آواز دهل شنیدن از دور خوش است
امروزه شهرها در معضلات بزرگی از کمبود شغل تا شلوغی خیابان‌ها دست‌وپا می‌زنند، با این حال این شهرهای بزرگ دوست‌نداشتنی برای بسیاری از جوانان روستایی جذاب هستند و آنها را در سودای درآمد و رفاه بیشتر به سمت خود می‌کشانند و به «مهاجرت» وا‌می‌دارند.
مهاجرت واژه ای آشنا در جامعه است که براساس موقعیت های مختلف بروز می کند اما اصل همه آنها یک چیز است، رفتن! تغییرات اقلیمی و به تبع آن تنش های آبی، ضعف اشتغال و محرومیت از جمله دلایل مهاجرت افراد از روستا به شهر است. این روزها بسیاری از جوانان، زیبایی های روستا را رها کرده و با رؤیایی شیرین به شهری می آیند که مدت هاست کام شهروندان آن از گرانی خانه تا حقوق هایی که کفاف هیچ خرجی را نمی دهد، تلخ است. با نگاهی به گوشه و کنار شهر، افراد بسیاری را می بینیم که با هدف دستیابی به زندگی رؤیایی از روستا به شهر مهاجرت کردند. آمارها نیز به این موضوع گواهی می دهند و نشان از خالی شدن حدود ۳۰ هزار روستا از سکنه و تغییر ترکیب جمعیتی کشور در دهه های اخیر دارند. متاسفانه جمعیتی که روزی اقتصاد تولید محور داشت، در سایه محرومیت ها رخت مهاجرت بر تن می کند و راهی شهرها می شود، در حالی که همین مهاجرت تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی دارد. صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی مهاجران به بررسی دلایل مهاجرت از روستا به شهر و تقویت مهاجرت معکوس پرداخت.
روستاها خالی از جمعیت شدند
حدود نیمی از ۶۲ هزار روستای کشور یعنی ۳۰ هزار روستا در ایران خالی از سکنه هستند، این در حالی است که اوضاع سکونت در روستاهای دارای سکنه هم چندان مساعد نیست. ۸۵ درصد اراضی کشاورزی در بخش روستایی قرار دارد و ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی و ۱۸ درصد اشتغال ازسوی این جوامع محقق می شود، اما فقط ۲۶ درصد جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می کنند. روزگاری نبض زندگی در روستاها باوجود کمبود شدید امکانات اولیه زندگی می زد. پیش از این مردم روستا با عزمی راسخ به دنبال تولید و رفع نیازهای اولیه خود بودند، اما به مرور زمان بنا به دلایل مختلف دل از روستا کنده و جذب زیبایی های فریبنده در شهرها روانه آن شدند تا زندگی جدیدی را تجربه کنند، اما این مسئله خالی از آسیب نبود. دیگر با پیشرفت تکنولوژی، زندگی به شیوه سنتی برای کمتر کسی جذابیت دارد. این روزها باتوجه به خشکسالی و افزایش هزینه های زندگی، کسب درآمد از طریق دامداری و کشاورزی به شیوه قدیمی جوابگوی نیاز خانوارها نیست؛ بنابراین شاهد افزایش تعداد روستاییان جویای کار و مهاجرت آنها به شهرها هستیم. از سوی دیگر پس از گذشت مدتی با افزایش جمعیت شهری و گرانی مسکن بسیاری از روستاییان از شهرنشینی خسته شده و از سر اجبار به روستاها بازمی گردند. در همین زمینه چندی پیش محمد حسینی، معاون رئیس جمهوری از برنامه دولت برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها خبر داد، اما متاسفانه تا امروز خبر بسیار است و عمل کم!
دولت دست از دخالت بردارد
ناصر محمدیان، کارشناس اقتصاد شهری درباره مهاجرت روستاییان به شهرها به صمت گفت: در حال حاضر نسبت جمعیت روستانشین به شهرنشین در کشور ما ۳۰ به ۷۰ شده و اصلی ترین ملاک روستاییان برای مهاجرت به شهر اشتغال و کسب درآمد و رفاه بیشتر است. سن مهاجرت معمولا بین ۱۵ تا ۳۰ سال است و در صورت ادامه این روند، تعداد افراد کهنسال در روستاها افزایش می یابد.
وی با اشاره به عوامل مهاجرت و اثرات آن، اظهار کرد: یکی از عوامل مهاجرت، دستمزد پایین کار در روستاها و افزایش آن در شهرها است و تا زمانی که این روند ادامه دارد نمی توان از مهاجرت جلوگیری کرد، این در حالی است که پس از مهاجرت، روستاییان با وجه دیگری از زندگی شهری از جمله کمبود شغل و درآمد روبه رو می شوند. این مهاجران در مبدأ و مقصد، مسائل و مشکلاتی از جمله نابسامانی های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و... را به وجود می آورند.
راهکار چیست؟
این کارشناس در بیان راهکارهایی برای جلوگیری از مهاجرت از روستا به شهر گفت: تامین نیازهای اساسی و خدمات زیربنایی در نواحی روستایی، تامین سرمایه های لازم از طریق ارائه وام های بلندمدت و کم بهره، ارائه کمک های بلاعوض و بیمه اراضی کشاورزی و عملیاتی کردن طرح اعزام مهندسان کشاورزی و دامپزشکان به روستاها برای رونق بخشیدن به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری روستایی برای توسعه علمی و صنعتی متوازن و پایدار از جمله این راهکارها است. بر این اساس تولید شغل و ایجاد اشتغال پایدار در روستا و ایجاد صنایع تبدیلی باتوجه به نیاز منطقه می تواند از روند روبه رشد مهاجرت جلوگیری کند.
مهاجرت لزوما بد نیست
محمدیان ضمن تاکید بر نقش مهم روستاها در اقتصاد کشور اظهار کرد: در حال حاضر ۷۰ درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می کنند که این آمار، مناسب نیست، چون مسیر آبادانی شهرها از روستاها می گذرد و اگر روستاها آباد نشوند، شهرها نیز نمی توانند به خوبی مسیر توسعه و آبادانی را طی کنند. تولیدات کشاورزی، اساس و پایه پیشرفت کشور هستند که این تولیدات نیز نتیجه تلاش روستاییان به شمار می روند؛ بر همین اساس راه آبادانی شهرها این است که روستاها آباد شوند و نباید از روستاها غافل شد.
این کارشناس با بیان اینکه مهاجرت از روستا به شهر لزوما بد نیست، افزود: گاهی مهاجرت یک فرد از روستا به شهر موجب افزایش بهره وری نیروی کار و کارآیی می شود. آن چیزی که مشکل ایجاد می کند، مهاجرت هایی است که موجب اثرات خارجی منفی می شود.
وی درباره مهاجرت معکوس بیان کرد: افراد هنگامی اقدام به مهاجرت معکوس می کنند که شرایط کسب درآمد در روستا برای آنها فراهم شود. در این زمینه بازارسازی نیز دارای نقش بسیار مهمی است، زیرا اگر فرد نسبت به وجود بازار برای محصولات خود اطمینان داشته باشد، قطعا برای کسب وکار به روستا باز خواهد گشت.
آزادی فعالیت اقتصادی
این کارشناس با اشاره به دخالت دولت در بازار کشاورزی گفت: معمولا روستاهایی که تحت دخالت یا قیمت گذاری های دولتی هستند با پدیده مهاجرت ساکنان روبه رو می شوند. آزادی فعالیت اقتصادی در جلوگیری از مهاجرت افراد به شهرها نقش مهمی دارد. اینکه روستایی بتواند محصولات خود را بدون واسطه به دست مصرف کنندگان برساند تا به واسطه آن درآمد بهتری داشته باشد، موجب اطمینان به کسب وکار روستایی خواهد شد: از همین رو دخالت نکردن دولت در بازار کشاورزی می تواند بسیار کمک کننده باشد.
نقش اشتغالزایی در جلوگیری از مهاجرت
ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس توسعه پایدار روستایی با اشاره به تجربه موفق دیگر کشورها در امر توسعه پایدار روستایی به صمت گفت: توسعه پایدار روستایی با تاکید بر جایگزینی صنایع کوچک، موضوعی است که چند سالی می شود در بیشتر کشورهای آسیای شرقی جا افتاده است. در کشورهایی نظیر ژاپن و تایلند روستاها با حمایت دولت توانسته اند برای محصولات خود که حاصل فعالیت در عرصه صنایع خرد و صنایع دستی بوده، بازارسازی کنند و به رشد اقتصادی قابل توجهی برسند و در این فرآیند هر روستا با یک محصول شناخته می شود.
وی با اشاره به چگونگی توسعه پایدار روستایی در کشور بیان کرد: توسعه پایدار روستایی زمانی محقق می شود که محصولات تولیدشده از استاندارد کافی برخوردار باشند و در کنار آن، بخش خصوصی یا دولتی در بازار از کسب وکارهای شکل گرفته حمایت کنند. در کشورهای گفته شده، صنایع خرد در روستاها به قدری توسعه یافته است که نوع و روند اجرایی آنها نظیر کارگاه های تولیدی هم موردتوجه گردشگران خارجی قرار گرفته و خود به عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می شود؛ به عبارت دیگر، علاوه بر تولید محصول، ماهیت تولید و روند آن هم ارزآور شده است.
نقش مهم شرایط اقلیمی
این کارشناس با بیان اینکه اقلیم و شرایط طبیعی در کشور ما تعیین کننده اصلی مشاغل در روستاها است، افزود: در هر جغرافیای روستایی باید کسب وکارها به فراخور شرایط طبیعی آن، راه اندازی شوند و تحقق این هدف از دانش بنیان ها برمی آید. حال باتوجه به گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و تاثیری که این معضلات بر الگوی بارش و رژیم بارندگی گذاشته، شرایط طبیعی روستاها دچار دگرگونی شده و ظرفیت شان برای کشاورزی کاهش یافته است؛ همچنین حفر چاه های غیرمجاز و دخالت های بیش از اندازه انسان در طبیعت باعث شده مناطق روستایی با بحران کم آبی مواجه شوند و شرایط برای اشتغال بحرانی تر شود، به همین دلیل، دیگر نمی توان اتکای ۱۰۰ درصدی روی کشاورزی و دامپروری داشت و بهتر است از معیشت های جایگزین و مکمل استفاده کنیم تا درآمد بخشی از خانواده های روستایی از این طریق حاصل شود.
راهکار چیست؟
میرقاسمی در بیان راهکارهایی به منظور جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها اظهار کرد: برای کاهش تعداد مهاجران اقلیمی باید به فکر معیشت جایگزین بود که در کنار آن بحث افزایش بهره وری هم مطرح می شود، چراکه باید از داشته های موجود طبیعی نظیر آب و خاک، استفاده مناسب کرد. گفتنی است بهره وری در بیشتر مناطق روستایی کشور پایین است و متاسفانه استفاده درستی از منابع موجود نمی شود. برای مثال، الگوی کشت نباید متاثر از گرانی یا ارزانی یک محصول کشاورزی باشد، بلکه باید به فراخور طبیعت منطقه کاشت را انجام داد و برای توسعه معیشت جایگزین، صنایع خرد همپای گردشگری می توانند موجب رشد اقتصادی روستاها شوند. در بیشتر کشورهای پیشرفته برای راه اندازی صنایع خرد، کارخانجات برخی از بخش های کار خود را برون سپاری می کنند. در ایران هم می توان میان صنایع بزرگ و کوچک با کسب وکارهای روستایی ارتباط برقرار کرد؛ در حالی که بیشتر روستاهای کشور تبدیل به مکان زندگی سالمندان و متاسفانه نسبت جمعیت شهری و روستایی ما معکوس شده است.
حذف دلالی
این کارشناس با اشاره به تغییرات لازم در فروش محصولات کشاورزی روستاییان گفت: توسعه صنایع خرد در روستاها با بهره گیری از توان دانش بنیان ها امری شدنی است. از آنجایی که دانش بنیان ها دارای ظرفیت های فناورانه بالایی هستند، می توان با برقراری ارتباط میان دانش بومی هر منطقه با دانش روز، صنایع خرد را در روستاها توسعه داد. در واقع باید برنامه ای طراحی شود که در بطن آن دانش بنیان ها، علم روز را با دانش بومی و ظرفیت های موجود پیوند دهند و متناسب با هر منطقه، شرایط اشتغالزایی منحصر به فردی را در آن به وجود بیاورند. کشاورزی قراردادی از آنجایی که تمامی روند تولید در آن، طبق یک برنامه مشخص پیش می رود، می تواند برای روستاییان فرآیندی مفید به حساب بیاید. کشاورزی قراردادی به این معنا است که کارخانه های تولید محصولات مرتبط با روستا با آموزش به کشاورزان و ارائه امکانات مناسب، محصول تولیدشده موردنظر را خریداری کنند و بعد با تغییر و تحولات به بازار برسانند. چنین تجارتی برد-برد است و سودی که دلالان از محصولات کشاورزی می برند، عاید تولیدکننده محلی و کارخانه دار می شود. اگر چنین الگوهایی را شناسایی کنیم، به طور قطع روستانشینان هم از آن استقبال کافی می کنند؛ بنابراین توسعه صنایع خرد با توان دانش بنیان ها در روستاها امکان پذیر است، اما باید متناسب با شرایط طبیعی، اقلیمی و زنجیره عرضه و تامین مشخص انجام گیرد. متاسفانه اسناد آمایشی در ایران در حد مطالعه است و در بیشتر زمان ها خاک می خورد. به اعتقاد من، برنامه آمایشی باید متناسب با وضعیت نسبی و رقابتی هر منطقه نوشته شود. خدمات گردشگری با افزایش بهره وری و استفاده درست از منابع می تواند از پدیده پناهندگان اقلیمی در کشور بکاهد.
سخن پایانی
ظاهرا زرق وبرق شهرهای بزرگ حسابی به چشم روستاییان آمده است؛ به طوری که آسودگی زندگی روستایی را رها کرده و به شهرهای شلوغ و کدر از آلودگی مهاجرت می کنند. این مهاجرت به حدی زیاد است که بسیاری از روستاهای ما خالی از جمعیت ساکن شدند. با این وجود مسئولان با خوش خیالی خبر از مهاجرت معکوس می دهند، در حالی که شواهد حاکی از آن است که تا زمانی که به افراد مهاجر فشار زیادی نیاید حاضر به برگشت به روستا نیستند. البته در این مسئله کمترین قصور متوجه جوانان روستایی است و شاید مقصر اصلی این داستان دولت ها باشند که هیچ گاه فکری برای اشتغال پایدار روستاییان نداشتند؛ در حقیقت آنقدر وعده دادند که از عمل جاماندند!
