صنعتی که «رشد فراگیر» نداشت
گردشگری امروز در دنیا تبدیل به بخشی از سبک زندگی بسیاری از مردم دنیا شده است. از سوی دیگر این صنعت به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی شناخته شده و موجب درآمدزایی برای بسیاری از کشورها می‌شود.
هزینه‌هایی که یک گردشگر معمولا در کشور مقصد صرف می‌کند شامل موارد متعددی می‌شود؛ استفاده از امکانات تفریحی، هتل‌ها و مهمانخانه‌ها و محل‌های اقامت، بهره‌گیری از امکانات حمل‌ونقل، هزینه غذا، خرید محصولات بومی برای سوغات و یادگاری، استفاده از گشت‌ها و تورهای داخلی و بهره‌مندی از خدمات ارتباطی مثل پست و مخابرات و بسیاری خدمات دیگر که به گردشگران ارائه می‌شود بخشی از هزینه‌هایی است که گردشگران در کشورهای مقصد صرف می‌کنند. گردشگران تمام این هزینه‌ها را با استفاده از ارزی که به همراه دارند یا به پول رایج آن کشور تبدیل کرده‌اند پرداخت می‌کنند و به این ترتیب گردشگری اقتصاد کشور میزبان را در بعدهای مختلف تقویت می‌کند. با وجود همه این موارد، پس از پاندمی کرونا، این صنعت در دنیا دچار مشکلات زیادی شد.
با بسته شدن مرزها و جلوگیری از فعالیت‌های گردشگری بسیاری کسب‌وکارهای مرتبط با این صنعت دچار زیان‌های مالی فراوانی شدند و تعدادی از بنگاه‌های اقتصادی بزرگ در این حوزه نیز به ورشکستگی رسیدند. در سال ۲۰۲۱ میلادی کشف واکسن کرونا و باز شدن مرزها، امید فراوانی در دل صاحبان کسب‌وکارهای گردشگری در دنیا زنده شد که نویدبخش بازگشت به روزهای خوب گردشگری بود. اما نتایج این وضعیت در دنیا و در کشور ما چگونه بود؟
همه‌گیری ویروس کرونا در دنیا باعث بروز خسارات و ضررهای اقتصادی بسیار زیادی به فعالیت‌های مختلف شد اما در این بین بی‌شک صنعت گردشگری بیش از همه متحمل ضرر شده است. هدف نهادهای جهانی از جمله سازمان جهانی گردشگری این است که بعد از رهایی از دام این ویروس و کنترل مجدد شرایط در کشورهای مختلف، امکان پیشرفت دوباره و جبران خسارت‌های واردشده برای تمام اقشار مشغول در این صنعت فراهم شود.
شعاری برای جبران
گردشگری برمبنای عوامل مختلف تعاریف متفاوتی دارد اما مهم‌ترین نکته این است که به یاد داشته باشیم گردشگری صرفا یک پدیده تک‌بعدی نیست و تنها بخش خاصی را دربر نمی‌گیرد. این صنعت دارای ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی است. همچنین اگر به صورت تخصصی به تعریف گردشگری بپردازیم باید موضوعاتی مثل طول مدت اقامت گردشگران، وسایل نقلیه‌ای که استفاده می‌کنند، تقاضا و نیازمندی‌های لازم برای راحتی و رفاه و سرگرمی آنها و مبانی دیگر را درنظر بگیریم. به همین دلیل شعار سازمان جهانی گردشگری طبق این موضوع انتخاب شد که تمام بخش‌های دخیل در این صنعت و تمام افراد فعال را در نظر بگیرد تا همه افراد و همه زمینه‌ها به صورت یکدست رو به جلو حرکت کنند.
۲۷ سپتامبر یعنی ۵ مهر در تقویم جهانی به‌عنوان روز جهانی صنعت گردشگری شناخته می‌شود. سازمان جهانی گردشگری هر سال در این روز راهکارها و رویکردهای جدید خود را ارائه می‌دهد و از ارزش‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و نقش این صنعت پرسود در رونق اقتصادی کشورها سخن می‌گوید.
اهمیت صنعت گردشگری در اشتغالزایی و درآمدزایی کشورها به قدری است که بعد از همه‌گیری کرونا و رکود بی‌‌سابقه این صنعت در تمام کشورهای دنیا، تلاش شد تا شعار سازمان جهانی گردشگری برای سال ۲۰۲۱ به گونه‌ای طراحی شود که در آن رویکرد احیای این صنعت و کمک به رونق مجدد این صنعت و تمام افراد دخیل و فعال در آن کاملا مشخص باشد. به همین دلیل شعار روز جهانی گردشگری در سال ۲۰۲۱ میلادی «گردشگری برای رشد فراگیر» انتخاب شد.
سازمان جهانی گردشگری با انتخاب این عبارت به‌عنوان شعار سازمان جهانی گردشگری این موضوع را تداعی کرد که بعد از احیا و رونق دوباره صنعت گردشگری هیچ کشور، مرکز و حتی افرادی که در صنعت گردشگری و توریسم فعالیت دارند دچار عقبگرد نخواهند شد و می‌توانند با کمک‌های سازمان از مشکلات و ضررهایی که در دوران فراگیری کرونا متحمل شدند، رهایی پیدا کنند.
زیان کرونا برای گردشگری جهان
سازمان جهانی گردشگری در آغاز سال ۲۰۲۱ میلادی روند بهبود این صنعت را کند و شکننده دانست و پیش‌بینی کرد گردشگری جهان تا پایان ۲۰۲۱ میلادی و در نتیجه محدودیت‌های کرونایی با زیان ۲ هزار میلیارد دلاری مواجه خواهد بود.
به گزارش شبکه فرانس۲۴، این نهاد بین‌المللی در شرایطی از این زیان مالی به بدنه صنعت گردشگری در جهان خبر داد که حتی ممکن است وضعیت از این نگران کننده‌تر نیز باشد زیرا اروپا با موج جدیدی از شیوع بیماری کووید-۱۹ همزمان با شناسایی سویه جدید اُمیکرون مواجه است و باز هم از کشورهای مختلف خبر از تعلیق پروازها برای جلوگیری از انتقال بیماری به گوش می‌رسد.
براساس گزارش‌های این سازمان، تعداد گردشگران بین‌المللی امسال احتمالا ۷۰ تا ۷۵ درصد کمتر از میزان سال‌های قبل از همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۱۹ باشد. براساس آمار سازمان جهانی گردشگری، تعداد گردشگران بین‌المللی تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی به ۳۷۵ میلیون نفر که رقمی تقریبا مشابه با سال ۲۰۲۰ است، خواهد رسید؛ بنابراین می‌توان گفت صنعت گردشگری همچنان به‌عنوان یکی از آسیب‌دیده‌ترین حوزه‌های اقتصادی در برابر بحران بهداشتی کووید-۱۹، دومین سال از دست‌رفته خود را ثبت خواهد کرد؛ البته دبیرکل سازمان جهانی گردشگری ابراز امیدواری کرده است که سال ۲۰۲۲ سال بسیار بهتری از سال ۲۰۲۱ باشد.
براساس آخرین گزارش‌ها، درحال‌حاضر مرزهای ۴۶ کشور به‌طور کامل به روی گردشگران بسته است. درواقع این میزان برابر با یک کشور به ازای هر ۵ کشور جهان است. مرزهای ۵۵ کشور نیز تحت پروتکل‌های شدید بهداشتی تا حدودی بسته است و در مقابل ۴ کشور کلمبیا، کاستاریکا، مکزیک و جمهوری دومینیکن درحال‌حاضر همه محدودیت‌ها را لغو کرده‌اند. در مجموع به نظر می‌رسد گردشگری جهان همچنان در تکاپو برای پشت سر گذاشتن بحران کرونا در تلاش است. اما وضعیت این صنعت در طول سال گذشته میلادی در ایران به چه صورت بوده است؟
پیش از کرونا هم مشکل داشتیم
بسیاری از کارشناسان حوزه گردشگری معتقدند که مشکلات صنعت گردشگری در کشور ما محدود به دوره همه‌گیری کرونا نمی‌شود و پیش از ورود این ویروس در کشور نیز با مشکلات فراوانی در این حوزه مواجه بودیم.
امیرپویان رفیعی‌شاد، رئیس هیات‌مدیره انجمن دفاتر هوایی گردشگری و زیارتی استان تهران در گفت‌وگو باصمت در این باره عنوان کرد: در دو سال گذشته ما با بحرانی روبه‌رو بودیم که صنعت گردشگری کشور را دچار چالش جدی کرد و با کاهش بیش از ۹۰ درصدی گردشگران خارجی مواجه بودیم. این موضوع که در ابتدا تصور می‌شد طی چند ماه برطرف شود در سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ موجب تعطیلی تاسیسات گردشگری، واحدهای اقامتی و خانه‌نشینی راهنمایان گردشگری شد و مشاغل دیگری مثل دفاتر خدمات گردشگری در این دوره شرایط بسیار پیچیده‌ای داشتند. وی خاطرنشان کرد: البته مشکلات کشور ما در مقایسه با سایر کشورهای درگیر کرونا متفاوت بود زیرا همزمان با این مشکل، با اعمال تحریم‌های دولت امریکا و موضوعاتی مثل نوسان نرخ ارز نیز مواجه بودیم. درواقع شیوع ویروس کرونا در جهان باعث شد تا اندک گردشگران خارجی نیز دیگر نتوانند وارد کشور شوند.
رفیعی‌شاد درباره راهکارهای اندیشیده شده ملی برای گردشگری‌های مجازی را چندان راهگشا ندانست و گفت: در دیگر کشورها هم به غیر از چند مورد معدود که به‌طور خاص روی این مقوله کار می‌کنند، این شیوه از نظر اقتصادی، بازده چندانی برای دست‌اندرکاران این حوزه نداشته است.
رئیس هیات‌مدیره انجمن دفاتر هوایی گردشگری و زیارتی استان تهران در ادامه تاکید کرد: البته نقایص زیرساختی کشور ما در حوزه گردشگری محدود به دوران کرونا نمی‌شود و پیش از آن نیز در این زمینه با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده‌ایم.
وی افزود: صنعت گردشگری در دنیا که به‌طور میانگین ۱۰ درصد از درآمد ناخالص ملی را ایجاد می‌کرد، با ورود این ویروس دچار آسیب‌های جدی شد ولی ما پیش از دوران همه‌گیری کرونا نیز در این صنعت در کشور سودآوری این‌چنینی نداشتیم. این در حالی است که نقش‌آفرینی گردشگری در اقتصاد کشور می‌تواند در رشد اقتصادی، کاهش نرخ بیکاری و تولید ناخالص ملی تاثیرگذار باشد؛ بنابراین حتی با رفع محدودیت‌های مربوط به همه‌گیری ویروس کرونا نباید انتظار داشته باشیم موانعی که بخش زیادی از آنها داخلی است برداشته شود. در واقع تا زمانی که ما برای خود کاری انجام نمی‌دهیم، نمی‌توانیم امید بهتر شدن اوضاع را داشته باشیم. در سال گذشته میلادی روند کندتری را در کشور در زمینه واکسیناسیون نسبت به کشورهای دیگر شاهد بودیم و در عین حال کمک و حمایت‌های مورد انتظار از واحدهای آسیب‌دیده در بخش گردشگری به عمل نیامد و به همین دلیل امروز در شرایط دشوارتری نیز نسبت به سایر کشورها و گردشگری آنها قرار داریم.
نیاز به نگاه جهانی داریم
امید قادری، مدیرکل سابق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمانشاه نیز در گفت‌وگو باصمت در این زمینه خاطرنشان کرد: در دو سال گذشته کشور ما در بخش گردشگری تحت تاثیر همه‌گیری ویروس کرونا بوده و مانند همه کشورهای دنیا شیوع این ویروس صنعت گردشگری را دچار رکود جدی کرده است.
قادری افزود: اگر بخواهیم برنامه‌های جهانی را با برنامه‌های داخلی کشور برای خروج از بحران کرونا در حوزه گردشگری مطابقت دهیم، می‌بینیم که واکسیناسیون گسترده جمعیت یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که در این زمینه در دنیا انجام شد در حالی که این روند در کشور ما در سال گذشته میلادی با تاخیر و آهستگی پیش رفت.
وی عنوان کرد: کشورهایی که در این زمینه به شکل مطلوب عمل کردند توانستند پس از مدت کوتاه‌تری مراکز تفریحی و گردشگری خود را بازگشایی و به این ترتیب بخش گردشگری خود را به‌طور نسبی از رکود خارج کنند؛ اما در کشور ما مسائل مختلفی از جمله تحریم‌ها و مشکلاتی که در تهیه واکسن با آن مواجه بودیم، سرعت واکسیناسیون سراسری را در کشور کاهش داد و در این موضوع فاصله زیادی با کشورهای پیشرو در حوزه گردشگری پیدا کردیم. اما جدا از موضوع همه‌گیری ویروس کرونا، باید بپذیریم عواملی فراوانی برای ساماندهی گردشگری در کشور مورد نیاز است که پیش از ورود این ویروس نیز به‌طور مطلوب برای ما فراهم نبوده است.
این کارشناس حوزه گردشگری تاکید کرد: گردشگری کشور نیازمند بازتعریف ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مناطق مختلف کشور و متمرکز شدن بر توان گردشگری هر منطقه است و تا زمانی که این کار انجام نشود، حتی با بازگشایی کامل مسیرهای ورود گردشگران نمی‌توان انتظار داشت گردشگری کشور به حداکثر توان درآمدزایی و سودآوری خود برسد. وی در این زمینه تصریح کرد: در نقاط مختلف کشور ظرفیت و قابلیت پرداختن به شکل‌های گوناگونی از گردشگری مانند گردشگری سلامت، گردشگری روستایی، گردشگری تفریحی و گردشگری زیارتی را داریم که البته ظرفیت هر یک از این گونه‌ها در مناطق مختلف کشور متفاوت است. پس اگر بتوانیم تعریف‌های درستی از ظرفیت‌های گردشگری موجود در هر منطقه داشته باشیم، می‌توانیم با تمرکز بر آن گونه خاص، بهره‌وری مناسبی را نیز از منابع کسب کنیم.
قادری گفت: نکته دیگری که در رونق صنعت گردشگری در کشور می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد، داشتن نگاه بین‌المللی به صنعت گردشگری کشور و دور بودن از تنش‌ها است که به نظر می‌رسد از مشکلات بزرگ و جدی صنعت گردشگری کشور باشد. بدون تردید اگر بخواهیم صنعت گردشگری کشور را به جایگاه و ظرفیت اصلی خود برسانیم باید بتوانیم پای سرمایه‌گذاران، گردشگران خارجی و پروازهای بین‌المللی را به کشور باز کنیم. درحال‌حاضر تحریم‌های اقتصادی امکان این ظرفیت را از گردشگری ما گرفته است؛ بنابراین راهکار مورد نیاز دیگر برای رونق صنعت گردشگری عبور از تحریم‌ها و جذب گردشگر خارجی است.
سخن پایانی
رئیس سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در یادداشتی در آغاز سال ۲۰۲۱ میلادی گفته بود: زمان آن رسیده است که در مقررات قرنطینه برای گردشگران بازنگری شود و راهکارها و نوآوری‌های جدید برای آزمایش مسافران قبل و بعد از سفرهای‌شان مورد استفاده قرار گیرد. در کنار اینها، باید به محض اینکه امکان انجام ایمن چنین کاری فراهم شود، محدودیت‌ها بر سفر به نحوی مسئولانه و هماهنگ کاهش یابد یا حتی لغو شود.
اگرچه پیدایش سویه‌های جدید ویروس کرونا در سال ۲۰۲۱ عملا قابلیت چنین اقدامی از دولت‌ها گرفت اما ورای این اتفاقات به نظر می‌رسد کشور ما برای بهبود وضعیت صنعت گردشگری خود به چیزی بیش از کنترل ویروس کرونا نیاز دارد.
در واقع ما در سال ۲۰۲۱ میلادی به غیر از چالش‌هایی که همه کشورها در گردشگری با آن مواجه بودند، در این زمینه ضعف‌های فراوان دیگری داشته‌ایم و تا روزی که این ضعف‌ها باقی است، نمی‌توانیم به صنعت گردشگری کشور به‌عنوان یک صنعت سودآور نگاه کنیم. در هر حال اگر بتوانیم بسترسازی‌های مناسب و تعاملات مطلوب را در حوزه گردشگری انجام دهیم، نیازهای این صنعت در کشور به شکل بهتری دیده می‌شوند و نگاه تخصصی دست‌اندرکاران نیز می‌تواند راهکارهایی را برای ایجاد زیرساخت‌های مناسب و مدیریت گردشگری کشور ارائه دهد.
