بحران آب را می‌توان یکی از مشکلات مشترک کشورهای مختلف در چند دهه اخیر دانست. هر منطقه و کشوری به نوبه خود سهمی از این بحران چالش‌برانگیز دارد و هرکدام نیز به نوعی برای غلبه بر این مشکل برنامه‌ریزی می‌کند. ایران در این میان، یکی از بحرانی‌ترین کشورها در زمینه آب است. چرا که هم از نظر شرایط اقلیمی و هم از لحاظ مدیریت منابع آب با مشکلات فراوانی روبه‌رو است. اما همان‌طور که میزان آسیب کشورهای مختلف از بحران آب یکسان نیست، استان‌های مختلف ایران نیز از این جنبه با هم اختلاف دارند.برای اینکه بتوانیم بحرانی‌ترین استان کشور در تامین آب شرب را شناسایی کنیم، باید به حوضه‌های مختلف آبی توجه داشته باشیم. آمارها نشان می‌دهد که بارش‌ها در ادامه سال آبی جاری، کم و بیش روند نیمه اول را پیش خواهند گرفت و مطابق سال‌های قبل ایران با مشکل کم آبی مواجه خواهد بود. با این وجود با بررسی دقیق‌تر می‌توان دریافت که بیشتر حوضه‌ها می‌توانند تا حد خوبی کمبودها را جبران کنند و وضعیت متعادلی داشته باشند. اگر میزان بارش‌هایی که تا کنون اتفاق افتاده‌اند و بارش‌های پیش‌بینی شده برای ادامه سال آبی جاری را جمع‌بندی کنیم، خواهیم دید که حوضه کرخه بیشتر از سایر قسمت‌ها با کمبود آب روبه‌رو است. البته باید توجه داشت که پیش‌بینی‌ها هیچ‌گاه به طور صددرصدی اتفاق نمی‌افتند. اما باز هم می‌توان حوضه کرخه را به عنوان مقام اول در جدول بحران تامین آب در کشور معرفی کرد.

کم‌آب‌ترین حوضه آبی کشور

همان‌طور که می‌دانیم، چندین استان آب شرب مورد نیاز خود را از حوضه کرخه تامین می‌کنند. استان‌های همدان، خوزستان، لرستان، کرمانشاه و ایلام، در این فهرست هستند و پیش‌بینی می‌شود نسبت به دیگر استان‌های کشور با چالش جدی‌تری روبه‌رو باشند.اما همه چیز به میزان دریافت آب توسط حوضه‌های آبی کشور خلاصه نمی‌شود و پارامترهای دیگری نیز در مشخص کردن بحرانی‌ترین استان کشور در تامین آب شرب نقش دارند. جمعیت، بهینگی مصرف آب و نیز میزان هدررفت آب از جمله این عوامل هستند. با در نظر گرفتن این موارد، تهران به بحرانی‌ترین استان کشور از نظر تامین آب شرب تبدیل می‌شود.

وضعیت استان تهران

گرچه حوضه کرخه بیشترین مشکل را در سطح کشور از نظر تامین آب استان‌های مجاور دارد، تهران را نیز باید به لیست استان‌های دارای مشکل شدید اضافه کرد. سدهای تامین‌کننده آب این استان وضعیت نسبتا پایداری دارند؛ اما جمعیت بالای تهران باعث شده است که این استان همچنان دچار شدید کمبود آب شرب باشد. از لحاظ آماری، تهران بیشترین جمعیت را نسبت به منابع آب شرب دارد و همین نیاز به مدیریت صحیح و نیز مصرف درست را دوچندان می‌کند. به این ترتیب با وجود مشکلاتی که در زمینه آب حوضه کرخه وجود دارد، جمعیت تهران باعث می‌شود این استان در صدر لیست بحرانی‌ترین استان‌ها قرار بگیرد.

کلید حل بحران آب شرب

طبق آمارها ۹۰ درصد از آب مورد استفاده در کشور، به حوزه کشاورزی اختصاص دارد. به همین دلیل اصلاح شیوه آبیاری می‌تواند تاثیر زیادی در کنترل بحران آب داشته باشد. از طرف دیگر بخش کشاورزی را می‌توان تنها حوزه‌ای در نظر گرفت که امکان اعمال محدودیت در آن وجود دارد. چرا که هرگونه قطعی یا کاهش سهم آب شرب و مصارف بهداشتی صدمات جبران‌ناپذیری را به جامعه وارد می‌کند. مهم‌ترین راه‌حل برای کنترل آب کشاورزی، محدود کردن مصرف و کاهش موقت سطح زیر کشت در استان‌هایی است که با مشکل کمبود آب مواجه هستند. بدیهی است که این موارد به محض بالاتر رفتن سطح آب موجود از میزان اضطراری، به مرور به حالت پیشین خود باز می‌گردند. درحال‌حاضر طرح‌های بزرگی در زمینه تامین و ذخیره آب روستاهای کشور در حال اجرا هستند که استان سیستان و بلوچستان بیشترین سهم از این برنامه را به خود اختصاص داده است. اجرای این طرح‌ها شاخص آبرسانی را به میزان قابل توجهی ارتقا خواهد داد و دسترسی مردم روستاها به آب شرب را آسان‌تر می‌کند.

وضعیت مخازن سدهای کشور

گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران حاکی از این است که از ابتدای سال آبی (مهر ۱۴۰۱) تا هشتم آذر، ۲.۸ میلیارد متر مکعب آب وارد مخازن سدها شده که در مقایسه با مدت زمان مشابه سال قبل که ۲.۵ میلیارد متر مکعب بود، ۱۳ درصد رشد داشته است. همچنین در این گزارش ذکر شده است که میزان آب خروجی مخازن سدها در این دوره زمانی نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته پنج درصد کاهش داشته است. هر چند با توجه به افزایش ورودی و کاهش خروجی، حجم آب موجود در مخازن سدها نسبت به سال گذشته از ۱۷.۷ میلیاررد مترمکعب به ۱۸.۰۳ میلیارد مترمکعب رسیده و افزایشی دو درصدی داشته اما نکته قابل توجه اینجاست که این اعداد میانگین سدهای کشور است و نباید از وضعیت سدهای مهم شرب و کشاورزی که درصد پرشدگی آنها بسیار کاهش پیدا کرده است، غافل شد. وضعیت «سد اکباتان» در استان همدان از سایر سدهای مهم کشور بدتر است و تنها ۲ درصد از حجم مخزن آب دارد؛ «چاه‌نیمه‌های» سیستان و بلوچستان هم دست کمی از سداکباتان ندارد و درصد پرشدگی «چاه‌نیمه‌ها» با کاهشی ۵۴ درصدی نسبت به پارسال، به ۱۰ درصد رسیده است.سد «زاینده‌رود» اصفهان نیز از دیگر سدهای بحرانی به حساب می‌آید که تنها ۱۲ درصد مخزن آن، آب دارد و نسبت به پارسال ۹ درصد کاهش پیدا کرده است؛ سدهای «دوستی» در خراسان رضوی، «کرخه» در خوزستان و «سفید رود» در گیلان هم از وضعیتی مشابه برخوردارند.

ضرورت مدیریت مصرف

علی سیدزاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف شرکت آب و فاضلاب کشور با اشاره به موجودی سدهای کشور گفت: ذخایر مخازن ما به طور معمول در پاییز کم است و همیشه در فصل پاییز و زمستان حجم می‌گیرند؛ این مسئله وابستگی به بارندگی‌های از این به بعد دارد؛ تجربه نشان می‌دهد در پاییز و زمستان می‌توانیم با اتکا به منابع زیرزمینی از این شرایط عبور کنیم.

او با تاکید بر اینکه مدیریت مصرف مهم‌ترین راهکار برای شرایط کنونی است، افزود: اکنون سرانه مصرف خانگی در کشور ما ۱۹۰ لیتر به ازای هر نفر شبانه روز و سرانه کل - که فضای سبز، تجاری و صنعتی را هم شامل می‌شود - به ۲۳۰ لیتر در شبانه روز می‌رسد.

سیدزاده با بیان اینکه سرانه مصرف استانداردی برای کل دنیا وجود ندارد و این رقم در کشورهای مختلف دنیا متفاوت است گفت: به عنوان نمونه در برخی کشورهای توسعه‌یافته مثل آلمان، هلند و نروژ این رقم بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ لیتر است. او تاکید کرد: بیشترین حجم آب شرب خانگی، در بخش استحمام و سرویس‌های بهداشتی مصرف می‌شود اما مسئله مهم‌تر، آبیاری فضای سبز از محل آب شرب است؛ به همین سبب، در برنامه هفتم توسعه، تاکید شده آبیاری از محل آب شرب کاملا ممنوع خواهد بود.

۶ درصد تهرانی‌ها ۲ برابر الگو آب مصرف می‌کنند

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران گفت: ۶ درصد آب در بخش شرب در پایتخت مصرف می‌شود که در این میزان ۲۲ درصد پرتی آب داریم. به گزارش روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب استان تهران، حسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران در خصوص قطعی آب فرودگاه بین‌المللی مهرآباد، گفت: قطعی آب فرودگاه مهرآباد به تاسیسات خود داخل فرودگاه برمی‌گردد و مربوط به افت شدید فشار آب بود. فرودگاه مهرآباد جز مراکز حساس است که باید مخزنی جهت ذخیره ۴۸ ساعت آب برای تاسیسات داشته باشند.

وی ادامه داد: طبق بررسی کارشناسان ما در آنجا مخزنی وجود نداشته و مستقیم به شبکه آبرسانی وصل هستند و فقط مشکل برای آنجا بود. همسایه‌ها هیچ مشکلی در مصرف آب خود نداشتند و کلا این مشکل برطرف شد.

۲۲ درصد آب پایتخت هدر می‌رود

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران گفت: ۹۲ درصد آب کل کشور در بخش کشاورزی و ۶ بخش در شرب و ۲ درصد در بخش صنعت استفاده می‌شود. ما باید ببینیم چقدر در هدررفت آب داریم، در تهران حدود ۲۲ درصد هدر رفت آب را داریم. وی ادامه داد: بخش زیادی از هدررفت آب در بخش انشعابات غیر مجاز است. مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران با بیان اینکه در ۱۰ ماه گذشته ۴۰ هزار انشعاب غیر مجاز را شناسایی کردیم که از ۲۰ هزار نفر را شناسایی کرده و با پرداخت جرایم، انشعابات آنها وصل شد اما با ۲۰ هزار نفر دیگر برخورد قانونی کرده و انشعابات آنها کامل قطع شد. وی افزود: میزان بارندگی در ۵۰ سال گذشته کاهش زیادی یافته و تغیر اقلیم باعث شده که ۳ سال خشکسالی را پشت سر بگذاریم و وارد چهارمین سال خشکسالی شده‌ایم.

وی افزود: ما با این هدررفت آب که یکی از این بخش انشعابات غیرمجاز است برخورد می‌کنیم و از مردم تقاضا داریم که با این موضوع برخورد می‌کنند، به طوری‌که با شماره ۱۲۲ تماس بگیرند و ما سریعا با این موضوع برخورد خواهیم کرد.

اردکانی عنوان کرد: الگوی مصرف برای هر خانوار در ماه ۱۲ هزار لیتر است، اگر خانواده ۳ نفر باشد هر نفر در روز بین ۱۲۵ تا ۱۳۰ لیتر مصرف کند اما میانگین مصرف ما در استان تهران برای هر نفر ۲۵۰ لیتر در روز است و دوبرابر الگو است و ۶۳ درصد مشترکان 2 برابر الگو مصرف می‌کنند و ۶ درصد مشترکین بیشتر از 2برابر الگو مصرف می‌کنند.

سخن پایانی

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، بخش بزرگی از مشکلات مربوط به تامین آب در کشور، به شرایط اقلیمی و روند جهانی برمی‌گردد. این قسمت از ماجرا تا حد زیادی خارج از اراده انسان است و جز با سرمایه‌گذاری‌های عظیم نمی‌توان تغییری در آن ایجاد کرد. اما اگر بخواهیم روش‌های عملی‌تر را در نظر بگیریم، صرفه‌جویی در مصرف آب، استفاده از مخزن‌های آب استاندارد و اصلاح شیوه‌های توزیع آب در بخش کشاورزی راهگشا خواهند بود.