سدهایی که خاک پس می‌دهند
در سال‌های اخیر، کانون‌های داخلی و خارجی گردوغبار، هوای بسیاری از شهرهای ایران را تحت‌تاثیر قرار داده است. شدت گردوغبارها به حدی رسیده که نه‌تنها هوای استان‌های مرزی غرب کشور را کاملا آلوده کرده، بلکه استان‌های مرکزی ایران نیز تحت‌تاثیر آن قرار گرفته‌اند.
امسال شهر تهران برای چند مرتبه رکورددار آلودگی هوا در جهان شد. پدیده گردوغبار مرزهای ملی و سیاسی نمی‌شناسد و منطقه به منطقه و کشور به کشور را می‌پیماید و آثار مخرب خود را به‌جا می‌گذارد. به همین دلیل است که کارشناسان مدام بر ضرورت مذاکره دولت‌های منطقه بر سر مقابله و کاهش پیامدهای گردوغبار تاکید دارند.
هفته گذشته، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در جلسه کاری با دیپلمات‌های ایرانی در نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در مقر اروپایی سازمان ملل متحد در ژنو در این زمینه تبادل‌نظر کرد. در این نشست، وزیر امور خارجه ایران تصریح کرد که دستگاه دیپلماسی به‌ویژه نمایندگی‌های چندجانبه وظیفه خطیری برای شناسایی و تقویت ظرفیت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای به‌منظور همکاری همه‌جانبه با دیگر کشورها و سازمان‌های بین‌المللی برای مقابله موثر با پدیده گردوغبار بر عهده دارند.
ائتلاف بین‌المللی مقابله با توفان‌های گردوغبار
امیرعبداللهیان در جلسه کاری با دیپلمات‌های ایرانی به اهمیت بهره‌گیری از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی تخصصی از جمله سازمان جهانی هواشناسی، برنامه محیط‌زیست ملل متحد (یونپ)، سازمان جهانی بهداشت، سازمان خواروبار و کشاورزی (فائو) اشاره کرد.
وی تاکید داشت که وزارت امور خارجه با محوریت معاونت حقوقی و بین‌المللی و با بهره‌گیری از توانمندی‌های تخصصی سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان هواشناسی کشور باید از همه امکانات و شبکه‌های موجود بین‌المللی، به‌ویژه «ائتلاف بین‌المللی مقابله با توفان‌های گردوغبار» برای آگاهی‌افزایی درباره علل و آثار و پیامدهای توفان‌های گردوغبار و شکل‌دهی به همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی برای شناسایی کانون‌های گردوغبار و اجرای راه‌حل‌های علمی و پایدار برای کنترل این معضل استفاده کند.
همچنین وزیر امور خارجه ایران به وزیران خارجه کشورهای دارای منشأ ریزگرد یا مبتلا به بحران زیست‌محیطی حاصل از انتشار گسترده گردوغبار در منطقه نامه نوشت و در این زمینه پیشنهادات و نظرات ایران را برای مقابله با این بحران زیست‌محیطی مطرح کرد.
برخی از کارشناسان بر این باورند که یکی از دلایل اصلی ایجاد گردوغبار در منطقه به سدسازی‌های ترکیه برمی‌گردد و بعید است این کشور از منافع جدی خود در این زمینه عقب‌نشینی کند.
ضمن اینکه اخیرا تانژو بیلگیچ، سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه با انتشار بیانیه‌ای کتبی در واکنش به دیدگاه ایران مبنی براینکه «ترکیه باعث آلودگی هوا با توفان شن و گردوغبار در ایران شده»، اظهار کرده، این ادعا که سدها در ترکیه باعث ایجاد توفان‌های شن و گردوغبار در جغرافیای ما می‌شوند، علمی نیست.
پایین‌دست تشنه
مهدی بصیری، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با صمت اظهارکرد: زمانی که به‌دنبال راهبردی مشترک میان کشورها برای مقابله با پدیده گردوغبار هستیم در ابتدا باید به‌دنبال منشأ این پدیده باشیم. یکی از علل پدیده گردوغبار در منطقه کمابیش به خشکسالی برمی‌گردد اما آنچه بیش از همه بر ایجاد گردوغبار تاثیر گذاشته سدهایی است که جلوی رسیدن آب به مناطق پایین‌دست را گرفته است. اگر اروندرود، دجله و فرات و بسیاری از تالاب‌ها نسبت به گذشته دچار خشکسالی شده به‌دلیل همین سدهایی است که به‌ویژه در کشور ترکیه احداث شده است.
وی بیان کرد: سدها جریان آب را متوقف و برای آن مصارف جدید تعریف می‌کنند. به همین ترتیب، آب در بالادست رودها مصرف‌شده و پایین‌دست سد با مشکل روبه‌رو می‌شود. زمانی که رودها کم آب شود، آب‌های زیرزمینی در این مناطق افت می‌کند و پوشش گیاهی را که در این مناطق غالبا بوته‌ها هستند، خشک می‌کند. بوته‌ها از فرسایش خاک جلوگیری می‌کنند و وقتی که از بین بروند، خاک با فرسایش بادی روبه‌رو می‌شود و ایجاد گردوغبار می‌کند.
حقابه محیط‌زیست را پس بدهید
بصیری افزود: در هر تصمیمی که برای مقابله با پدیده گردوغبار گرفته می‌شود باید حقابه پایین‌دست رودخانه‌ها کاملا مشخص شود.
دنیا حدود ۴۰ سال است به این نتیجه رسیده که باید ماموریت سدها مبنی بر ذخیره‌سازی آب‌ها متوقف شود و اجازه تامین حقابه طبیعت را از جمله رودخانه‌ها و تالاب‌ها بدهد. با نگهداری آب در پشت سد، حق کشاورزان پایین‌دست هم از بین می‌رود و زمین‌های کشاورزی خشکیده می‌شود. اما وقتی ایران خود تعداد زیادی سد احداث می‌کند دیگر خیلی نمی‌تواند به سدسازی‌های کشوری مانند ترکیه ایراد بگیرد و اعتراض کند.
بصیری گفت: یکی دیگر از عوامل ایجاد گردوغبار به‌دلیل جنگ‌هایی است که در منطقه ایجاد شد. بسیاری از بیابان‌ها زیر تاخت‌وتاز ماشین‌های جنگی و سلاح‌ها قرار گرفتند، لایه‌های خاک شکسته شدند و حالا باد به‌راحتی خاک را از زمین بلند می‌کند.
استاد دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: با توجه به اقدامات ترکیه در قبال دجله و فرات، احتمال بروز فاجعه بزرگ‌تر در آینده وجود دارد و خیلی زود باید برای جلوگیری از آن اقدام کرد. ما تنها در زمانی که مشکلی پیش می‌آید به آن توجه می‌کنیم اما وقتی برای یک مدتی ماجرا کمرنگ شد، مسئله را از یاد می‌بریم.
سال‌ها نسبت به بروز اتفاقات محیط زیستی از جمله پدیده گردوغبار هشدار داده شد اما گوش شنوایی نبود.
وی افزود: در سال ۱۳۸۹ همایشی در دانشگاه صنعتی اصفهان با عنوان پیامدهای سدسازی یا ناگفته‌های سدسازی برگزار کردیم و بر این موضوع تاکید شد که یکی از دلایل گردوغبار و خشکیدن تالاب‌ها، سدهایی است که جلوی جریان طبیعی آب را می‌گیرند اما به آن توجه جدی نشد. یک روز می‌گویند زیاد سد ساختیم، روز دیگر می‌گویند اگر سدهای بیشتری می‌ساختیم سیل نمی‌آمد. در واقع مشکل در نگاه مسئولان است که به‌دنبال کارهای سازه‌ای مانند سدسازی هستند.
پوشش گیاهی در برابر فرسایش باد
بصیری بیان کرد: یکی از راهکارهای اساسی که برای مقابله با سیل وجود دارد، ایجاد پوشش گیاهی است تا از فرسایش باد جلوگیری شود اما این روش به کلی فراموش شده است. کشور عربستان هم نیمی از آب‌های زیرزمینی خود را برای تولید گندم تخلیه کرد و گرچه دیر متوجه این مسئله شد اما روند بهره‌برداری را متوقف کرد. ایران نیز خیلی دیر متوجه این مسئله شده که آب‌های زیرزمینی به‌شدت کاهش پیدا کرده، میزان آب‌های سطحی در پایین‌دست سدها کم شده و مراتع در حال تخریب است اما باز هم اقدام خاصی انجام نمی‌شود. این در حالی است که مراتع تخریب‌شده در ایران و کشورهای مجاور خود منشأ گردوغبار است.
وی اضافه کرد: اگر مراتع به‌درستی مدیریت می‌شد با فرسایش خاک روبه‌رو نبودیم و نه شدت سیلاب‌ها مثل امروز بود و نه با هر بادی خاک بلند می‌شد و هوا را آلوده می‌کرد. اما الان به‌جای حفاظت از پوشش گیاهی و مراتع، اصل تمرکز بر راهکارهای سازه‌ای رفته است. اگر برای احیای آب‌های زیرزمینی و تالاب‌ها اقدامی نشود هر کاری کنیم مثل مسکن برای علاج کوتاه‌مدت است.
استاد دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: با این همه، ایجاد پوشش گیاهی برای مقابله با گردوغبار هم راهکاری نیست که به‌راحتی بتوان آن را اجرایی کرد و نیاز به هزینه زیاد و مصرف آب بالایی دارد. برای ایجاد پوشش گیاهی باید حداقل آبیاری مداوم دو ساله داشته باشیم و پس از آن اگر آب زیرزمینی قابل دسترسی برای گیاهان باشد دوام پیدا می‌کند.
وی تصریح کرد: حال که وزیر امور خارجه صحبت از همکاری بین کشورها کرده حتی اگر طرح مسئله هم انجام شود و حداقل از سدسازی‌های بیشتر خودداری شود بهتر است. امیدواریم این همکاری کشورها نتیجه خوبی داشته باشد.
زمان گذشت
حمیدرضا رمضانی، کارشناس ارشد آب در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: متاسفانه سدسازی‌های ترکیه وضعیتی را به‌وجود آورده که دیگر کار خاصی نمی‌توان انجام داد. ترکیه نیز عضو کنوانسیون جهانی سدها نیست و هیچ کشوری نمی‌تواند به آن اعتراض کند. اگر هم به‌طور جدی ایران بخواهد اقدامی برای مقابله کند به‌طور تک‌بعدی نمی‌تواند و باید کشورهایی مانند عراق، سوریه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان هم وارد یک توافق مشترک شوند.
رمضانی گفت: زمانی که می‌توانستیم برای جلوگیری از پدیده گردوغبار کاری انجام دهیم نمی‌دانستیم موضوع چیست و حالا که می‌دانیم، نمی‌توانیم.
این مسئله باید از دولت ششم پیگیری می‌شد. اوج ساخت‌وساز سدسازی‌های ترکیه نیز در زمان دولت نهم و دهم بود. حال ترکیه سدهای خود را ساخته است و از جاری شدن آب در حوضه‌های پایین‌دست جلوگیری می‌کند.
ذخیره آب سد آتاتورک در ترکیه ۵۰ میلیارد مترمکعب، یعنی به اندازه ذخیره تمام سدهای ایران است. از طرفی ترکیه سد ایلیسو و پروژه گاپ را پیش برد و باعث خشکیدگی حجم عظیمی از آب‌های پایین‌دست شد.
پروژه گاپ شامل ۲۲ سد است که ذخایر سدهای آن از ۵ میلیارد مترمکعب تا ۵۰ میلیارد مترمکعب است.
وی تصریح کرد: امروز نمی‌توان در این زمینه خرده‌ای بر دولت سیزدهم گرفت.
این وظیفه دولت‌های پیشین بود که در برابر سدسازی‌های ترکیه سکوت اختیار نکنند. حال به دلیل اینکه مردم به خاطر گردوغبارها نارضایتی زیادی دارند، صحبت از مذاکره با عراق و ترکیه شده است.
رمضانی گفت: کشور ترکیه فقط یک دست بالای دست ما داشت و آن آب بود و به معنی واقعی کلمه از این برگ برنده خود استفاده کرد. حال از طریق سدسازی و جلوگیری از ورود آب به کشورهای دیگر گردوغبار گریبان همه کشورهای منطقه را گرفته است.
سخن پایانی
در مجموع کارشناسان بر این باورند که سدسازی‌های ترکیه از جمله پروژه گاپ نقش عمده‌ای در ایجاد گردوغبار داشته است.
با این وجود، ترکیه چنین ادعایی را غیرعلمی می‌داند و می‌گوید برای جلوگیری از توفان‌های شن و گردوغبار و کاهش اثرات منفی آن، هر کشوری باید ابتدا به وظیفه خود عمل کند و در جهت استفاده پایدار از منابع آب‌وخاک اقدامات لازم را انجام دهد. درون هر گفته سیاسی یک منفعت سیاسی نیز نهفته است و در این زمینه تنها مردم هستند که قربانی گردوغبار مدیریت دولت‌ها شده‌اند.
