صنایع غذایی از متهمان اصلی تغییر اقلیم
چند سالی است که در برخی از متون علمی، اصطلاح ردپای کربن به‌عنوان یک راه‌حل اساسی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای درج می‌شود.
گوشت خواران زمین را گرم تر می کنند
این پژوهش ها حاکی از آن است که با اندازه گیری میزان انتشار کربن واردشده به جو، برای هر کالا می توان دیدگاه روشن تری نسبت به کاهش آن داشت. به گفته کارشناسان صنایع غذایی، در مقایسه با صنعت فولاد یا سیمان، چندان انرژی بر نیست، اما باتوجه به اینکه سرانه مصرف در تولیدات غذایی بالا است، به عبارت دیگر، از آنجایی که یکایک مردم جهان به طورمستقیم با آن سروکار دارند، میزان استفاده کم آن هم، رقم زیادی را در مصرف انرژی به خود اختصاص داده است. در این بین، مصرف گوشت تاثیر جدی بر میزان انتشار کربن می گذارد. صمت در این گزارش به اهمیت اندازه گیری ردپای کربن و تاثیری که صنایع غذایی بر گرمایش جهانی دارند، پرداخته است.
ردپایت را کمرنگ کن
اگر صنعتی شدن به دنبال کاربرد ماشین آلات در کارخانه ها و مصرف بالای سوخت های فسیلی تنها افزایش تولید و رفع نیازهای عموم مردم به منظور آسایش بیشتر را در پی نداشت، انتشار بیش از اندازه گازهای گلخانه ای در جو اثری بود که امروز از آن به عنوان گرمایش جهانی یاد می کنند و این اصلی ترین اثری است که بشر می تواند از آن به عنوان ارمغان صنعتی شدن یاد کند. امروزه با اندازه گیری میزان انتشار گازهای گلخانه ای راهکارهایی به منظور مدیریت استاندارد آن از سوی دانشمندان پیشنهاد شده است. از سال ۱۹۹۰ با انجام یک پروژه دکتری، عبارت ردپای کربن به وجود آمد. تا پیش از آن، اصطلاحاتی چون «کربن جاسازشده» یا «کربن منتشره» در متون علمی رواج داشت؛ اما به مرور زمان این مفاهیم با یکدیگر ادغام شدند تا اینکه عبارت ردپای کربن زاده شد و معنای امروزی را به خود گرفت. حال اگر بخواهیم به طوردقیق بگوییم ردپای کربن چیست، لازم است،بگوییم این عبارت به میزان انتشار دی اکسیدکربن بر واحد محصول تولیدشده اشاره دارد، در واقع نشانگری است که بیان می کند، در صفر تا صد فرآیند تولید یک محصول چه میزان گاز دی اکسیدکربن تولید می شود. میزان انتشار و نوع محصول تولیدشده مولفه های مهم در این نشانگر است. باتوجه به اینکه همیشه میزان انتشار دی اکسیدکربن تمامی تولیدات کارخانه ها سنجیده می شود، اما هیچ گاه نتوانستیم بفهمیم که به ازای تولید یک محصول، چقدر کربن به جو فرستاده می شود، بنابراین «ردپای کربن» سیاهه استانداردی است که برای کسب اطلاع از میزان کربن منتشرشده موردارزیابی قرار می گیرد.
یک ظرف ماست چقدر کربن تولید می کند؟
فاطمه دلیر، پژوهشگر و فوق دکتری مهندسی محیط زیست از دانشگاه تهران در گفت وگو با صمت، درباره ماهیت و اهمیت ردپای کربن گفت: در آینده ای نزدیک، درج برچسب ردپای کربن می تواند یک مزیت برای کالاها به حساب بیاید. امروزه هم، مردم کشورهای فرانسه، انگلیس و آلمان خواهان خرید محصولاتی هستند که روی آنها برچسب ردپای کربن درج شده باشد؛ در واقع آنها می خواهند بدانند که به ازای محصولی که خریداری کردند، چه میزان کربن به جو منتشر شده است. این محصول می تواند یک مداد، یک نوشابه، یک ظرف ماست یا هر کالای دیگری باشد.
دلیر بااشاره به اهمیت استفاده از این فرآیند در راستای کاهش گرمایش جهانی گفت: نکته مهم این است که ما برای کاهش انتشار یک گاز در جو، باید ابتدا آن را اندازه گیری کنیم. گفتنی است، اگر ردپای کربن به عنوان یک برچسب روی محصولات درج شود، باعث افزایش اطلاعات عمومی مردم هم می شود. یکی دیگر از فواید عملکرد براساس ردپای کربن، این است که درج برچسب آن روی محصولات می تواند رقابت پذیری ما را در بازار جهانی حفظ کند.
شروع یک تجارت جهانی
به گفته دلیر، رویکرد تجارت جهانی به ردپای کربن مثبت است و در آینده ای نه چندان دور، چنین روندی در ایران هم فراگیر خواهد شد. در نهایت، تجارت جهانی کالاها به سمتی می رود که اگر محصولی ردپای کربن نداشته باشد، خواهان زیادی هم ندارد و به نرخ بسیار کمتر از دیگر محصولاتی که دارای برچسب ردپای کربن هستند، به فروش می رسد. این کارشناس محیط زیست بااشاره به تجاری سازی کربن در جهان گفت: هر محصولی از سوی کارخانه ها تولید می شود، یک اثر خارجی از خود برجای می گذارد که گازهای گلخانه ای اثر مشترک این محصولات است. از آنجایی که این گازها تاثیر عمیقی بر محیط زیست کره زمین دارند، باید به طورخاص در هزینه های اقتصادی کارخانه ها در نظر گرفته شوند. 2 رویکرد در این شرایط برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در نظر گرفته می شود؛ یکی آنکه مرزهای مشخصی برای انتشار در نظر بگیریم و رویکرد دوم، مقرر کردن قیمتی با عنوان مالیات انتشار کربن است. در این میان، راهکار موثرتری هم وجود دارد که با عنوان بازار تجارت کربن شناخته می شود؛ اینکه در حوزه تجارت آلاینده ها، یک بازار مستقل به وجود بیاوریم. به گفته دلیر، این نوع تجارت را می توان برای دی اکسیدکربن به صورت اختصاصی ایجاد کرد که در آن فقط کربن معامله شود. از آنجایی که پرداخت مالیات دارای رویکرد منفی است، شاید روش مناسبی برای توجیه شرکت ها برای پایین آوردن انتشار کربن محصولات شان نباشد، اما چون مکانیسم بازار کربن براساس خریدوفروش است، صاحبان تجارت نگرش منفی نسبت به آن نخواهند داشت و راحت تر موردپذیرش قرار می گیرد.
یک معامله برد ـ برد
وی در تشریح مکانیسم بازار کربن گفت: 3 کارخانه تولید محصول را در نظر بگیرید که هرکدام به میزان واحدی، دی اکسیدکربن منتشر می کنند، حال هر 3 کارخانه بنا بر دستورالعمل ها مجبور به انجام اقداماتی برای کاهش میزان انتشار خود هستند؛ اما هرکدام بنا به موقعیت جغرافیایی و شرایط فیزیکی، هزینه های تمام شده متفاوتی را باید متقبل شوند؛ در این شرایط، مکانیسم بازار کربن یک معامله برد ـ برد محسوب می شود؛ روند بازار کربن این گونه است که کارخانه ای که هزینه کمتری را برای کاهش انتشار خود صرف می کند، اگر بتواند سیاهه خود را از حد میانگین پایین تر بیاورد، به همان اندازه و به صورت درصدی می تواند «برگه اعتبار کاهش» خود را به کارخانه ای بفروشد که در عمل توانایی کاهش انتشار نداشته است. دلیر ادامه داد: در این شرایط، از سویی کارخانه خریدار هزینه کمتری را نسبت به سرمایه گذاری و پرداخت مالیات صرف می کند و از سوی دیگر، در کل میزان انتشار کربن کاهش یافته است. وی بااشاره به تجربه های موفق عنوان کرد: بازار آلاینده ها در اروپا بسیار موفق بوده است. سال ها پیش هم در امریکا برای دی اکسیدگوگرد چنین دادوستدی شکل گرفت. امروزه کشورهای زیادی در دنیا هستند که بازار کربن دارند.
تولید غذا کربن بیشتری به هوا می فرستد
محمدرضا قاسمی، دکتری مکانیک در شاخه بیوسیستم در گفت وگو با صمت درباره اهمیت و نقش صنایع غذایی در میزان انتشار کربن گفت: ابتدا منظورمان از صرف انرژی در صنایع غذایی کدام بخش از این صنعت است؟ گفتنی است، فرآیند تولید غذا نسبت به دیگر بخش های این صنعت دی اکسیدکربن زیادتری را به اتمسفر وارد می کند. قاسمی افزود: فعالیت های کشاورزی و تولید گوشت یکی از عوامل اصلی انتشار میزان زیادی دی اکسیدکربن به اتمسفر زمین است؛ در حقیقت اگر دانشمندان به صنعت غذا در موضوع انرژی تاکید می کنند، در اصل هدف توجه به تولیدات گوشتی و بعد فعالیت های کشاورزی است. به گفته این کارشناس، انتشار کربن از طریق فعالیت های کشاورزی توسط بشر از 10 هزار سال پیش رخ می داده است، اما فرآیند تشدیدکننده دیگری وجود نداشت؛ به همین دلیل شیمی جو کره زمین متعادل بود و طبیعت، خود را با این میزان انتشار کربن که از طریق کشاورزی وارد اتمسفر می شد، سازگار می کرده است؛ به همین دلیل تداخلی در شرایط جوی به وجود نیامد، اما با شروع انقلاب صنعتی، این تعادل به هم خورد.
تنوع اقلیمی، عاملی در تغییر اقلیم
قاسمی بااشاره به دیگر بخش های انرژی بر صنایع غذایی گفت: حمل ونقل در صنایع غذایی یکی دیگر از فرآیندهای پرمصرف است که بعد از تولید گوشت، کربن زیادی وارد اتمسفر می کند. از آنجایی که کشور ما دارای تنوع و گوناگونی اقلیمی است، محصولات هم در جای جای کشورمان دارای تنوع هستند، به همین دلیل، اقلام غذایی مختلف در بستر حمل ونقل باید به اقصی نقاط کشور توزیع شوند و همین امر باعث می شود که انرژی زیادی مصرف شود، در حقیقت حمل ونقل در صنعت غذا نه تنها در ایران بلکه در سراسر دنیا به عنوان یکی از منتشرکننده های مهم کربن به شمار می رود. وی بااشاره به سومین عامل انتشار کربن گفت: ابزار و فناوری ها در بحث تولید و بسته بندی صنایع غذایی سومین عامل انتشار کربن به جو است.
کشور ما در مقایسه با جوامع توسعه یافته، کربن کمتری در این زمینه به اتمسفر می فرستد، چرا که گستردگی فرآیند بسته بندی در این کشورها بیشتر از ایران است. به گفته این کارشناس در شاخه بیو سیستم، بیشتر کشورهای پیشرفته کمابیش همه چیز را در قالب بسته بندی توزیع می کنند، در حالی که این روند در ایران هنوز وجود ندارد و شاید تا چند دهه آینده، ما هم جا پای این کشورها بگذاریم و هر کالایی را در قالب بسته بندی ارائه کنیم.
تاثیر رژیم غذایی بر انتشار کربن
وی در پاسخ به این پرسش که باتوجه به موارد گفته شده، اگر مردم جهان گیاه خوارتر شوند و گوشت کمتری مصرف کنند، می توان گام اساسی در کاهش انتشار کربن ناشی از صنایع غذایی برداشت؟ گفت: این فرآیند یکی از راهکارهایی است که در دنیا به آن توجه کرده اند و اقداماتی هم دراین باره انجام داده اند. در کل، تغییر رژیم های غذایی، تاثیر زیادی در تولید گوشت و در نهایت کاهش انتشار کربن دارند. از سویی دیگر، برخی کشورهای پیشرفته توانستند با تولید گوشت های آزمایشگاهی نسبت به این روند اقدامات مثبتی انجام دهند. گفتنی است؛ در آینده ای نزدیک، جهان به این سمت خواهد رفت. قاسمی بااشاره به روند بسته بندی تاکید کرد: در بخش صنایع غذایی، سرمایش و گرمایش مواد از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که در این فرآیند انرژی زیادی مصرف می شود و گازهای گلخانه ای بیشتری را وارد جو می کند.
وی باتوجه به اقدامات انجام گرفته در کشورمان برای کاهش انتشار کربن از مجرای صنایع غذایی گفت: از آنجایی که ما یک درصد خاک جهان را در اختیار داریم و یک درصد جمعیت جهان هم به ما تعلق دارد، بنابراین به لحاظ مساحت و جمعیت، کشور متوازنی هستیم؛ اما نسبت به این مولفه ها، کربن بیشتری را به آسمان می فرستیم. به گفته قاسمی، در حالی که نیم درصد تولید دنیا را در دست داریم، تولید کربن ما 2 درصد است، یعنی 4 برابر تولیدات و 2 برابر جمعیت کشور، کربن منتشر می کنیم که این امر در نهایت به ضرر اقتصاد ما تمام خواهد شد.
وی گفت: براساس روند و تصمیماتی که مجامع بین المللی درباره کاهش انتشار کربن در پیش گرفته اند، گفتنی است، در آینده ای نزدیک هر کشور باید به نسبت کربنی که منتشر می کند، مالیات پرداخت کند. در صورت اجرایی شدن این فرآیند کشور ما متضرر خواهند شد؛ اما تاکنون فکری برای کربن منتشره شده به جو نشده است.
سخن پایانی
خوب است، بدانیم تنها گرمایش چند دهم درجه ای زمین منجر به رخداد سیلاب های مخرب، توفان های شدید و بی سابقه، از بین رفتن منابع زیست محیطی و کاهش ذخایر آبی شده است و این موارد فقط چند نمونه واضح تغییرات اقلیمی است، بنابراین انسان امروز راهی جز کاهش انتشار گازهای گلخانه در کنار پیگیری رویکردهای سازگارانه ندارد. محاسبه و اجرای قوانین مربوط به تجارت کربن با اندازه گیری مولفه ای نظیر ردپای کربن، یکی از راهکارهای مدیریت انتشار گازهای گلخانه ای است. متاسفانه در کشور نه تنها اقدامی برای کاهش انتشار کربن انجام نمی گیرد، بلکه اشتباهات دیگر کشورها در زمینه انتشار تکرار می شود. امروزه در بیشتر کشورهای پیشرفته دنیا، انتشار کربن موضوع بسیار مهم در امر تولید است، هرچند آنها راهکارهای مسالمت آمیزی را پیگیری نمی کنند. برای مثال، تعویض جغرافیای تولید منجر به کاهش انتشار از سوی این کشورها شده است، اما همان محصول با همان میزان انتشار در جایی دیگر و در حال تولید است که در نهایت در میزان انتشار گازهای گلخانه به جو در سراسر کره زمین تغییری به وجود نیامده است.
