یک سال از هشدارهای جدی کارشناسان درباره وضعیت فرونشست زمین در شهر اصفهان می ‌ گذرد، اما در این مدت اقدامی جز برگزاری جلسات نافرجام انجام نشده و زیر پای شهر خالی ‌ تر شده است. بیش از ۴۰۰ دشت از مجموع ۶۰۹ دشت ایران درگیر فرونشست است، اما سازمان زمین ‌ شناسی کشور، دشت اصفهان-برخوار را که شهر اصفهان در آن واقع شده پرمخاطره ‌ ترین منطقه و نماد فرونشست ایران معرفی می ‌ کند. برپایه مطالعات انجام ‌ شده ازسوی سازمان زمین ‌ شناسی و اکتشافات معدنی کشور، فرونشست زمین در حدود ۱۰ هزار کیلومترمربع از مساحت استان اصفهان یعنی بالغ بر ۱۰ درصد این استان، به ‌ طور جدی و خطرناک رخ داده و ۱۴۵ هزار هکتار از محدوده شهر اصفهان و شهرهای اطراف آن (دشت اصفهان-برخوار) درگیر فرونشست است که نرخ نشست ۳۵۰۰ هکتار آن بالای ۱۰ سانتیمتر در سال برآورد می ‌ شود.

مناطق مسکونی درگیر فرونشست شده ‌ اند

بالاترین نرخ فرونشست شهر اصفهان ۱۸ . ۵ سانتیمتر در سال است، اما کارشناسان از این حیث فرونشست اصفهان را پرمخاطره می ‌ دانند که دامنه آن به درون مناطق شهری و جمعیتی و زیرساختی و تاسیساتی کشیده شده است. بررسی ‌ ها نشان می ‌ دهد ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در زون فرونشست اصفهان زندگی می ‌ کنند. فرودگاه شهید بهشتی، پایگاه هوایی شهید بابایی، خطوط برق سراسری دشت مهیار، راه ‌ آهن اصفهان-شیراز، نیروگاه برق شهید منتظری، میدان نقش جهان، پل ‌ های تاریخی، 8 ایستگاه آتش ‌ نشانی، ۳۲۸ مسجد، ۳۷ کتابخانه، ۲۸۵ مدرسه و ۱۱۸ مرکز درمانی همه در زون فرونشست شهر اصفهان قرار دارند.

گرچه ردپای فرونشست زمین از دهه ۴۰ شمسی در دشت دامنه و دشت مهیار این استان مشاهده شد، اما اکنون دشت اصفهان-برخوار و مناطقی را درگیر کرده که از جریان زاینده ‌ رود تغذیه می ‌ شدند. همه کارشناسان و صاحب ‌ نظرانی که طی یک سال اخیر درباره وضعیت بحرانی فرونشست زمین در اصفهان هشدار دادند، بر لزوم جریان حداقلی زاینده ‌ رود به ‌ عنوان راهکار اصلی برای کنترل دامنه فرونشست در این دیار تاکید کردند، این در حالی است که این روزها حتی سد زاینده ‌ رود اصفهان به ‌ دلیل بارگذاری ‌ های بیش از توان حوضه آبریز با ذخیره ۱۳۸ میلیون مترمکعب در بدترین شرایط خود است و این وضعیت به نگرانی ‌ ها برای تامین آب آشامیدنی و فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی دامن می ‌ زند.

افت منابع آب زیرزمینی

همچنین بهرام نادی، دکترای عمران و ژئوتکنیک عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان با اشاره به اینکه عامل فرونشست زمین افت منابع آب زیرزمینی و برداشت بی ‌ رویه از منابع زیرزمینی است، می ‌ گوید: متأسفانه باوجود هشدارها درخصوص وضعیت فرونشست اصفهان، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی ادامه دارد و هیچ مدیریت و کنترلی بر برداشت ‌ ها نیست، افت سطح آب ادامه دارد و تا زمانیکه منابع آب زیرزمینی مدیریت نشود این تنش ‌ ها ادامه خواهد یافت و سازه ‌ های تاریخی، ساختمان ‌ های عمومی، بیمارستان ‌ ها و مدارس و تأسیسات متأسفانه در معرض خطر است و بیشتر نیز می ‌ شود.

وی افزود: کنترل و کاهش برداشت ‌ ها از منابع آب زیرزمینی از جمله راهکارهایی است که در راستای طرح احیا و تعادل ‌ بخشی در حال اجراست.

استاد دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف ‌ آباد با بیان اینکه برای کنترل فرونشست اصفهان برنامه ‌ ای که توسط عالی ‌ ترین مقام اجرایی مصوب شده باشد، وجود ندارد، می ‌ گوید: باید توجه داشت فرونشست زمین بر اثر افت منابع آب زیرزمینی است و شرایط به ‌ وجود آمده به این دلیل است که منابع آب سطحی کفاف مصارف کشاورزی و صنعت را نمی ‌ دهد.

وی گفت: برای اینکه بتوانند آب صنعت و کشاورزی و گاهی شرب را تامین کنند، به منابع آب زیرزمینی روی آوردند، این در حالی است که آبخوان توسط منبع اصلی یعنی زاینده ‌ رود، تغذیه نمی ‌ شود. در عین حال نه ‌ تنها بارگذاری روی آب سطحی کم نشده تا آب زاینده ‌ رود به اصفهان برسد و آبخوان را تغذیه کند، بلکه ۶۰ میلیون مترمکعب بارگذاری جدید انتقال آب به بروجن اتفاق افتاده؛ از این رو نمی ‌ توانیم بگوییم هم بارگذاری می ‌ کنیم و هم شعار می ‌ دهیم که فرونشست متوقف شود، زیرا به ‌ صورت عملی در مسیری حرکت می ‌ کنیم که فرونشست همچنان ادامه دارد و باید توجه داشت در این شرایط اگر نرخ فرونشست کم شده مفهوم این است که خاک شرایطی را پیدا کرده که آبخوان کامل از بین برود.

پیامد برهم خوردن تعادل آب در زیر زمین

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین ‌ شناسی و زیست ‌ محیطی سازمان زمین ‌ شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه فرونشست تنها یکی از پیامدهای برهم خوردن تعادل آب در زیر زمین است، به مهر می ‌ گوید: درز، ترک، شکاف و رفتار نامطلوب خاک ‌ های مسئله ‌ دار، همه اینها پیامدهای برهم خوردن منابع آب زیرزمینی است که در اصفهان تمامی اینها را در کنار هم شاهد هستیم.

وی با تاکید بر اینکه همه پیامدهای کاهش منابع آب زیرزمینی در اصفهان یک جا اتفاق افتاده، اضافه می ‌ کند: بیشینه نرخ فرونشست در استان اصفهان در محدوده شهر اصفهان سال گذشته تقریبا ۱۸ تا ۱۸ . ۵ سانتیمتر بوده که این میانگین داده ‌ های سازمان ما با GPS های نصب شده در سطح شهر به ‌ دست آمده و با داده ‌ های سایر ارگان ‌ ها مطابقت داشته است. ضمن اینکه باید توجه داشت بیشینه ‌ فرونشست زمین فصل به فصل و دوره به دوره متغیر است و ممکن است یک دوره کمتر شود اما مساحت بیشتری را در بر گیرد یا نشست در یک نقطه کم و در نقطه دیگری بیشتر شود.

خطر نشست نامتقارن زمین

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین ‌ شناسی و زیست ‌ محیطی سازمان زمین ‌ شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه مسئله اصلی خطر فرونشست در اصفهان اصلا در بیشینه نرخ فرونشست نیست، می ‌ افزاید: در میدان نقش جهان اصفهان میزان فرونشست ممکن است 2 تا 3 سانتیمتر در سال باشد، اما ما در این نقطه شاهد ناهمگنی در بین نرخ فرونشست و جنس ذرات زمین هستیم و اینجاست که نشست نامتقارن اتفاق می ‌ افتد و نشست نامتقارن درز، شکاف و ترک روی سازه ‌ ها ایجاد می ‌ کند. شهبازی بیان می ‌ کند: در حاشیه دشت سجزی، فرودگاه شهید بهشتی اصفهان و حاشیه منطقه شمالی شهر به سمت استادیوم ورزشی نقش جهان، خاک ‌ های مسئله ‌ دار را شاهد هستیم.

وی با بیان اینکه باید تلاش کنیم آبخوان اصفهان را به تعادل برسانیم، می ‌ گوید: کنترل فرونشست ‌ یک راهکار بیشتر ندارد و آن هم این است که تخلیه آبخوان باید کم و کمتر و تغذیه تا حد امکان بیشتر و بیشتر شود، در حالی که کار خاصی تاکنون در این باره برای اصفهان انجام نشده است. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین ‌ شناسی و زیست ‌ محیطی سازمان زمین ‌ شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح می ‌ کند: در اصفهان چیزی به اسم چاه غیرمجاز نباید داشته باشیم. چاه غیرمجاز و کف ‌ شکنی در اصفهان مفهومی ندارد و تا حد امکان منابع آب موجود را باید به زیر زمین هدایت و آن را تقویت کرد و این را می ‌ شود از حقابه طبیعی زاینده ‌ رودی که در اصفهان بوده و تغذیه با تصفیه پساب فاضلاب و پخش سیلاب ‌ های احتمالی که ممکن است هر یک دهه اتفاق افتد، تامین و استفاده کرد و در کنار آن صرفه ‌ جویی در مصرف آب را باید سرلوحه امور قرار داد و برای آموزش آن همت گمارد. ‌

فرونشست اصفهان مسئله ‌ ای ملی است

علی بیت ‌ اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز فرونشست اصفهان را مسئله ملی می ‌ داند و اضافه می ‌ کند: فرونشست زمین در سراسر استان ‌ های کشور وجود دارد؛ برای مثال استان خراسان رضوی 4 برابر پهنه استان اصفهان فرونشست دارد اما ریسک فرونشست اصفهان ۱۰ برابر فرونشست خراسان رضوی است. فرونشستی مشابه فرونشست کلانشهر اصفهان نه ‌ تنها در ایران بلکه به ‌ ندرت در دنیا دیده شده است.

وی فرونشست اصفهان را بسیار پیچیده و نامتقارن توصیف می ‌ کند و می ‌ گوید: سنگ کف و بستر اصفهان شیب ‌ دار است و سمت زاینده ‌ رود به سمت شمال شهر شیب دارد و اگر زاینده ‌ رود، چشمه اصلی این آبخوان جاری نباشد زیر شهر زودتر خالی می ‌ شود.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه حیات بناهای تاریخی و تمدنی و شرایط فرهنگی و اجتماعی مردم این منطقه در گرو جاری شدن آب در بستر زاینده ‌ رود است، می ‌ افزاید: این چشمه تغذیه ‌ کننده آبخوان اصفهان به ناگهان خشک شده و فرونشست در گستره کلانشهری رخ داده که قدمت تاریخی دارد و باید توجه داشت آثار تاریخی قابل نوسازی نیست و این خطر برای تاریخ کشور است.

سخن پایانی

فرونشست زمین از جمله مشکلات جدی است که ممکن است برای فضاهای شهری ایجاد شود. مناطق مستعد خشکسالی بیشتر در معرض خطر هستند، زیرا زمین خشک ‌ تر و در نتیجه احتمال ترک خوردن آن بیشتر است. برداشت بی ‌ رویه آب ‌ های زیرزمینی، نفت و گاز، هدررفت میزان زیاد آب، حفر تونل، شیوه ‌ های نادرست کشاورزی و آب ‌ شدگی یخ ‌ ها از مهم ‌ ترین دلایل فرونشست زمین است. به ‌ علاوه اینکه برداشت بی ‌ رویه از آب ‌ های زیرزمینی کشور در ایران باعث شده بیش از یک میلیون هکتار از زمین ‌ های مناطق مختلف فرونشست کند. در همین حال بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران در مقایسه با سایر کشورها به ‌ خاطر فرونشست در وضعیت بحرانی ‌ تری قرار دارد و از مهم ‌ ترین دلایل پدیده نشست زمین در ایران می ‌ توان به مدیریت اشتباه منابع آبی اشاره کرد.