برای حفظ منابع آب باید با تغییر اقلیم سازگار شد
بنا به اعتقاد برخی کارشناسان، باوجود اینکه کشور ما در کمربند بیابانی دنیا قرار دارد، هنوز آبخیزداری شهری را در کشور عملیاتی نکرده‌ایم، حتی با به زیر آسفالت بردن بخش زیادی از پهنه‌های کشور توان ذخیره آب زیر زمینی در مناطق شهری کاهش داده شده است.
بنا به اعتقاد برخی کارشناسان، باوجود اینکه کشور ما در کمربند بیابانی دنیا قرار دارد، هنوز آبخیزداری شهری را در کشور عملیاتی نکرده ایم، حتی با به زیر آسفالت بردن بخش زیادی از پهنه های کشور توان ذخیره آب زیر زمینی در مناطق شهری کاهش داده شده است. در واقع، پهنه های آسفالت مانع اصلی جذب آب در زمین است و به نظر می آید، وقت آن رسیده که از سازکارهای نوین در آبخیزداری شهری بهره گرفته شود. صمت در گفت وگو با پدرام جدی، کارشناس آب و مشاور رسانه ای سازمان محیط زیست، به بررسی راه حل های مهم مدیریتی منابع آب پرداخته است.
مدیریت آب از نوع هوشمند
دسترسی به آب از موارد حیاتی برای انسان است و استفاده از آن به شکل بهینه، بسیار مهم است. بنا به گزارش سازمان ملل متحد، تا سال ۲۰۲۵ حدود ۱ / ۸ میلیارد نفر از جمعیت جهان با مشکل کمبود آب مواجه خواهند شد و انتظار می رود تا همین سال، ۷۰ درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی کنند و کمابیش نیمی از جمعیت از مشکلات کمبود آب، رنج ببرند. امروزه برنامه ریزان در بسیاری از شهرهای جهان از مدیریت هوشمند آب برای نظارت بیشتر و بهتر بر زنجیره تامین آب از دسترسی به منابع آب تازه گرفته تا جمع آوری و بازیافت پسماندهای آبی برای جبران کم آبی، بهره می گیرند.
مدیریت هوشمند آب شامل تجهیزات مربوط به اینترنت اشیا برای مدیریت آن همچنین سیستم ها و نرم افزارهایی است که تولید، توزیع و مصرف آب را بهینه می کند. از اقداماتی که می تواند در مدیریت آب و پایان دادن به بحران کمبود این مایع حیاتی موثر واقع شود، استفاده از سیستم های توزیع خودکار است که از طریق سنسورهایی محقق می شود و کنترل تامین آب را در پی دارد. بسیاری از مدیران حتی از سنسورها برای آبیاری هوشمند بهره می گیرند و از این طریق مصرف آن را به حداقل می رسانند.
شرح کامل گفت وگو با پدرام جدی، را در ادامه می خوانید.
یکی از مشکلات اساسی کشور حفظ منابع آب در کشور است و باتوجه به هدررفت بیش از 70 درصدی آب در بخش کشاورزی، به نظر شما راهکارهای مدیریتی بیشتر باید در چه زمینه هایی از مدیریت منابع آب عملیاتی شوند؟ به عبارت دیگر، اصلی ترین رویکردی که باید در بحث مدیریت آب به کار گرفته شود، چیست؟
واقعیت امر این است که شرایط بد منابع آبی در کشور برای کسی پوشیده نیست. امسال هم در بسیاری از استان ها با خشکسالی آسیب زننده مواجهیم. کتابی بودن سدها و کشاورزانی که در مضیقه هستند، گواه خوبی است تا بگوییم کشور ما روز به روز به بحران آب نزدیک تر می شود و با چالش های جدی در بحث تامین مواد غذایی روبه رو خواهیم بود و نمی توان این وضعیت را کتمان کرد.
اینکه بگوییم کمبود آب در کشور ناشی از الگوهای بارشی است و به عبارتی آن را به طبیعت ربط بدهیم، به نوعی طفره رفتن از موضوع بکارگیری روش های جدید مدیریت منابع آب است. اگر با دیدی بلندمدت به الگوی بارشی کشور نگاه کنیم، باوجود باران های اخیر رگباری شکل و خشکسالی امسال پاییز، در مجموع، میزان بارش به میزان معناداری تغییر نکرده است. در حقیقت، جنس بارش ها تغییر کرده و میزان ورودی آب به کشور کمابیش یکسان بوده است. در نتیجه، مدل و نوع بارش تغییر کرده و از سویی چون نظام مدیریت منابع آب کشور مبتنی بر الگوهای قبلی بارش است، هنوز نتوانسته با این الگوها خود را تغییر بدهد. برای مثال، در پاییز امسال ما باید شاهد الگوهای بارشی طولانی مدت و چندروزه در نیمه شمالی کشور و در زمستان شاهد برف باشیم، اما در سال های اخیر این نظم تغییر کرده و الگوی بارش به سمت رگباری رفته است،بنابراین باید مدیریت متناسب با آن تغییر کند.
باوجود این تفاسیر، شما معتقد هستید تغییر اقلیم موجب تغییر سناریوهای اقلیمی شده است و مدیریت منابع آب در کشور باید براساس این تغییر اقلیم همسان شود و سازگاری پیدا کند. حال به نظر شما این روش های سازگاری بر چه مواردی اشاره دارد؟
این شرایط تنها به کشور ما مربوط نیست و بخشی از اروپا هم درگیر است، اما چون میزان آب ورودی در کشورهای اروپایی بالا است، مانند کشورمان با بحران آب گلاویز نشده اند. در بحث روش های مدیریتی، از آنجایی که بخش زیادی از مصرف آب کشور در کشاورزی به هدر می رود، مخاطبان لازم است بدانند حدود ۷۱ درصد از کل بارش، نزدیک به ۴۱۲ میلیارد مترمکعب از آب کشور تبخیر می شود و به صورت کامل از دست می رود. البته ناگفته نماند که تبخیر جزئی از چرخه آب است و لازم است، وجود داشته باشد، اما می توان با اصول و روش خاصی میزان آن را در کشور کاست. بخشی از تبخیر بالای کشور به وضعیت جغرافیایی کشور برمی گردد، اما تخریب پوشش گیاهی و بافت خاک هم اثر جدی و قابل لمسی دارد. به عبارت روشن تر، با تغییر پوشش گیاهی در اراضی سطحی کشور، شرایط تبخیر بیش از اندازه فراهم می شود، بنابراین توجه داشته باشیم که مهم ترین بخش ازدست رفته آب در بخش تبخیر است. برای مثال، در پاییز سال گذشته، شاهد ریزش باران چندروزه در نیمه جنوبی کشور بودیم. در شهر کنارک در یک روز ۲۴۰ میلی لیتر بارندگی در یک روز اتفاق افتاد، یعنی از میانگین سالانه کشور هم بیشتر. اتفاقی که افتاد، این بود که بخشی زیادی از این آب در بستر آب های سطحی وارد خلیج فارس شد و بخشی دیگر هم که رقم قابل ملاحظه ای است، تبخیر شد. حال اگر بتوان با روش و شیوه هایی سرعت آب را در بالادست کاهش داد تا فرصت جذب آب توسط زمین فراهم شود، می توان نسبت به نگهداشت آب در سال های آتی و مواجهه درست با بحران آبی کشور امیدوار بود. در واقع، با شیوه هایی می توان آب را به داخل زمین تزریق کرد.
هدر رفت آب در بخش تبخیر موضوعی است که به ندرت از زبان کارشناسان منابع آب شنیده شده و شاید امروز زمان آن فرارسیده باشد که به تمام جنبه های منابع آب توجه شود. حال ارزیابی شما از فناوری های موجود در بحث نگهداشت منابع آبی از سوی دانش بنیان ها و فناوران چیست؟ آیا می توان آینده مدیریت منابع آبی کشور را با توان دانش بنیان ها فارغ از بحران های پیش بینی شده در نظر گرفت؟
همان گونه که اشاره شد، تاکنون مولفه های اقلیمی در بحث مدیریت منابع آب در نظر گرفته نشده است و در این سال ها فقط تلاش به جمع آوری آب کرده ایم. اقلیم کشور ما اجازه ساخت سدهای عظیم را نداده است. به عبارت دیگر، باوجود مولفه های اقلیمی کشور نباید سدهای بزرگ ساخته می شدند و باتوجه به زاویه مستقیم خورشید در بیشتر روزهای سال به ویژه در نیمه جنوبی کشور که تعداد روزهای آفتابی بیشتر از روزهای ابری است، حجم زیادی از آب های ذخیره شده در سدها به دست تبخیر از دسترس خارج می شود. بنابراین حداقل در این بخش از کشور نباید سدهای بزرگی می ساختیم. در بحث کشاورزی اگر بخواهیم هدررفت آب را بر گردن کشاورز بیندازیم، باز هم ناشی از کم کاری مسئولان امر است، چرا که وظیفه کشاورز به کار گرفتن شیوه های نوین در کشاورزی نیست. این روند باید با سازکار دولتی و خصوصی در کشور نهادینه می شد. از یک سو هم، بیشتر کشاورزان ما خرده مالک هستند و با استفاده از دانش گذشتگان خود به کشت می پردازند. شاید پیگیری روش های صرفه جویی در مصرف آب را مقرون به صرفه نمی دانند. به اعتقاد من، یکی از اقداماتی که در بدو امر باید انجام داد، بهره وری است. در واقع، می توان با نهادینه کردن مفهوم بهره وری در ذهن کشاورزان، از آنها بخواهیم که با روش های نوین، محصول بیشتری تولید کنند تا به سوددهی بالاتری هم برسند. برای مثال، میانگین تولید گندم دیم در دنیا حدود ۴ تا ۴ . ۵ تن است. این عدد در کشور ما ۱ . ۵ تن است، یعنی هر هکتار در جهان بدون آبیاری دستی ۴ تا ۴ . ۵ تن گندم می دهد. محصولات دیگر هم، چنین شرایطی دارند و فاصله تولید محصولات کشاورزی در هر هکتار کشورمان با دنیا زیاد است. در مثالی دیگر، میانگین گندم بدون دیم در جهان به ازای هر هکتار ۹ تن است، اما در کشور ما به ۴ . ۵ تن می رسد. البته ناگفته نماند که در بخش هایی از اراضی کشاورزی استان کرج برداشت گندم آبی به ۹ تا ۱۰ تن در هر هکتار هم رسیده است، بنابراین با روش های بهره وری می توان میزان تولید محصولات کشاورزی را با همین میزان منابع آب افزایش داد. این هدف به نوع مدیریت کشاورزی، بذری که استفاده می کنیم، زمان کاشت و برداشت، سمومی که استفاده می شود و ادواتی که داریم بر می گردد. با اینکه سیستم آبیاری کشور در سال های اخیر و با دادن یارانه ها به آرامی به سمت آبیاری قطره ای رفته است، اما واقعیت امر این است که این روش های فناورانه هم متناسب اقلیم کشور نیستند. شاید شرایط را نسبت به گذشته بهتر کند، اما آن میزان از شرایط ایده آل برای حفظ منابع آبی را در اختیار برنامه ریزان نمی گذارد.
به اعتقاد من، آبیاری زیرسطحی روش استاندارد و درستی است که می توان با کمک آن به بهره وری و صرفه جویی حداکثری در کشور رسید، چرا که این نوع از آبیاری کمترین میزان هدررفت را دارد. در این روش آب تبخیر نمی شود و به طور مستقیم وارد زیرسطح زمین می شود و ریشه گیاه را آبیاری می کند. دانش و فناوری که تا حدی دانش بنیان های فعال در کشور آن را به کار گرفته اند، استفاده از داده های ماهواره ای است و به واسطه این داده ها می فهمیم که کدام قسمت از زمین کشاورزی، آب بیشتری استفاده کرده یا آبیاری کمتری شده است یا اینکه چه زمانی برای آبیاری مناسب است. اگر بخواهیم چنین امکاناتی، در راستای اقتصادی شدن پیش بروند، باید در زمین های بزرگ پیاده سازی شوند. همان گونه که پیش تر هم اشاره شد، بیشتر کشاورزان در کشور، خرده مالک هستند و شاید استفاده از این امکانات چندان به کارشان نیاید. حال اگر متولیان امر با برنامه ریزی های دقیق کشاورزان را به صورت پیوسته هدایت کنند، این داده ها و امکانات کمک زیادی می کنند. در کل داده پردازی، کارآمدی و کارآیی بالایی دارد که می توان با استفاده از آن به بهره وری بالا در کشاورزی رسید.
باتوجه به اینکه به آبیاری زیرسطحی اشاره کردید، ابتدا ضمن تشریح فرآیند این نوع آبیاری، کدام کشور توانسته از این روش به بهره وری بالا برسد؟
در این حوزه رژیم صهیونیستی پیشرو است و توانسته بیشتر زمین های کشاورزی خود را از طریق آبیاری زیرسطحی به حداکثر بهره وری برساند. خوشبختانه در کشور دانش آن را داریم و جزو فناوری های های تک هستیم، اما هنوز فراگیر نشده است. در این روش به جای اینکه زمین های کشاورزی با مدل های مختلف از روی سطح آبیاری شوند، با سازکارهای فنی نظیر طیف هایی نواری و ... از زیرسطح زمین، جایی که نزدیک به ریشه است، فرستاده می شود. این فرآیند باعث می شود که تبخیر به صفر برسد و علف های هرز هم از آب استفاده نکنند و باعث مصرف آب هم به شدت کاهش پیدا می کند.
آیا اصلاح ژنتیکی و تولید بذرهایی با فناوری های روز که به کم آبی یا نمک مقاوم هستند، می تواند به عنوان یک راهکار اصلی در مدیریت منابع آب به حساب بیاید؟
بخشی از منابع آبی کشور که بدون استفاده باقی مانده، شور است. همچنین، مناطقی در کشور هستند که باوجود منابع آبی فراوان، زمین و خاک کشاورزی شور است.
کشاورزان رغبتی برای کاشت ندارند، اما اگر بذری تولید شود که مقاوم به شوری زمین یا آب شود، می توان کشاورزان را هم به کاشت محصول اقناع کرد. این فرآیند باعث می شود برخی ظرفیت های مغفول و دست نخورده کشور فعال شوند و فشار کمتری به دیگر منابع مورد استفاده بیاید. خوشبختانه شرکت های دانش بنیان توانسته اند، در این زمینه فعالیت هایی را به ثمر برسانند، اما هنوز در سطح وسیع عملیاتی نشده است.
از آنجایی که مصارف آب شرب یکی از حیاتی ترین بحث ها در مصرف آب است، چه اقداماتی را باید در این بخش از مدیریت منابع آب عملیاتی کرد؟
بین ۷ تا ۱۱ درصد مصرف آب کشور در حوزه مصارف خانگی و آب شرب است و عمده هدررفت آب در این زمینه در کلانشهرها است. بنابراین تنها عامل هدررفت آب در این بخش، شبکه های آبی زیر زمین است که نیاز به نوسازی دارد. البته ناگفته نماند که نوع مصرف شهروندان هم در بحث هدررفت آب شرب هم اثرگذار است. معضلی که در این زمینه وجود دارد، این است که یارانه دولت با میزان مصرف آب تغییر نمی کند. این روند نه عادلانه است و نه منطقی. در واقع، به فردی که مصرف بیشتری دارد، باید یارانه کمتری تعلق گیرد نسبت به فردی که مصرف کمتری دارد، بنابراین این نوع مدیریت اشتباه است و پیشنهاد می شود یارانه به شهروندانی که استفاده نامعقول دارند، پرداخت نشود. نظیر افرادی که در خانه های شان از استخر و مخازن بزرگ آبی برخوردار هستند. بنابراین با مدیریت پلکانی می توان این فرآیند را مدیریت کرد. اینکه هرچقدر خانوار مصرف بیشتری داشته باشند، یارانه کمتری به آنها تعلق می گیرد. مورد دیگر جداسازی آب شرب با استحمام است که متاسفانه هنوز اقدامات ملموسی در این زمینه انجام نشده. باتوجه به اینکه فرآیند تامین آب شرب هزینه بر است، نباید در مصارف شست وشو یا استحمام مورداستفاده قرار گیرد.
سخن پایانی
در این شکی نیست که منابع آب در حال کاهش یافتن هستند، اما به نظر می رسد که مسئله واقعی کم شدن منابع آب نیست، بلکه مسئله اصلی مدیریت نادرست آن است. باتوجه به عدم مدیریت صحیح منابع آب در بخش های مصرف کننده اعم از کشاورزی، شهری و صنعتی و همچنین نداشتن فرهنگ سازی صحیح درباره ضرورت مصرف بهینه آب در میان مردم، مشکلات عدیده در بخش منابع آب به وجود آمده اند که رفع این مشکلات منوط به بکارگیری روش های کارآمد ارائه شده توسط متخصصان در این زمینه است. از جمله راهکارهای ارائه شده می توان به اصلاح قوانین مصرف در کشاورزی مانند تعیین حدود برای مصرف سالانه از ذخایر آب زیرزمینی توسط آب بران، حمایت نکردن از محصولات آب بر و استفاده از بذرهای اصلاح شده در مناطق کم آب، جلوگیری از هدررفت آب مجازی در تاسیسات آبرسانی، باز تدوین و بروزرسانی سند ملی آب اشاره کرد.
