دست از جان درخت بردارید

۱۰۰ هزار اصله درخت در سال قطع و 5 .4 میلیون کیلوگرم کاغذ تولید می ‌ شود تا برای ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تراکنش بانکی تنها کاربران بانکی بتوانند برای تراکنش یک ماه، رسید دریافت کنند؛ این یعنی دور ریختن ۳۴ میلیون کتاب 100 صفحه ‌ ای در سال.

گفتنی است، یکی از صنایعی که تاثیر عمیقی بر شرایط گرم شدن کره زمین داشته، ساخت کاغذ و خمیر کاغذ بوده و رقابت کشورها برای به ‌ اختیار گرفتن انحصار آن قابل ‌ توجه است. درست ۱۵۰ سال بعد از میلاد مسیح، چینی ‌ ها نخستین مردمانی بودند که موفق به ساخت کاغذ در جهان شدند. صمت در این گزارش به آثار زیست ‌ محیطی کاغذسازی و تولید خمیر کاغذ پرداخته است.

کاغذ جزو ۱۰ صنعت منتشرکننده گازهای گلخانه ‌ ای است

دنیایی که امروزه ما زندگی خود را در آن سپری می ‌ کنیم، همان ‌ جایی است که جولانگاهی برای خودنمایی صنایع شده است؛ صنایعی که باعث شدند بخش زیادی از آسایش امروزی بشر تامین شود و دشواری ‌ های نسل ‌ های گذشته برای رفع نیازهای اساسی، احساس نشود. اما آیا صنعتی داریم که تاثیری در شرایط زیستی کره زمین نداشته باشد؟ یا به ‌ عبارت دیگر، چه تضمینی وجود دارد که بشر در آینده ‌ ای نه ‌ چندان دور هوایی برای تنفس و غذایی برای خوردن داشته باشد؟ دلایل مطرح شدن چنین پرسش ‌ هایی برای پژوهشگران تنها یک گزاره است: «زمین در معرض آسیب جدی از سوی آلاینده ‌ های صنایع آسایش ‌ بخش است.» در واقع، صنایع گوناگون، علاوه بر رفع بسیاری از نیازهای بشر به ‌ دلیل تولید آلاینده ‌ های زیست ‌ محیطی، همواره تهدیدی برای محیط ‌ زیست محسوب می ‌ شوند؛ ‌ بنابراین به ‌ منظور داشتن زمینی برای زندگی، باید صنایعی پاک ‌ تر طراحی کرد تا بتوان انتشار آلاینده ‌ ها را تا حد امکان به صفر رساند. بدیهی است، واضح است که برای ساخت کاغذ، حجم زیادی از چوب لازم است. حال به ‌ تناسب حذف درخت از سطح سیاره زمین، شرایط زیستی کره زمین با اخلال مواجه می شود. در واقع به ‌ دلیل نقشی که آنها در متعادل ساختن دمای کره زمین دارند، آن میزان از گاز دی ‌ اکسیدکربنی که از سوی درختان در فرآیند فتوسنتز باید جذب شود، در اتمسفر باقی می ‌ ماند و از سوی دیگر اکسیژن کمتری نیز در زمین تولید می ‌ شود. علاوه بر موارد بالا، روند تولید کاغذ در کارخانجات کاغذسازی به ‌ گونه ‌ ای است که این صنعت جزو ۱۰ صنعت منتشرکننده گازهای گلخانه ‌ ای است، اما آیا این امر دلیل روی آوردن عموم مردم به نسخه ‌ های الکترونیکی کتاب و مجلات است؟ کارشناسان معتقدند تغییر در فرآیند تولید کاغذ می ‌ تواند نقش جدی در کاهش انتشار کربن از این صنعت داشته باشد.

کاغذ در انحصار چین

فاطمه دلیر، پژوهشگر حوزه محیط ‌ زیست در گفت ‌ وگو با صمت بااشاره به مصرف انرژی در فرآیند ساخت کاغذ گفت: صنعت خمیر کاغذ و کاغذسازی از صنایع با مصرف انرژی بالا در دنیا و مصرف ‌ کننده ۶ درصد انرژی در بخش صنعت است. صنایع کاغذ و خمیر کاغذ شامل شرکت ‌ هایی است که با استفاده از چوب به ‌ عنوان ماده خام به تولید محصولاتی برپایه سلولز می ‌ پردازند.

وی درباره اهمیت تولید کاغذ در جهان گفت: کاغذ ماده مهمی است که روزانه برای بسیاری از اهداف در سراسر جهان استفاده می ‌ شود. تولید جهانی کاغذ و مقوا در سال ۲۰۱۷ ، حدود ۴۱۹ . ۷ میلیون تن بوده است. بیش از نیمی از این تولید مربوط به کاغذ بسته ‌ بندی است که کمابیش تنها یک ‌ سوم آن مربوط به کاغذ گرافیکی می ‌ شود. 3 کشور بزرگ تولیدکننده کاغذ در جهان عبارتند از: چین، ایالات ‌ متحده و ژاپن ؛ این 3 کشور بیش از نیمی از کل تولید کاغذ در جهان را تشکیل می ‌ دهند.

دلیر افزود: این صنعت سال ‌ ها در انحصار ایالات ‌ متحده ‌ امریکا قرار داشت تا اینکه در سال ۲۰۰۹ جمهوری خلق چین در تولید کاغذ و خمیر کاغذ پیشی گرفت. در کل، نخستین مردمی که کاغذ را ساختند، چینی ‌ ها بودند. چینی ‌ ها ابتدا نوشته ‌ های خود را روی تخته ‌ های نازک از خیزران یا تکه ‌ هایی از پارچه ‌ های جنس ابریشم می ‌ نوشتند و از ورقه ‌ های خیزران در چین کتاب تهیه می ‌ کردند؛اما انتقال این نوع کتاب از محلی به محل دیگر دشوار بود. این مسئله مردم چین را به فکر تهیه کاغذ انداخت. گمان می ‌ رود که کاغذ در قرن اول قبل از میلاد در چین تولید شده باشد.

به ‌ گفته دلیر، چین به ‌ عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا و همچنین بزرگ ‌ ترین تولیدکننده و مصرف ‌ کننده کاغذ، در تلاش است تا سیاست ‌ های کلان خود را برای هدایت بازیگران صنعت کاغذ تقویت کند. این کشور در دهه اخیر فعال ‌ ترین کشور در زمینه ایجاد ظرفیت ‌ های جدید در این صنعت بوده، اما به ‌ دلیل کمبود مواد اولیه، هم برای الیاف بکر و هم برای کاغذهای بازیافتی، وضعیت ناخوشایندی دارد. جالب است، بدانید سومین کاربرد ارز خارجی در چین، واردات مواد اولیه مورداستفاده در صنعت کاغذ و تولید خمیر کاغذ است. در سال ۲۰۱۸ ، چین بیش از ۱۱۰ میلیون تن کاغذ و مقوا را به ‌ مصرف رسانده است، در حالی ‌ که ایالات ‌ متحده حدود ۷۰ . ۶ میلیون تن از این محصولات را مصرف کرده است. به ‌ گفته این کارشناس محیط ‌ زیست مفهوم ردپای کربن از آنجایی برای محیط ‌ زیست زمین اهمیت دارد که محاسبه آن و سپس تعریف اقدامات بهبوددهنده کاهش آن، می ‌ تواند حجم زیادی از انتشار دی ‌ اکسیدکربن و همچنین مصرف انرژی را کاهش دهد و قدمی در راستای کند کردن روند تغییرات اقلیم برداشته شود. دلیر در این ‌ باره گفت: ردپای کربن میزان انتشار دی ‌ اکسیدکربن در فرآیند تولید یک محصول از صفر تا صد را نشان می دهد، بنابراین کاهش مصرف کاغذ، تنها منجر به کاهش ردپای کربن نمی ‌ شود. بلکه باید فرآیند تولید تغییر کند تا در راستای آن شاهد کاهش انتشار گازهای گلخانه ‌ ای باشیم. در سال ‌ های اخیر، تقاضای برخی اشکال کاغذ (مانند مقالات گرافیکی و برخی مقاله ‌ های تخصصی و کتاب) به دلیل توسعه نشر الکترونیک کاهش یافته است، اما برای برخی دیگر مانند بسته ‌ بندی و موارد مصرف بهداشتی افزایش پیدا کرد. بنابراین مسئله مهم درباره سنجش ردپای کربن صنعت خمیرسازی و کاغذ، کاهش مصرف نیست.

دلیر شکستن زنجیره تولید کاغذ و مصرف انرژی را راه ‌ حل اصلی برای کاهش انتشار کربن دانست و گفت: در واقع باید 2 نیروی هم ‌ اندازه و موازی،اما خلاف جهت را که منجر به تولید انرژی می ‌ شود، در این صنعت به ‌ کار گرفت. اثر این فرآیند، ایجاد چرخش بدون ایجاد انتقال است. بررسی ‌ ها نشان می ‌ دهد، حتی با افزایش تولید، تا سال ۲۰۵۰ صنعت خمیر کاغذ و کاغذ اروپا می ‌ تواند مصرف انرژی خود را ۱۴ درصد و انتشار گازهای گلخانه ‌ ای ( GHG ) را ۶۲ درصد در مقایسه با سطح سال ۲۰۱۵ کاهش دهد.

هوایی پاک ‌ تر با بازیافت ‌ های اصولی

این پژوهشگر بااشاره به دیگر راه ‌ های کاهش انتشار کربن که از سوی صنایع کاغذ شکل می ‌ گیرند، گفت: بهره ‌ مندی از فناوری ‌ های نوپدید (مانند بازیابی گرما از خمیرمایه مکانیکی، گازرسانی لیکور سیاه یا لیگنوبوست) در کارخانه ‌ های موجود نیز می ‌ تواند باعث بهبود کارآیی انرژی شود. همچنین، تغییر سوخت از نفت یا زغال ‌ سنگ به گاز طبیعی و سوخت ‌ های زیستی و انرژی ‌ های تجدیدپذیر، راه دیگری برای کاهش چمشگیر تولید گازهای گلخانه ‌ ای در محصولات صنعت کاغذ و خمیر کاغذ است. نکته قابل ‌ تامل دیگر، مسئله بازیافت کاغذ است. بازیافت یک تن کاغذ اداری باعث صرفه ‌ جویی ۴۱۰۰ کیلووات ساعت انرژی، ۹ بشکه نفت، ۳۰ کیلوگرم انتشار آلاینده هوا، ۳۰۰۰ لیتر آب و ۲ . ۵ مترمکعب فضای محل دفن زباله می ‌ شود.

صنعتی که هیچ ‌ گاه از بین نمی ‌ رود

آمارها و پژوهش ‌ های انجام ‌ شده در این ‌ باره حاکی از آن است که تولید کاغذ گرافیکی با تغییر در روند ساخت، می ‌ تواند نقش موثری در کاهش کربن در جو داشته باشد.

دلیر درباره روند استفاده از کاغذ در آینده گفت: برخی معتقدند، ممکن است صنعت کاغذ و محصولات جنگلی در پی دیجیتالی شدن برخی نشریات و کتاب ‌ ها، از بین روند، اما روند رشد تولید محصولات معدنی و صنعت کاغذ ادامه دارد، هرچند سال ۲۰۱۵ تقاضای جهانی کاغذ گرافیکی برای نخستین ‌ بار کاهش یافت و این کمبود تقاضا در امریکای ‌ شمالی و اروپا در ۵ سال گذشته حتی از بدبینانه ‌ ترین پیش ‌ بینی ‌ ها نیز بارزتر بوده است.

کاغذهای دوستدار محیط ‌ زیست

کاغذهایی که از ماده اولیه جز درخت ساخته می ‌ شوند، به کاهش رشد آلاینده ‌ ها در اتمسفر کمک می ‌ کند و در عین حال محصولی با کیفیت روانه بازار می ‌ شود. سایت علمی whistlercreative در گزارشی لیستی از روش ‌ های تهیه کاغذ بدون استفاده از چوب را آورده است.

کنف یکی از بهترین جایگزین ‌ هایی است که می ‌ تواند به ‌ جای کاغذهای معمولی مورداستفاده قرار گیرد. گیاهی احیاکننده که به ‌ سرعت رشد می ‌ کند و در کمتر از ۹۰ روز بالغ می ‌ شود. برای تبدیل خمیر کنف به مواد شیمیایی، آب و انرژی کمتری نیاز دارد. این بدان ‌ معنا است که تولید آن برای محیط ‌ زیست ضرر کمتری دارد و می ‌ توان آن را پایدارتر از چوب کشت کرد. مقررات علیه تولید کنف نیز به ‌ تازگی در ایالات ‌ متحده حذف شده و باعث می ‌ شود کاغذهای مبتنی بر کنف مقرون به ‌ صرفه و به ‌ راحتی در دسترس باشند.

کاغذهای پنبه ‌ ای به ‌ طورمعمول از ضایعات نساجی پنبه ‌ ای بازیافت ‌ شده مانند تی ‌ شرت یا شلوار جین ساخته می ‌ شوند. ضایعات پارچه یکی از دلایل اصلی زباله ‌ های دفن زباله است که به ‌ دلیل صنعت مد سریع، هر ساله افزایش پیدا کرده و حدود ۲۰۰ سال طول می ‌ کشد تا این محصول تجزیه زیستی شود. تولید و استفاده از کاغذ پنبه ‌ ای راهی عالی برای منحرف کردن میلیون ‌ ها تن زباله از محل ‌ های دفن زباله در سال است.

همچنین کاه محصول جانبی زراعت و فعالیت ‌ های کشاورزی است. برای تبدیل کاه به خمیر، نیازی به نیروی فشردگی مانند چوب ندارد که باعث صرفه ‌ جویی در مصرف انرژی می ‌ شود. تولید کاغذ کاهی به ۲۵ درصد آب کمتر و ۷۰ درصد انرژی کمتر نسبت به کاغذ سنتی نیاز دارد. کاغذ ساخته ‌ شده با خمیر کاه را می ‌ توان در طیف گسترده ‌ ای از محصولات چاپی استفاده کرد و با رنگ و بافت کمی کرم یا طلایی کاغذهای منحصر به فردی را روانه بازار کرد.

بامبو یک علف با رشد بسیار سریع است که کمابیش در هر اقلیمی می ‌ تواند رشد کند، بنابراین وجود مزارع بامبو در زمین ‌ هایی که پاکسازی یا تخریب شده رایج است. اینجا است که این محصول تجدیدپذیر را می ‌ توان به ‌ طور پایدار برای تولید کاغذ و پارچه برداشت کرد.

کاغذ بامبو را می ‌ توان به ‌ عنوان یک جایگزین سازگار با محیط ‌ زیست برای کارت ‌ های ویزیت سنتی انتخاب کرد، زیرا به ‌ طورمعمول دارای رنگ آب ملایم و ظریف مانند بافت و سایه روشن مایل به سفید است. کاغذ نیشکر (باگاس) نیز با ضایعات الیاف کشاورزی به ‌ نام باگاس ساخته می ‌ شود. باگاس محصولی جانبی از گیاه نیشکر است که برای شکر، الکل و سوخت زیستی برداشت می ‌ شود. باتوجه به حجم عظیم زباله ‌ های کشاورزی در جهان، کاغذ نیشکر جایگزین مناسبی برای استفاده از این زباله ‌ ها به ‌ جای رفتن به مکان ‌ های دفن زباله یا سوزاندن در جو است.

سخن پایانی

در شرایط فعلی کمپانی ‌ های کاغذ بسته ‌ بندی، در سراسر جهان همراه با کاغذهای محصولات بهداشتی در حال رشد است. اگرچه هنوز بازار به ‌ نسبت کوچکی دارند، اما استفاده خمیر کاغذ برای کاربردهای نساجی رشد قابل ‌ توجهی را تجربه می ‌ کند. همچنین، فعالان این صنعت برای کاربردهای جدید چوب و اجزای آن در آزمایشگاه ‌ ها و مراکز توسعه در حال تحقیق و پژوهش هستند. گفتنی است، صنعت کاغذ نه ‌ تنها رو به افول نمی ‌ رود، بلکه در حال تغییر و پیشرفت است. به ‌ عقیده بسیاری از کارشناسان، صنعت کاغذ در حال گذراندن اساسی ‌ ترین تحولات است و نباید منتظر افول آن باشیم، چرا که اندیشیدن به کاهش مصرف کاغذ و افول این صنعت می ‌ تواند حتی منجر به کاهش اشتغالزایی شود، بنابراین باید به ‌ دنبال روش ‌ های جدید برای کاهش مصرف انرژی در این صنعت بود.