباید انواع کاغذها را با هم وارد فرآیند بازیافت کرد. نکته‌ای که ما در ایران باید روی آن کار کنیم همین مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود. عمده اشکالی که در حال حاضر در کشور با آن روبه‌رو هستیم، دسته‌بندی انواع کاغذها و در مرحله ابتدایی جمع‌آوری در مبدأ است.

هزینه- فایده جمع‌آوری یک باطله

استفاده از بازیافت پسماند کاغذ هم به‌دلیل مسائل محیط‌زیستی و هم از منظر اقتصادی در همه جای دنیا متداول و ضروری است. در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ بسیار محدود است، این مسئله ضرورتی‌تر به‌شمار می‌آید. به همین دلیل نیز چندین سال و چند دهه است معضل کاغذ گریبانگیر کشور ما شده و همچنان ادامه دارد.

از سوی دیگر، با مقایسه‌ای میان هزینه‌های جمع‌آوری کاغذ باطله‌ها و انتقال آنها به کارخانه بازیافت با هزینه قطع درختان و انتقال آنها به کارخانه می‌توان به ارزان بودن راهکار بازیافت برای تولید کاغذ پی برد، چراکه مثلا به لحاظ شیمیایی، فرآیند رنگبری از کاغذ باطله‌ها خیلی ارزان‌تر از تولید کاغذ‌های نو از چوب درختان است.

به‌گفته کارشناسان بازیافت فقط ۲۵ درصد کاغذهای باطله از قطع شدن یک میلیون و 700 هزار درخت جلوگیری می‌کند و 100 هزار تن کاغذ بازیافتی از آن تهیه می‌شود.

بازیافت کاغذ در 7 مرحله جمع‌آوری، جداسازی، خمیرسازی، جوهرزدایی، تولید کاغذهای جدید، برش زدن و بسته‌بندی انجام می‌شود.

برای پرداخت به موضوع بازیافت پسماند کاغذ ابتدا به ضرورت بازیافت این محصول بپردازید.

به‌طور میانگین حدود ۷ تا ۸ درصد از میزان پسماند جمع‌آوری‌شده روزانه در شهر تهران را انواع فرآورده‌های کاغذی تشکیل می‌دهد که اگر در شبانه‌روز، ماه یا سال بررسی شود به عددی بزرگ و قابل‌توجه می‌رسیم. امروزه بازیافت نه یک امر انتخابی، بلکه اجتناب‌پذیر است. استفاده از بازیافت پسماند کاغذ هم به‌خاطر مسائل زیست‌محیطی و هم از منظر اقتصادی در همه جای دنیا متداول و ضروری است.

در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ بسیار محدود است، این مسئله ضرورتی‌تر به‌شمار می‌آید. چند دهه است که معضل کاغذ گریبانگیر کشور شده است. از سویی کاغذ جزو کالاهایی استراتژیک محسوب می‌شود.

استراتژیک بودن کاغذ هم در بعد فرهنگی و مصارف آموزشی و پژوهشی مطرح است و هم در بعد بهداشتی. میزان مصرف کاغذ در همه جای دنیا، شاخصی برای توسعه فرهنگی و توسعه بهداشتی است. استفاده از کاغذهای بهداشتی در ایران با توجه به گستره مصرفی که دارد نسبت به بقیه کشورها کمتر است اما مصرف انواع دیگر کاغذ، مخصوصا کاغذهای بسته‌بندی و همچنین کاغذهای چاپ و تحریر در حال افزایش است. به همین خاطر، ضرورت بازیافت انواع کاغذ در ایران بیش از دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی و امریکای شمالی است.

در حال حاضر مشکل اصلی در فرآیند و مراحل بازیافت پسماند کاغذ در ایران چیست؟

نکته حائز اهمیت در بازیافت کاغذ، نوع کاغذی است که قرار است بازیافت شود. درباره کاغذهای بسته‌بندی اهمیت و حساسیت توجه به جداسازی کاغذها کمتر است.

اما درباره کاغذهایی که مصرف چاپ و تحریر داشته‌اند و قرار است دوباره برای کاغذهای چاپ و تحریر مورد استفاده قرار بگیرند، مبحث جداسازی انواع کاغذها بسیار اهمیت دارد.

به‌عبارتی در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری شده نباید انواع کاغذها را با هم وارد فرآیند بازیافت کنید. نکته‌ای که در ایران باید روی آن کار کنیم، این مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود.

این جمع‌آوری می‌تواند توسط شهرداری تهران یا افرادی که به صورت تجاری و خصوصی کار جمع‌آوری را انجام می‌دهند، انجام شود. اگر فرآیند جداسازی انواع کاغذها به‌درستی انجام شود، مراحل بعدی بازیافت و در آخر تولید کاغذی در کارخانه کاغذسازی راحت‌تر خواهد بود.

صنعت کاغذ ایران در مراحل بعد از جمع‌آوری پسماند کاغذ، نه در سطح کشورهای خیلی پیشرفته اما استاندارد خوبی دارد. از همین‌رو در فرآیند تولید کاغذ از پسماند کاغذ، مسئله اساسی که باید به آن توجه شود، جداسازی انواع کاغذها در مبدأ است. انجام این کار نیازمند فرهنگ‌سازی عمومی است. امروز بخش وسیعی از شهروندان می‌دانند که باید کاغذ را از سایر زباله‌ها مجزا کرد.

اما بحث دیگر این است که باید خود کاغذها را هم از یکدیگر مجزا کنیم. به‌طور مثال، کاغذ روزنامه، کاغذ دفترچه یادداشت و کاغذ کارتن با یکدیگر تفاوت دارند و مراحل فرآوری و استفاده‌ای که از آن می‌شود با هم متفاوت است. اگر در رسانه‌ها و در فضاهای آموزشی از جمله مدارس بیشتر به این موضوع توجه و اطلاع‌رسانی شود، بحث بازیافت و استفاده مجدد از الیاف سلولزی تقویت و بهبود پیدا می‌کند.

در مقیاسی کلان‌تر فرآیند بازیافت کاغذ در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ایران در موضوع بازیافت کاغذهای بسته‌بندی بسیار موفق بوده و امروز توانایی صادرات کاغذهای بسته‌بندی و اضافه تولید در داخل کشور وجود دارد. در چندین سال گذشته، کارخانه‌هایی برای تولید کاغذ بسته‌بندی شده راه‌اندازی شده و در چند سال آینده باز هم راه‌اندازی خواهد شد و به همین خاطر، کمبودی برای تولید این محصول نخواهیم داشت.

مشکل موجود در تولید کاغذهای چاپ و تحریر است که هم منابع تولید این نوع کاغذها در ایران محدودیت دارد و هم با کمبود تکنولوژی در این زمینه روبه‌رو هستیم.

محدودیت مواد اولیه تولید کاغذهای چاپ و تحریر هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی وجود دارد.

از سوی دیگر در ایران فقط ۳ کارخانه وجود دارد که کاغذهای چاپ و تحریر را تولید می‌کند؛ یکی کارخانه چوب و کاغذ مازندران در ساری است، دیگری کارخانه کاغذسازی امیرآباد مازندران که در همین ۵ سال گذشته به بهره‌برداری رسیده و آخری هم کارخانه پارس در اهواز است که آغاز به‌کار آن برای دهه ۴۰ شمسی بوده و فناوری‌های قدیمی دارد و خیلی به‌روز نیست.

کارخانه چوب و کاغذ در ساری مبتنی بر برداشت از جنگل و کارخانه امیرآباد مازندران مبتنی بر واردات الیاف از کشور روسیه است. اگر به این دو کارخانه بیشتر بها داده شود می‌توان بخش زیادی از نیاز صنعت نشر کشور را تامین کرد.

این امر منوط بر این است که از سطح شعار و کارهای نمایشی به سمت کارهای عملیاتی پیش برویم. این امر بدون کمک گرفتن از متخصصان و صاحبان دانش در این موضوع میسر نخواهد بود و از وضع کنونی فراتر نخواهد رفت.

به معضل کمبود کاغذهای چاپ و تحریر اشاره کردید. در این زمینه راهکار را در چه می‌بینید؟

وضعیت جغرافیایی ایران این اجازه را نمی‌دهد که بخواهیم در سطح کشورهای اسکاندیناوی یا امریکای شمالی تولیدات کاغذ و چوب را توسعه بدهیم. در این کشورها گونه‌های بومی جنگل‌ها عمدتا درختان سوزنی برگ مانند کاج است اما درخت‌های جنگل‌های ایران اغلب درختان پهن‌برگ مثل راش، بلوط و توسکاست که کیفیت پایین‌تری نسبت به درختان سوزنی برگ برای تولید کاغذ دارند.

ماهیت الیافی که از دو نوع خانواده درختان سوزنی برگ و پهن برگ به‌دست می‌آید، متفاوت است و این تفاوت به صورت آشکاری خود را در ویژگی‌هایی که کاغذ از آن به‌دست می‌آید، نشان می‌دهد. بنابراین از این منظر درختان کشور ما با کشورهای اروپایی به‌عنوان مواد اولیه تولید کاغذ قابل مقایسه نیست. حتی در یک افق صدساله هم نمی‌شود جایگزینی با درختان سوزنی برگ داشت. اساسا شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی ایران اجازه کشت و برداشت این نوع جنگل‌ها را نخواهد داد. موردی که در اینجا می‌شود به‌‌عنوان راهکار به آن اشاره کرد تکیه بر واردات چوب و الیاف استحصال شده به‌ویژه از کشورهای آسیای میانه و همسایه شمالی ایران مانند روسیه است.

چندین سال است کارخانه چوب مازندران با وجود طرح تنفس جنگلی که اجرا می‌شود، همیشه پایین‌تر از ظرفیت اسمی خود به تولید کاغذ مبادرت کرده است. گاهی اوقات نیز این تولید کاغذ که باید از نوع چاپ و تحریر باشد به سمت تولید کاغذهای بسته‌بندی رفته است. در واقع هدف کارخانه چاپ و تحریر بوده اما به‌واسطه اینکه الیاف موردنیاز برای تولید کاغذ چاپ و تحریر و کاغذ روزنامه در دسترس نبوده، به‌خاطر سرپا نگه‌داشتن کارخانه به سمت بازیافت کاغذهای بسته‌بندی رفته است. اگر بخواهیم به سمت حل این مشکل برویم یا باید از کشورهای شمالی ایران چوب وارد کنیم که زیرساخت واردات آن از طریق دریا و حمل‌ونقل ریلی وجود دارد یا اینکه خمیر کاغذ را وارد کنیم. البته در استان خوزستان چند کارخانه تولید کاغذهای چاپ و تحریر در حال احداث است اما فرآیند احداث آن به‌طور غیرمعقولی ادامه پیدا کرده است.

منبع اولیه الیاف این کارخانه‌ها از تفاله نیشکرکارخانه‌های شکرسازی خوزستان حاصل می‌شود و می‌تواند بخشی از نیاز کشور را پوشش دهد. با این حال، اگر این کارخانه‌ها هم راه‌اندازی شود کمبود کاغذ چاپ و تحریر کاملا برطرف نخواهد شد و همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری و هم‌اندیشی بین دولت و اصحاب دانشگاهی برای برطرف کردن آن وجود دارد.

سخن پایانی

در مجموع، کاغذ یک کالای استراتژیک است و ابعاد اهمیت آن هم در بعد فرهنگی، مصارف آموزشی و پژوهشی و هم در بعد بهداشتی مطرح می‌شود. میزان مصرف کاغذ در همه جای دنیا شاخصی برای توسعه فرهنگی و توسعه بهداشتی به‌شمار می‌آید.

گرچه کاغذسازی ایران در تولید کاغذ بسته‌بندی توانایی تامین نیازهای داخلی و حتی صادرات را دارد اما تامین کاغذهای چاپ و تحریر امروز تبدیل به یک معضل شده که نیاز به توجه ویژه به واردات آن و بازیافت کاغذ است. نکته کلیدی که در بازیافت کاغذ وجود دارد مرحله ابتدایی آن یعنی جداسازی انواع کاغذها از یکدیگر است. اگر این جداسازی به‌خوبی انجام شود مراحل بعدی تولید کاغذ در کارخانه نیز به‌راحتی پیش خواهد رفت.