در دنیای پیشرفته امروز که همه امور متکی به فناوری‌های پیشرفته و پرمخاطره است، همواره بیم آن می‌رود که حوادث ناشی از کار، خسارت جبران‌ناپذیری به بار آورد. حوادث بر اثر فقدان نظم و انضباط در کار، نقص دستگاه‌ها، بی‌دقتی و سهل‌انگاری و عدم هماهنگی و سازش جسمی و روانی کارگر با نوع کار به‌وجود می‌آیند. از سوی دیگر حرکت شتابان صنعتی شدن و نبود توجه جدی به اصول ایمنی صنعتی، باعث بالا رفتن نرخ حوادث شغلی در کشورهای درحال‌توسعه شده است؛ حوادثی که بروز هر یک از آنها زیان اقتصادی برای صاحب سرمایه و دولت‌ها بر جای می‌گذارد.

امروزه در دنیای فناوری، حفظ جان کارکنان و ابزار و ماشین‌آلات تعیین‌کننده تداوم تولید بهتر در شبکه ایده‌ای در محیطی آرام و ایمن قبول هست. باید قبول کنیم که راندمان بالا در هر صنف تولیدی را زمانی خواهیم داشت که همه کارکنان دستگاه‌های ذی‌ربط از حداقل آسایش و ایمنی فکری برخوردار باشند. تحقیقات نشان داده در برخی موارد، هزینه‌های حوادث بیشتر از هزینه‌های افزایش تورم است؛ به‌عبارت دیگر هزینه‌های ایمنی یا پیشگیرانه خیلی کمتر از هزینه‌های ناخوشایند حوادث است. در کل، ایمنی یک ارزش مثبت برای افراد تلقی می‌شود. در کسب‌وکار، ایمنی می‌تواند به‌عنوان پیش‌نیازی برای عملیات در نظر گرفته شود، به این معنا که مقررات و توافقات وضع‌شده برای اطمینان از عملیات یک شرکت، بدون دخالت‌های خارجی دنبال می‌شوند. بسیاری از شرکت‌ها به ارزش‌آفرینی ایمنی در محیط کار پی برده و برای ارتقای ایمنی محیط کار خود به بالای سطح استاندارد، اقدام کرده‌اند.

نقش و عملکرد ایمنی در اقتصاد

در محیط‌های صنعتی باتوجه به وجود ماشین‌آلات و ابزار فراوان کارگران در معرض خطرات گوناگون قرار دارند. با پیشرفت فناوری و افزایش کاربرد ماشین در تولید نیز مخاطرات و احتمال بروز حوادث در این گونه محیط‌ها فزونی می‌گیرد. ایمنی علمی است که در پیشگیری از بروز حوادث در محیط کار به یاری انسان می‌شتابد و همواره در راستای حفاظت و حراست از نیروی کار و سرمایه گام برمی‌دارد. ایمنی امروزه در جهان به‌ویژه کشورهای صنعتی جای پای خود را باز کرده و به‌عنوان امری ضروری ایفای نقش می‌کند.

امروزه مدیران صنایع دریافته‌اند که برای ارتقای‌ بهره‌وری و حتی انتقال و توسعه فناوری تنها راه قابل‌توجه و مهم توجه به ایمنی است و حتی بسیاری از مدیران کشورهای پیشرفته ایمنی را به‌صورت یک سرمایه‌گذاری با سود برگشتی زیاد چه از نظر اقتصادی و چه از نظر انسانی می‌بینند و این گونه با آن برخورد می‌کنند. حوادث بسیار هزینه‌زا هستند؛ هزینه‌هایی که به روشنی دیده می‌شوند شامل خسارات وارده به تجهیزات و محصول، بیکاری در زمان تغییرات، زمان بررسی، هزینه آموزشی جانشین‌ها و... است. از این جهت است که مدیران کارخانه‌ها برای جلوگیری از هدر رفتن سرمایه در اندیشه ایجاد برنامه و سیستم‌های ایمنی در کارخانه‌های خود هستند.

مزایای رعایت ایمنی شامل افزایش روحیه، کاهش فشار کار، کاهش حوادث، کاهش صدمات وارده، افزایش سطح رفاه و سلامتی، ارتقای کیفیت محصول و بهره‌وری، کاهش مخارج درمانی و افزایش کارآیی است.

باتوجه به هزینه‌زایی حوادث و مزایای رعایت ایمنی که ذکر شد، توسعه و تقویت مؤسسات بهداشت حرفه‌ای و انجام اقدامات تأمینی به‌منظور پیشگیری از خطرات محیط کار، برای تعیین استانداردها و تحقیق و آموزش در بهداشت حرفه‌ای از الزامات ایمنی محیط کار به‌شمار می‌رود.

بهداشت حرفه‌ای یکی از نظام‌های هدایت‌کننده‌ای است که ما را در نیل به مفهوم محیط کار سالم و حفظ و ارتقای سلامت محیط کار مساعدت کرده است. امروزه باتوجه به اهمیت موضوع سلامت نیروی کار در تمامی کشورها، نیازی فراگیر در دستیابی به روش‌های منسجم بهبود شرایط کار احساس می‌شود.

مطالعات اخیر نشان‌دهنده اپیدمی صدمات ناشی از حوادث و بیماری‌های حرفه‌ای در جوامع معاصر است. تخمین زده می‌شود که ۱۲۰ میلیون مورد صدمات ناشی از حوادث شغلی هر سال منجر به ۲۲۰ هزار مورد مرگ در سطح جهان می‌شود.

تعیین دامنه بیماری‌های ناشی از کار به‌دلیل نبود دسترسی به اطلاعات کافی، کاری مشکل است، اما برآوردها نشان می‌دهد ۴۰ درصد از ۱۵۷ میلیون مورد اتفاقی که سالانه رخ می‌دهد منجر به بیماری‌های مزمن و ۳۵ درصد به ناتوانی دائم از کار و ۲۵ درصد منجر به مرگ می‌شود.

فشار اقتصادی که این امر به کشورها وارد می‌آورد، بسیار زیاد و در برخی موارد از مجموع بودجه سیستم بهداشتی کشور بیشتر خواهد بود.

حفاظت از کارگران در مقابل عوارض سوء ناشی از مواجهه با عوامل مخاطره‌زا، نیازمند مداخلات پیشگیری در محیط کار است؛ مداخلاتی که در حوزه عملکرد فعالیت‌های بهداشت حرفه‌ای قرار دارد.

کدام واحدها مسئول نظارت بر ایمنی هستند

براساس ماده ۹۶ قانون کار به‌منظور اجرای صحیح قانون کار و ضوابط فنی، اداره کل بازرسی و وزارت کار و امور اجتماعی با وظایف مشخص، تشکیل شده و مواد قانونی ۹۷، ۹۸، ۹۹، ۱۰۰، ۱۰۱، ۱۰۲، ۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۵ و ۱۰۶ درباره وظایف و اختیارات بازرسان کار در قبال مسائل ایمنی و حفاظت فنی کارخانجات و کارگاه‌های تحت نظارت آنان توضیحات تکمیلی ارائه می‌دهند.

باتوجه به ماده ۸۵ قانون کار، وزارت کار و امور اجتماعی مسئول حفاظت و ایمنی در محیط کار و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عهده‌دار بهداشت و درمان کارگران شده‌اند.

اجرای وظایف مربوط به ایمنی و حفاظت صنعتی مندرج در قانون کار وزارت کار و امور اجتماعی بر عهده اداره کل بازرسی کار است.

همچنین طبق ماده ۹۳ قانون کار برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها در کارگاه‌هایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت، درمان و آموش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار باید هر ماه یک بار در کارخانه تشکیل شود. بنا به ماده ۹۳ قانون کار به‌منظور پیشگیری حوادث ناشی از کار و تامین ایمنی بیشتر و نظارت بر حفاظت و بهداشت کارگران معمولا تشکیلاتی برای ایمنی و حفاظت به‌نام کمیته حفاظت در کارگاه‌ها به‌وجود می‌آید. این کمیته‌ها انواع مختلفی دارند و متشکل از اشخاص متفاوت از کارگر ساده تا مسئولان قسمت‌ها و نماینده کارفرما است. کار اصلی این کمیته‌ها بازرسی از محیط‌های کار، بررسی حوادث اتفاق افتاده و پیش‌بینی حوادث و جلوگیری از آنها است.

در ایران طبق مفاد آیین‌نامه حفاظت کارگاهی که به تصویب شورای‌عالی حفاظت فنی وزارت کار رسیده، در کارگاه‌هایی که بیش از ۲۵ کارگر دارند، کارفرما موظف است کمیته‌ای به‌نام کمیته حفاظت با عضویت خود و نماینده‌اش، مدیر فنی، مهندس یا متخصص حفاظت، در صورت وجود مرکز بهداشت کار پزشک مرکز، یکی از استادکاران و نماینده کارگران تشکیل دهد. این کمیته باید لااقل ماهی یک بار تشکیل جلسه داده و رونوشت صورت‌جلسه نیز باید به وزارت بهداشت و وزارت کار ارسال شود.

آمار چه می‌گوید؟

حادثه معدن زمستان‌یورت و ده‌ها حادثه دیگر که نیستی و ناتوانی انسان‌ها را رقم زدند، هیچ گاه از ذهن پاک نمی‌شوند. زمانی که معدن یورت منفجر شد، قرار بود هر روز، روز ایمنی باشد، اما تکرار نیستی و ناتوانی از ناحیه حوادث دیگر، هر روز را نه به روز ایمنی که به روز نگرانی تبدیل کرده است.

در نتیجه نمی‌توان کامل اطمینان داشت که یک روز در تقویم بدون حادثه ثبت شود. قانون کار مرزبندی روشنی در زمینه مسئولیت‌های حقوقی حادثه دارد و از طرفی هم آیین‌نامه‌های حفاظت فنی، الزامات کار در شرایط ایمن را مشخص کرده‌اند. این آیین‌نامه‌ها مکمل ماده ۸۵ قانون کار محسوب می‌شوند.

قانون برای نظارت بر حسن اجرای این آیین‌نامه‌ها، نهادهایی را پیش‌بینی کرده است؛ از جمله مشاوران و خدمات‌دهندگان حفاظت فنی و ایمنی.

براساس آمار نرخ متوسط حوادث منجر به فوت محیط کار در آسیا ۱۳ درصد و در افریقا ۱۷ درصد است، این در حالی است که نرخ حوادث ناشی از کار در ایران ۵.۵ درصد برآورد شده است. برابر آمارها حوادث ساختمانی و معدن بیشترین آمار تلفات نیروی کار را به خود اختصاص داده و بیشترین سهم آسیب‌دیدگان شغلی متعلق به فعالیت ساختمان است.

طبق بند ۸ ماده ۲ قانون تامین اجتماعی «حادثه» اتفاقی پیش‌بینی نشده است که تحت تاثیر عامل یا عوامل خارجی در اثر اتفاق ناگهانی رخ داده و موجب صدماتی بر جسم یا روان بیمه‌شده می‌شود.

در ماده ۶۰ قانون تامین اجتماعی نیز حوادث ناشی از کار به حوادثی گفته می‌شود که هنگام انجام وظیفه و مواقعی که بیمه شده در کارگاه یا ساختمان و محوطه آن مشغول انجام کار یا به دستور کارفرما در خارج از محوطه کارگاه عهده‌دار انجام ماموریتی باشد، برای بیمه‌شده اتفاق بیفتد.

حوادث کار به هر صورت و درجه‌ای که باشد برای کارگر، کارفرما و جامعه زیان‌های اقتصادی بسیاری در بر دارد که هزینه‌های درمانی، خسارت ناشی از توقف کار به‌دلیل حادثه و خسارات پرداختی در صورت از کارافتادگی از جمله آنها به‌شمار می‌رود.

کم‌توجهی به مقوله ایمنی و حفاظت کار افزایش حوادث، ‌آسیب‌دیدگی‌ها و پرداخت‌های فراوان به افراد غرامت‌دیده را به‌دنبال دارد و هرگونه حادثه ناشی از کار ولو جزئی موجب درد و ناراحتی فرد حادثه‌دیده و اعضای خانواده او می‌شود.

عامل انسانی، دخیل در ۸۵ درصد حوادث کار

جان انسان بزرگ‌ترین سرمایه وی تلقی می‌شود و سلامت فرد می‌تواند فاکتوری از میزان رفاه فرد باشد. حفظ جان و سلامت افراد جزو اهداف علم ارگونومی و ایمنی است. از طرفی دیگر کاربرد علم ارگونومی و افزایش ایمنی در هر مکان و به هر شکل نیازمند پرداخت هزینه است. از دیگر سو، زبانی که سرمایه‌گذاران بر آن اشراف دارند، زبان اقتصاد است. در این فرآیند اگر متخصصان مربوطه نتوانند مزایا و منافع حاصل را به‌صورت عدد و رقم و برمبنای پول محاسبه کنند، شاید هیچ گاه نتوانند نظر مساعد مدیران را به خود جلب کنند.

به‌گفته کارشناسان بخش اعظمی از حوادث به‌دلیل نبود نظارت در محیط کار رخ می‌دهد و در وقوع ۸۵ درصد از حوادث کار، عامل انسانی دخیل بوده است. دخیل بودن عامل انسانی در وقوع ۸۵ درصد حوادث کار به‌معنای این است که می‌توان بخش قابل‌توجهی از این حوادث را کنترل کرد؛ یعنی سختگیری و نظارت اصولی جواب خواهد داد؛ به‌شرط آنکه اراده‌ای وجود داشته باشد. اگر کارفرمایان ملزم به رعایت قوانین شوند و قوانین ضمانت اجرا داشته باشند، کارگران هم کمتر آسیب می‌بینند؛ بنابراین اگر بگوییم که باید حواس‌مان به قوانین کار و ضمانت اجرای آن قوانین باشد، به بیراهه نرفته‌ایم، اما برخی معتقدند قوانین در ایران صرفا روی کاغذ نوشته شده‌اند و خیلی ضمانت اجرایی ندارند.

براساس آمار نرخ متوسط حوادث منجر به فوت محیط کار در آسیا ۱۳ درصد و در افریقا ۱۷ درصد است، این در حالی است که نرخ حوادث ناشی از کار در ایران ۵.۵ درصد برآورد شده است.

برابر اعلام نظر کارشناسان، حوادث ساختمانی بیشترین آمار تلفات نیروی کار را به خود اختصاص داده‌اند؛ به‌نحوی که بیش از ۵۰ درصد حوادث ناشی از کار در ساختمان‌ها اتفاق می‌افتد.

سخن پایانی...

بدون تردید ایجاد محیطی ایمن در کار از وظایف اصلی کارفرمایان در کارخانه‌ها، سازمان‌ها و واحدهای تولیدی و صنعتی است و رعایت نشدن اصول ایمنی توسط نیروهای کار می‌تواند موجب بروز حوادث و آسیب‌های شغلی شود.

براساس ماده ۹۱ قانون کار نیز کارفرمایان موظفند برای تامین حفاظت و سلامت کارگران در محیط کار، وسایل و امکانات لازم ایمنی را تهیه کرده و در اختیار آنها قرار دهند و کارگران نیز ملزم به استفاده و نگهداری مناسب از تجهیزات محافظتی و بهداشت فردی و رعایت دستورالعمل‌های مربوطه در محیط کاری خود هستند.