یوز ایرانی (با نام علمی Acinonyx jubatus venaticus) یکی از زیرگونه‌های یوزپلنگ است که به‌طور خاص در ایران و برخی مناطق دیگر آسیای غربی یافت می‌شود. این گونه به‌دلیل ویژگی‌های زیست‌شناسی منحصر به فرد، یکی از مهم‌ترین و در عین حال در معرض خطرترین گونه‌های جانوری در ایران به‌شمار می‌رود. یوز ایرانی به دلیل جثه‌ی سبک، سرعت بسیار بالا و توانایی شکار در دشت‌ها و مناطق باز شهرت دارد.

ویژگی های زیستی یوز ایرانی

یوز ایرانی در مقایسه با دیگر زیرگونه‌های یوز، ظاهری باریک و کشیده دارد و قادر است به سرعت‌های بسیار بالا، حدود ۱۰۰ کیلومتر در ساعت، دست یابد. این ویژگی باعث می‌شود که شکارهای خود را با استفاده از سرعت و چابکی، به‌ویژه برای شکار حیوانات سبک‌پای همچون آهو و گراز، تعقیب کند. یوزها معمولاً به‌صورت انفرادی یا در گروه‌های کوچک زندگی می‌کنند و در مناطق دشت‌مانند و نیمه‌خشک زندگی می‌کنند.

زیستگاه یوز ایرانی

یوز ایرانی عمدتاً در مناطق وسیع و باز، مانند دشت‌ها و نواحی کم‌ارتفاع در ایران زندگی می‌کند. استان‌های سمنان، یزد، خراسان جنوبی، و برخی نواحی در فارس و اصفهان از جمله مناطق اصلی زیست یوز ایرانی هستند. با این حال، به‌دلیل کاهش تعداد شکارهای طبیعی و انقطاع زیستگاه‌ها، یوزها با تهدیدهای زیادی در زمینه تأمین غذا و فضای زندگی روبه‌رو هستند.

اقدامات حفاظتی برای یوز ایرانی

در چند سال گذشته، تلاش‌های زیادی برای حفاظت از یوز ایرانی در ایران انجام شده است. برخی از مهم‌ترین این اقدامات شامل موارد زیر هستند:

حفاظت از زیستگاه‌ها: یکی از اولویت‌های اصلی در حفاظت از یوز ایرانی، حفظ و امن‌سازی زیستگاه‌های طبیعی آن است. به‌ویژه از طریق ایجاد مناطق حفاظت شده و کاهش خطرات انسانی.

پروژه‌های تکثیر در اسارت: به‌منظور تقویت جمعیت یوز ایرانی، پروژه‌های تکثیر در اسارت در دست اجرا هستند. سایت‌های تکثیر در اسارت، مانند سایت خارتوران، با هدف افزایش جمعیت و بازگشت یوزها به طبیعت راه‌اندازی شده‌اند.

همکاری بین‌المللی: سازمان‌های دولتی و غیر دولتی در ایران با همکاری‌های بین‌المللی برای تحقیق و حفاظت از یوز ایرانی مشارکت می‌کنند.

آموزش و آگاهی‌بخشی: آگاهی‌رسانی به مردم محلی، گردشگران و شکارچیان برای کاهش تهدیدات انسانی و ایجاد مشارکت در حفاظت از یوز، یکی از اقدامات مهم است.

چالش‌های پیش رو برای حفظ یوز ایرانی

یوز ایرانی با چالش‌های زیادی روبه‌رو است که تهدیدات اصلی آن‌ها شامل از دست دادن زیستگاه، شکار غیرقانونی، برخورد با خودروها، و کاهش جمعیت طعمه‌های طبیعی (همچون آهو و گراز) می‌باشند. از دیگر مشکلات می‌توان به انزوای جمعیت‌های یوز و عدم امکان جفت‌گیری طبیعی اشاره کرد که موجب مشکلات ژنتیکی و کاهش تنوع ژنتیکی می‌شود.

آینده یوز ایرانی چگونه است؟

حفاظت از یوز ایرانی نیازمند همکاری گسترده بین‌المللی، استفاده از فناوری‌های نوین حفاظتی و تقویت پروژه‌های حفاظتی در سطح ملی و محلی است. با توجه به حساسیت وضعیت کنونی یوز ایرانی، این گونه باید در اولویت برنامه‌های حفاظتی قرار گیرد تا بتوان از انقراض آن جلوگیری کرد.

چند تا یوز ایرانی در حال حاضر زنده هستند؟

حمید ظهرابی با اشاره به وضعیت بحرانی یوزپلنگ‌ها بیان کرد: «فراز» و «فقه» دو یوز نر بالغ هستند، در حالی که یوزهای ماده از جمله «هیوا» توله‌ای ندارند، اما «مهشاد» چهار توله و «هلیا»، «هرب» و «تلخاب» هر کدام دو توله دارند. به همین دلیل، جمعیت یوزها بسیار شکننده است و مشاهدات ما حاکی از این است که جمعیت زیادی نداریم. در این شرایط بحرانی، اگر قرار است اقدامی برای حفاظت از یوزپلنگ صورت گیرد، باید هرچه سریع‌تر انجام شود؛ چرا که این گونه در آستانه انقراض است و وضعیت اکولوژیک آن بسیار نگران‌کننده است. بنابراین، باید تمامی امکانات را برای امن‌سازی زیستگاه‌ها و تلاش در جهت حفاظت به کار گیریم.

برنامه سازمان محیط زیست برای حفاظت از جمعیت یوزهای ایرانی چیست؟

وی افزود که در گذشته برنامه‌هایی در معاونت طبیعی برای حفاظت از یوزپلنگ در معرض خطر انقراض طراحی شده بود که اکنون در حال به‌روزرسانی و تکمیل آن‌ها هستند. به منظور اطمینان از دقت این برنامه‌ها، یک کارگروه متشکل از متخصصان خارج از سازمان حفاظت محیط زیست فعال خواهد شد که با همکاری کارشناسان درون سازمان، برنامه‌ها را بازبینی و نظارت خواهند کرد. این کمیته به‌طور دائمی فعال خواهد بود و از متخصصان داخلی دعوت به همکاری شده است. همچنین، از ظرفیت‌های بین‌المللی نیز برای حفاظت از یوز استفاده خواهد شد.

ظهرابی تاکید کرد که برنامه‌های گذشته همچنان با قوت ادامه خواهند داشت و اولویت اصلی در این دوره، حفاظت از زیستگاه های طبیعی، امن‌سازی آن‌ها و ارتقای کیفیت زیستگاه است. این اقدامات شامل تقویت نیروهای محیط‌بان، استفاده از تجهیزات حفاظتی نوین و جلب مشارکت مردم در حفاظت از یوز است. وی همچنین اعلام کرد که به‌زودی حساب ویژه‌ای برای دریافت کمک‌های مردمی و خصوصی جهت حفاظت از یوز تشکیل خواهد شد.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست افزود که ساختار اجرایی منسجمی برای تمامی زیستگاه‌های یوزپلنگ در نظر گرفته شده است که باید هماهنگی و انسجام بین استان‌ها را ایجاد کند و برنامه‌های مشترک برای حفاظت از یوز را اجرا کند. همچنین، زیستگاه‌های یوز که خارج از مناطق تحت مدیریت محیط زیست هستند، در صورت آسیب‌دیدگی، باید با استفاده از ظرفیت‌های مختلف، به مناطق حفاظت شده تبدیل شوند.

فنس کشی جاده عباس آباد-میامی؛ یکی از راه های حفظ جمعیت یوز ایرانی

در ادامه، ظهرابی به پروژه‌هایی اشاره کرد که برای حفاظت از یوز در حال انجام است. از جمله، فنس‌کشی در حاشیه جاده عباس‌آباد - میامی که با همکاری وزارت راه در حال انجام است و همچنین تکمیل پروژه روشن سازی معابر برای کاهش خطرات برای یوزها. همچنین، پروژه کاهش سرعت خودروها در این جاده به‌صورت دائمی ادامه خواهد یافت.

وی در خصوص تکثیر یوز در اسارت گفت که فاز تکمیلی سایت تکثیر در اسارت خارتوران تا هفته آینده بهره‌برداری خواهد شد. این پروژه با بهبود و ارتقای امکانات، شرایط طبیعی‌تری را برای یوزها فراهم می‌آورد. همچنین، ذخیره‌گاه‌های نیمه‌طبیعی برای بازوحشی‌سازی توله‌های یوز و افزایش جمعیت طعمه در نظر گرفته شده است.

ظهرابی در پایان افزود که در کنار طرح تکثیر در اسارت، تحقیقات در زمینه لقاح مصنوعی یوزپلنگ در دستور کار است، اما امیدواری دارند که جفت‌گیری یوزها به‌طور طبیعی انجام شده و به زادآوری منتهی شود.