حریق در راه است!
آتش‌سوزی جنگل‌ها یکی از عوامل اصلی تخریب اکوسیستم‌های جنگلی به‌شمار می‌رود که در دهه‌های گذشته تغییر اقلیم تاثیر جدی بر شدت و گسترش آن گذاشته است.
جنگل ها نقش اساسی در ذخیره کربن دارند که نابودی آنها به مثابه افزایش گرمایش جهانی است. آتش سوزی جنگل ها ناشی از عوامل انسانی و طبیعی است و برآورد می شود عامل بیش از ۹۰ درصد از آتش سوزی جنگل ها در ایران عمدی و غیرعمدی انسانی است. باتوجه به اینکه میزان بارندگی های امسال موجب افزایش پوشش گیاهی در مراتع و علفزارها شده است، هشدارهای لازم و اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با حریق جنگل ها انجام شود.
پیامدهای تخریب جنگل
به طورکل، بخشی از پیامدهای تخریب جنگل به شرح ذیل است: به هم خوردن تعادل محیط زیستی در مناطق جنگلی، کاهش ذخیره آب های زیرزمینی، پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی، خشک شدن قنات، چشمه ها، آلودگی آب ها، کاهش آب رودخانه ها و جویبارها، کاهش بارندگی، افزایش رسوبات رودخانه ای و پر شدن سدها و کاهش عمر آنها، کاهش حاصلخیزی و فرسایش خاک، گسترش بیابان ها، از بین رفتن پناهگاه گونه های مختلف جانوری، آلودگی هوا و تشدید گرمایش زمین، کاهش تولیدات جنگلی و به تبع آن کاهش اشتغال و رکود اقتصادی، کاهش درآمدهای حاصل از گردشگری، بروز عوامل طبیعی مانند توفان، سیلاب های وسیع و... . اگر به هر کدام از این پیامدها توجه کنیم، نمود بحرانی آن را در کشور می بینیم. به همین منظور حفظ این اراضی از گزند آتش سوزی نیازمند توجه بسیار ویژه ای است. با این وجود، در سال های گذشته شاهد آتش سوزی های هولناکی از جمله در جنگل های شمالی و غربی کشور بوده ایم که آسیب های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی زیادی بر جا گذاشته است.
ریسک حریق در علفزارهای خشکیده
شایان صارمی، کارشناس اطفای حریق در گفت وگو با صمت اظهار کرد: زمانی که بارندگی به نسبت زیاد باشد، مراتع و علفزارها هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ ارتفاع در حجم زیادی رشد می کنند، اما به خاطر نوع اقلیمی که در ایران وجود دارد در نهایت این علفزارها و مراتع 2 ماه بیشتر سبز نیستند. به طورمعمول از هفته دوم فروردین به طورمشخص در منطقه زاگرس و دامنه های جنوبی البرز این مراتع و علفزارها رشد می کند، اما در ماه خرداد دیگر زرد می شود. اتفاق ریسک زایی که می افتد این است که در زمان گرما و در فصل تابستان با یک حجم خیلی زیادی از ماده خشک سوختنی در مراتع روبه رو می شویم و نیاز به برنامه ریزی دقیقی برای کنترل حریق در این مناطق داریم.
وی بیان کرد: اصلی ترین مسئله برای رفع خطرات آتی تمرکز بر پیشگیری است. براین اساس مهم ترین نکته بازبینی ها و بازرسی های مکرر و حضور و کنترل مامورهای نهادهای ذی ربط در منطقه است. از طرف دیگر، گردشگری و اطراق در بسیاری از این مناطق که حساسیت و ریسک بالایی نسبت به حریق دارند، باید کنترل شود.
صارمی گفت: حریق شرایط خیلی خاصی دارد و بخش زیادی از آن از برنامه ریزی ها خارج است. مناطقی که انباشت مواد سوختنی در آن زیاد است و درخت ها آفت زده شده اند، ریسک بالایی نسبت به حریق دارد. به همین دلیل، اگر بازرسی های مداوم انجام نشود، امکان جلوگیری از آتش سوزی افزایش پیدا می کند. از طرفی، نیاز است تا شبکه آبرسانی و ایستگاه های ذخیره سازی آب بهبود پیدا کند.
وی اضافه کرد: بحث دیگری که در رابطه با پیشگیری از آتش سوزی ها بسیار مهم خوانده می شود، مسئله آموزش است. در این راستا، باید به افراد آموزش داد که تا جای ممکن آتش روشن نکنند. اگر هم مجبور به روشن کردن آتش شدند، بدانند که باید به طورکامل زیر آتش خالی از علف باشد و اطراف آن را سنگ چین و دیواره تشکیل دهند، اما از آنجا که برخی افراد احساس مسئولیتی نمی کنند، آتش هایی با شرایط نامناسب روشن می شوند و جنگل و مرتعی را نابود می کنند.
این کارشناس اطفای حریق گفت: از بزرگ ترین مشکلات ما در بحث اطفای حریق، دور بودن از منابع آب به عنوان ماده اطفاکننده از محل وقوع حریق در طبیعت است. ایستگاه های ذخیره سازی آب در طبیعت علاوه بر اینکه در فصول گرم می تواند برای شارژ کردن آبشخورها استفاده شود، برای دسترسی سریع در زمان وقوع حریق هم بسیار مناسب خواهد بود. ایجاد پایگاه های تخصصی و ایستگاه اطفای حریق تخصصی در عرصه های طبیعی یک ضرورت است؛ چنان که در شهر یا در کارخانجات و محیط های صنعتی نیز متناسب با فضا آتش نشانی شهری و آتش نشانی صنعتی در کارخانجات و پالایشگاه ها ایجاد می شود.
وی بیان کرد: همان طور که در فضای شهری ایستگاه های آتش نشانی در زیرمجموعه شهرداری وجود دارد، در فضای خارج شهر به ویژه در محدوده های حفاظت شده، مراتع، مناطق جنگلی و... نیاز به ایستگاه آتش نشانی تخصصی محیط زیست داریم، اما به هر حال باید پذیرفت که حریق در طبیعت یک اتفاق طبیعی است و اگرچه می توان با اقدامات پیشگیرانه تا درصد بسیار بالایی از وقوع آن جلوگیری کرد، اما این پیشگیری ما را از درمان (اطفای حریق) بی نیاز نخواهد کرد.
صارمی گفت: از آنجایی که این قبیل تصمیمات، نوعی دخالت مستقیم در فرآیندهای طبیعی اکوسیستم است، باتوجه به طبیعت آسیب دیده ما، انجام دادن یا ندادن و نحوه اجرا باید بسیار دقیق، محتاطانه و پس از مطالعات قوی کارشناسان و فعالان محیط زیست صورت بگیرد.
نبود نرم افزارهای پیش بینی حریق
صارمی اظهار کرد: در ایران پیش بینی گسترش حریق در اماکن صنعتی و مسکونی پیشرفت زیادی داشته است. در حال حاضر نرم افزارهای زیادی برای پیش بینی حریق در این اماکن وجود دارد که به طورمثال می تواند به دقت گسترش حریق را در یک ساختمان آنالیز و از طرف دیگر به دانش بیشتر ما در این باره کمک کند که اگر قرار باشد حریقی اتفاق بیفتد، بدانیم چگونه گسترش پیدا و به چه جاهایی ممکن است سرایت کند.
وی اضافه کرد: متاسفانه این رشد نرم افزاری در زمینه حریق عرصه های جنگلی و منابع طبیعی وجود نداشته است. اگر بتوان در این زمینه اقدام مناسبی داشت و برای حریق عرصه های طبیعی مدل سازی کرد، کمک بزرگی به پیشگیری و مهار آتش سوزی جنگل ها خواهد شد، اما متاسفانه این مسئله برای دانش مهندسی ما در اولویت نیست و اصلا به این سمت نرفته است.
کاهش ۵۰ درصدی حریق
هادی شفیعی، مسئول ارتباطات رسانه های گروهی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت وگو با صمت گفت: عوامل متعددی منابع طبیعی و به ویژه جنگل ها و مراتع را تهدید و تخریب می کند که یکی از آنها حریق است. حریق در عرصه های طبیعی به طورمعمول در جنگل ها و مراتع اتفاق می افتد. باتوجه به بارش هایی که در اوایل امسال و اواخر سال گذشته اتفاق افتاد، پوشش گیاهی به ویژه در سطح علفزارها رشد خوبی داشت.
وی اضافه کرد: اما باید در نظر داشت که پس از مدتی بر اثر تابش آفتاب و خشک شدن پوشش گیاهی، علفزارهای خشک ریسک آتش سوزی را بسیار بالا می برد و با کوچک ترین عاملی منجر به تحریق می شود. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور باتوجه به افزایش پوشش گیاهی هشدارهای لازم را برای پیشگیری از حریق داده و می دهد.
شفیعی بیان کرد: در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ شاهد کاهش ۵۰ درصدی حریق در عرصه های طبیعی و جنگل ها بودیم. دلیل این کاهش حریق تدابیری بود که از طرف سازمان منابع طبیعی در راستای هوشمندسازی حفاظت انجام شد.
وی عنوان کرد: در حال حاضر سازمان منابع طبیعی در گلوگاه های حساس جنگلی دوربین نصب و با استفاده از پهپاد و دیگر تجهیزات مدام مناطق را رصد می کند. گشت مراقبت های سازمان منابع طبیعی در عرصه های طبیعی نیز افزایش داشته است. همچنین وجود سامانه هایی مثل ۱۳۹ و ۱۵۰۴ در اطلاع رسانی مردمی نسبت به هر تصرف، تخریب و حریق بسیار کمک کرده است. بهبود و طراحی این عوامل باعث شد که در سال گذشته میزان حریق نسبت به سال گذشته خود کاهش پیدا کند.
شفیعی گفت: هر جنگل سالانه 2.5تن اکسیژن تولید و اکسیژن ۱۰ نفر را تامین می کند. جنگل ها باعث حفظ آب، خاک و تنوع زیستی می شوند، از سیلاب و گردوغبار جلوگیری می کنند و نقش اساسی در ترسیب کربن دارند. با وجود اینکه آتش سوزی جنگل ها آسیب اقتصادی زیادی ایجاد می کند، اما آسیب های محیط زیستی به مراتب مهم تر از آن است.
رویکردهای مدیریت بلایا در ایران
در ایران رویکردهای مدیریت بلایا از جمله آتش سوزی جنگل ها بیش از آنکه فعال و پیشگیرانه باشد، انفعالی و واکنشی است. ضعف موجود در این زمینه باعث اتلاف منابع و افزایش هزینه های مدیریت ریسک و مدیریت بحران شده است.مراحل اطفای حریق به پیشگیری، پیش آگاهی، کشف، اطفای حریق و عملیات بعد از اطفای حریق دسته بندی می شود. اقدامات لازم برای پیشگیری، پیش آگاهی و کشف به این شرح است: بررسی و شناخت عرصه های حساس و بحرانی، برقراری کشیک های شبانه روزی در ادارات کل و شهرستان ها، تقویت گشت و مراقبت زمینی و هوایی در این مناطق در زمان های بحرانی، آموزش لازم به نفرات و افراد مشارکت کننده، اجرای مانورهای عملیاتی برای کسب آمادگی لازم، استفاده از داده های هواشناسی برای پیش آگاهی و تصاویر ماهواره ای برای کشف سریع آتش سوزی، نصب دوربین های مداربسته برای کشف و مانیتورینگ آتش سوزی، استفاده از مشارکت افراد محلی در قالب محافظان افتخاری سازماندهی شده، اجرای برنامه های پیشگیری با احداث آتش بر، اجرای عملیات پرورشی و بهداشتی در مناطق جنگلی طبیعی و دست کاشت، کنترل، کاهش و حتی در برخی موارد ممانعت از تردد در داخل مناطق جنگلی در مواقع بحرانی، افزایش آگاهی مردم و جامعه محلی و در نهایت الحاق ضوابط و استانداردهای موجود در دستورالعمل تهیه طرح های اجرایی و متعهد کردن مجریان طرح ها بر رعایت آن. با این وجود، اقدام پیشین به یقین حفظ و حمایت جدی از اکوسیستم های جنگلی است.
به گفته بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط زیست، رویکرد غالب در مواجهه با آتش سوزی جنگل ها، نه رویکردی پیشگیرانه، بلکه واکنشی است. با این وجود، در هنگام حریق نیز عدم واکنش های سریع و به موقع، بر تخریب جنگل ها شدت داده است. یکی از دلایل این مسئله نارسایی و ضعف در کارگروهی و هماهنگی بین سازمانی و بین بخشی برای کنترل و مهار آتش سوزی ها است. علاوه بر این، باید به کمبود تجهیزات و نیروی انسانی لازم برای کنترل و مهار آتش سوزی در بسیاری از نهادهای اجرایی اشاره کرد. این 2 عامل در حالی عملکرد اطفای حریق را تضعیف می کنند که در متن قانون تاکید شده است «در موقع آتش سوزی در جنگل ها تمام ماموران دولتی اعم از لشکری، کشوری و شهرداری ها که در نزدیکی آن محل باشند، در مقابل تقاضای ماموران جنگل بانی یا ژاندارمری یا بخشداری موظف هستند با تمام وسایل ممکن دولتی و شهرداری که در اختیار دارند، در آتش نشانی کمک کنند. ماموران کشوری و شهرداری که در ایفای این وظیفه مسامحه و قصور کنند، برحسب مورد، طبق قانون استخدام کشوری مجازات می شوند و درباره ماموران لشکری ۵۹ و ۵۸ مقررات مواد تعقیب و مجازات آنها طبق مقررات نظامی خواهد بود». فلات ایران از نظر تراکم و سطح پوشش عناصر جنگلی، فقیر است و به همین دلیل کشورمان را در دسته ممالک با پوشش کم جنگل ( LFCC ) قرار داده است.
سخن پایانی
باتوجه به شرایط اقلیمی سخت و شکننده حاکم بر فلات ایران، حفظ نقطه به نقطه مناطق جنگلی اولویت بالایی دارد. باوجود ضعف های جدی مدیریتی و بی توجهی به اراضی ارزشمند جنگلی در کشور، جوامع محلی و تشکیلات محیط زیستی و اجتماعی در حفظ و حراست جنگل ها و مطالبه گری در این زمینه نقش بسیار جدی و تعیین کننده ای دارند.
