ناترازی نفتی؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
تا حدود همین یک دهه پیش بحث‌ها درباره وقوع ناترازی گاز در ایران چندان جدی گرفته نمی‌شد و قرار داشتن ما در میان کشورهای صدر فهرست دارندگان ذخایر گازی جهان، احتمال درگیری کشور با چالش نبود گاز را در حداقل‌ترین حالت ممکن قرار می‌داد، اما چند سالی است که ورق برگشته و زمستان که از راه می‌رسد زمزمه‌ها برای قطع گاز به‌گوش می‌رسد و تشویش به جان تولیدکنندگان و مردم عادی می‌افتد که مبادا امور جاری‌شان با نبود گاز دچار اختلال شود؛ وضعیتی که این روزها کمبود برق و آب بر سرشان آورده است. اما آیا این امکان وجود دارد که در حوزه نفت نیز دچار چنین چالشی شویم؟ این سوالی است که با شرایطی که در حوزه گاز شاهد هستیم چندان دور از منطق و دارای پاسخ قاطع «خیر» نیست و نگاه کارشناسان نیز موید این دیدگاه است، زیرا عموم آنها در پاسخ به این سوال تاکید می‌کنند وقوع ناترازی نفتی در کشور تحلیلی غیرقابل‌قبول و احتمال آن نیز کم نیست، اما واقعیت این است که باتوجه به نوع و کمیت ذخایر نفتی ما زمان شکل‌گیری این وضعیت در آینده‌ای نزدیک نخواهد بود. البته این به‌شرطی است که در دو بخش توسعه زیرساخت استخراج نفت از یک سو و رفتار مصرفی در داخل ازسوی دیگر اقداماتی اساسی انجام شود؛ بر این مبنا می‌توان گفت ناترازی نفتی اتفاقی است خیلی دور و خیلی نزدیک.
صمت در گزارش پیش رو نظر کارشناسان حوزه نفت را درباره احتمال وقوع ناترازی نفتی در کشور جویا شده است.
ورود صندوق برای جلوگیری از ناترازی
بروز ناترازی نفتی در کشور فرضیه یا احتمالی نیست که فقط در سطح کارشناسان مستقل به آن پرداخته شود و به‌نظر می‌رسد در میان سیاست‌گذاران و نهادهای اقتصادی نیز دغدغه‌ها و تحرکاتی در این زمینه به چشم می‌خورد؛ به‌گونه‌ای که به‌تازگی عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی اعلام کرد حتما جلوی افزایش ناترازی نفت را می‌گیریم و به سمت کاهش ناترازی‌ها می‌رویم.
علیرضا صالح، عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی در گفت‌وگو با ایلنا درباره ورود صندوق توسعه ملی به پروژه‌های نفتی اظهار کرد: پروژه‌های نفتی برای ورود صندوق توسعه ملی باید سرمایه‌گذار خصوصی داشته باشند تا آنها این پروژه را به صندوق معرفی کنند. البته در پروژه‌های میادین مشترک نفتی با خیال راحت‌تری وارد می‌شویم چرا قید و بندهای آن کمتر است.
صالح با اشاره به افزایش تولید روزانه ٢۵٠ هزار بشکه نفت با ورود صندوق توسعه ملی به پروژه‌های نفتی تاکید کرد: پروژه افزایش تولید روزانه ٢۵٠ هزار بشکه نفت قرار است با سرمایه‌گذاری ٣ میلیارد دلاری اجرا شود. البته رقم سرمایه‌گذاری ٣ میلیارد دلاری با اصل و فرع آن به ۶ میلیارد دلار می‌رسد که اگر ۵٠ درصد آن را برای بازپرداخت منابع سرمایه‌گذاری در نظر بگیریم به روزانه ١٢۵ هزار بشکه می‌رسیم و اگر قیمت نفت هم ۵۵ دلار باشد، کمتر از ٣ سال بازپرداخت خواهیم داشت.
وی افزود: این پروژه هم به نفع تولید نفت کشور است و هم اینکه بازگشت سرمایه صندوق با نرخ ٢۵ درصد انجام خواهد شد.
صالح درباره افزایش درآمد نفتی با ورود صندوق به پروژه‌های نفتی اظهار کرد: صندوق باید تک به تک پروژه‌ها را برای ورود به آنها بررسی کند، اما موضوع مهم این است که اگر برای تولید ٢۵٠ هزار بشکه سرمایه‌گذاری نکنیم، در آینده تولید نفت کشور ٢۵٠ هزار بشکه کاهش پیدا می‌کند. بر همین مبنا صندوق مجبور است وارد این پروژه‌ها شود؛ حتما جلوی افزایش ناترازی نفت را می‌گیریم و به سمت کاهش ناترازی‌ها می‌رویم.
وی تاکید کرد: برای سرمایه‌گذاری صندوق توسعه ملی در پروژه‌های نفتی هیچ سقفی وجود ندارد و این نهاد می‌تواند هر رقمی در این حوزه سرمایه‌گذاری کند.
نکته مهم در اظهارنظر عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی اشاره وی به کلمه «افزایش» در بحث ناترازی نفت است. استفاده از این کلمه این ذهنیت را ایجاد می‌کند که اکنون ناترازی نفتی وجود دارد و صندوق در پی جلوگیری از شدت‌گیری این مسئله با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی است که خود این امر جای بحثی جداگانه دارد.
ناترازی اتفاقی قریب‌الوقوع نیست، اما...
یک کارشناس حوزه نفت و انرژی درباره امکان بروز ناترازی در حوزه نفت گفت: گرچه بروز ناترازی نفتی برای کشور ما یک پیش‌بینی قریب‌الوقوع نیست، اما اتمام منابع نفتی امری محرز است که همین مسئله ضرورت تنظیم برنامه‌ها با در نظر گرفتن این اصل را دوچندان می‌کند.
محمدصادق مهرجو، کارشناس حوزه نفت در گفت‌وگو با صمت در تشریح وضعیت فعلی حوزه نفت بیان کرد: در حال حاضر ظرفیت پالایشی نفت خام ما حدود یک میلیون و ۸۵۰ هزار بشکه است و حدود ۴۰۰ هزار بشکه میعانات گازی که از آن چهار فرآورده اصلی شامل بنزین، گازوئیل، نفت سفید و سوخت جت تامین می‌شود.
این کارشناس حوزه نفت گفت: اکنون ظرفیت تولید نفت خام ما حدود ۲ برابر ظرفیت پالایشی کشور است؛ بر این مبنا می‌توان گفت ما نه‌‌تنها در تامین نیاز پالایشگاه‌های‌مان مشکلی نداریم، بلکه بخش زیادی از نفت خام و میعانات گازی را صادر می‌کنیم. به‌بیانی دیگر اکنون در حوزه نفت ناترازی وجود ندارد، اما این به‌معنای احتمال صفر این اتفاق در آینده نخواهد بود.
وی در ادامه با تاکید بر اینکه حالا خیلی زود است که بخواهیم درباره ناترازی نفت بگوییم، در پیش‌بینی زمان بروز این چالش در کشور اظهار کرد: اینکه چه زمانی کشور درگیر ناترازی نفتی شود، بستگی به رفتار مصرفی ما در حوزه‌های چهارگانه بنزین، گاروئیل، نفت سفید و سوخت جت دارد؛ یعنی هرچه بتوانیم مصرف را در موارد یادشده کنترل کنیم، به همان میزان زمان وقوع ناترازی را به تعویق انداخته‌ایم.
این کارشناس حوزه انرژی در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه باتوجه به چالش‌هایی که اکنون در حوزه تولید نفت و زیرساخت‌های آن وجود دارد، بروز ناترازی به‌واسطه تولید را چقدر محتمل می‌دانید؟ گفت: در حال حاضر مشکل اصلی ما در زمینه برداشت نفت مربوط به فناوری و عدم دسترسی به آن نیست و ما با فناوری چند دهه پیش در حال پیشبرد توسعه میادین هستیم؛ آنچه اکنون چالش اساسی برای ما ایجاد کرده عدم سرمایه‌گذاری در حوزه نفت است، زیرا صنعت نفت، صنعتی سرمایه‌بر است. با این حال باید در نظر داشته باشیم که مخازن نفت ما جزو مخازن متعارف جهان هستند که نیاز به فناوری چندانی ندارند و موجودی آنها امکان برداشت دست‌کم ۵۰ تا ۶۰ سال آینده را به ما می‌دهد؛ تنها کافی است با تمهیداتی جذب سرمایه را در این حوزه افزایش دهیم.
منابع نفتی لایتناهی نیستند
مهرجو در پایان با بیان اینکه باوجود آنچه گفته شد منابع نفتی ما منبعی لایتناهی نیستند، تاکید کرد: گرچه ناترازی در حوزه نفت اتفاقی قریب‌الوقوع برای ما نیست، اما باتوجه به تحرکات جهانی در حوزه انرژی ما نیز باید به سمت انرژی‌های جایگزین و توسعه آنها پیش برویم؛ مانند رویکردی که عربستان در پیش گرفته است. واقعیت این است که یک کشور هر قدر هم که از یک منبع انرژی زیرزمینی مانند نفت برخوردار باشد، باید پایان‌پذیری این منبع را نیز در برنامه‌های خود در نظر بگیرد و برمبنای آن عمل کند.
وقوع ناترازی در آینده نزدیک ممکن نیست
درباره احتمال بروز ناترازی نفتی یک کارشناس دیگر هم نظری مشابه با محمدصادق مهرجو دارد و بر این باور است که اگر سرمایه‌گذاری درستی برای توسعه زیرساخت‌های حوزه نفت انجام نشود، کاهش سالانه تولید نفت اتفاقی حتمی است و متعاقب آن باید انتظار وقوع ناترازی را نیز داشته باشیم.
مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس حوزه نفت و انرژی درباره پیش‌بینی‌هایی مبنی بر وقوع ناترازی نفتی در کشور بیان کرد: باید در نظر داشت چه درباره ذخایر نفت و چه ذخایر گاز، اگر سرمایه‌گذاری انجام نشود و اقداماتی در خصوص افزایش نرخ بازیافت و سایر مسائل صورت نگیرد، افت سالانه تولید اتفاقی طبیعی خواهد بود.
وی با بیان مثالی در این مورد اظهار کرد: یکی از مشکلات فعلی در حوزه انرژی، میدان گازی پارس جنوبی است که اگر به آن رسیدگی نشود، افت فشار و کاهش تولید رخ می‌دهد. درباره ذخایر نفتی هم همین مسئله وجود دارد.
این کارشناس حوزه انرژی در ادامه توضیح داد: اگر سرمایه‌گذاری انجام نشود، کاهش تولید رخ می‌دهد؛ اما اینکه تصور شود پیرو این اتفاق تا ۲ یا ۳ سال آینده، ناترازی نفت در کشور رخ دهد، یعنی نه‌‌تنها نفتی برای صادرات نماند، بلکه در تامین مصرف داخلی خود نیز ناتوان شویم و واردات نفت رخ دهد، بعید است.
وی افزود: واقعیت این است که باید سرمایه‌گذاری در صنعت نفت متناسب با ذخایر انجام شود تا ظرفیت تولید حفظ شود. هرچند اکنون امکان صادرات کامل وجود ندارد، اما قرار نیست این وضعیت برای همیشه باقی بماند. این موضوع محدود به ایران نیست؛ در هر جای دنیا اگر سرمایه‌گذاری انجام نشود، افت سالانه تولید رخ می‌دهد.
مشکل حوزه نفت فقط سرمایه‌گذاری نیست
بهروزی‌فر البته مشکل حوزه نفت را تنها محدود به سرمایه‌گذاری ندانست و در این باره گفت: در صنعت نفت کشور، مشکلات متعددی وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که اکنون نبود تکنولوژی، دانش فنی، تجهیزات و ادوات و امکانات موردنیاز، دانش مدیریت اجرای پروژه‌ها و... گریبان‌گیر توسعه صنعت نفت است. حتی اگر پول وجود داشته باشد، تنها با داشتن منابع مالی نمی‌توان پروژه‌های نفتی را پیش برد. تا زمانی که مشکل ایران با دنیا برطرف و امکان ورود شرکت‌های معتبر خارجی فراهم نشود، کشور حتی با دارا بودن بزرگ‌ترین ذخایر نفت و گاز جهان، همچنان در صنعت گاز درگیر ناترازی خواهد بود و در صنعت نفت نیز حرف زیادی برای گفتن نخواهد داشت. در این شرایط، حذف ایران از بازار جهانی نفت به‌راحتی رخ می‌دهد و بازار جهانی نیز واکنش خاصی نشان نخواهد داد.
سخن پایانی
براساس تحلیل کارشناسان بعید نیست با ترکیب مدیریتی و با روند و اعداد موجود ذخایر، در صورتی که اقداماتی به‌منظور بازنگری در روش‌های توسعه و تولید میادین و مخازن نفتی و بازنگری در روش‌های تخمین و برآورد ذخایر نفت انجام نشود، با کاهش تولید نفت مواجه شویم و همان واژه‌ای که در حال حاضر برای گاز باعنوان ناترازی بکار برده می‌شود برای نفت هم به کار آید؛ یعنی به مرحله‌ای برسیم که تولید نفت ما به حدی برسد که مجبور شویم بین صادرات نفت خام یا تامین خوراک پالایشگاه‌های داخلی یکی را انتخاب کنیم و حتی در همین مقوله هم دچار مشکل شویم؛ هرچند زمان وقوع چنین شرایطی درآینده‌ای نزدیک نباشد؛ بر این مبنا توسعه تولید با استفاده از فناوری‌های نوین از یک طرف و اصلاح رفتار مصرف فرآورده‌های نفتی از طرف دیگر مسائلی است که برای جلوگیری از وقوع ناترازی نفتی دارای اهمیت است. در هر حال راهکار‌های عدم رسیدن به این مرحله موجود، اما مستلزم این است که افراد بابرنامه و کارآمد در رأس کار باشند. در این راستا باید با تغییر ساختار شرکت نفت و با سبک نوین مدیریت یکپارچه مخازن و تولید نفت، باید نسبت به انجام مطالعات و اجرای روش‌های افزایش ذخایر نفت اقدام کنیم و با ساختار موجود شرکت نفت ایران امکان رسیدن به این مهم وجود ندارد.
