آب از سرچشمه گل‌آلود است
کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند توسعه نیازمند زمین است و بدیهی‌ترین ویژگی توسعه، تغییر کاربری اراضی و به‌تبع آن، آلودگی سیمای سرزمین است.
بدیهی است، معدنکاری یکی از مخرب ترین فعالیت های صنعتی در حوزه محیط زیست است. فعالیت های معدنی علاوه بر آسیب های جبران ناپذیری که به منابع طبیعی وارد می کنند، موجب آلودگی بصری هم می شوند و مناظر و چشم اندازها را از حالت طبیعی خارج می کنند و مثل زخمی ناسور بر چهره زمین می مانند.
این آسیب که به طورمعمول بسیار پررنگ و بازگشت ناپذیر است، علاوه بر اینکه روح و روان جمعیت ساکن در محدوده را می آزارد، تیشه ای به ریشه صنعت گردشگری است.
گزارش امروز صمت به اختلال سیمای سرزمین بر اثر معدنکاری اختصاص یافته است. آنچه در پی می آید، نقطه نظرات احمد جمشیدی، دانشیار معدن و محیط زیست و تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت آب و خاک سازمان محیط زیست درباره این موضوع است. با ما همراه باشید.
پیش بینی راهکارها
احمد جمشیدی ـ دانشیار معدن و محیط زیست: در ابتدای کار و زمانی که معدنکار می خواهد مجوز بگیرد، باید برنامه مدیریت محیطی داشته باشد که یکی از آیتم های آن mine closure یا برنامه بستن معدن است. بسته به اینکه قرار است معدنکاری به صورت روباز یا زیرزمینی انجام شود، باید در برنامه اولیه، راهکارهای احیا پیش بینی شود. برای مثال، اگر معدنکاری به صورت زیرزمینی باشد، باید معلوم شود که چه اتفاقی قرار است برای حفره ها و تونل ها بیفتد و چگونه قرار است پر شوند. چگونه باید از ریزش احتمالی معدن جلوگیری کرد و اگر معدن روباز است، بسته به مقیاس آن، چه برنامه ای برای آن در نظر گرفته شده است. بعد از دوره بهره برداری، چگونه پایداری شیب تثبیت می شود، (در دوره بهره برداری چون تردد وجود دارد و حمل ونقل تولیدات انجام می گیرد، به طورمعمول پایش، به ویژه پایش شیب بادقت انجام می شود)، اما بعد از آن، قرار است چه اتفاقی رخ دهد؟ آیا می توان محدوده را به منطقه گردشگری تبدیل کرد یا خیر، یا چه برنامه ای برای رواناب جمع شده در گودال عظیم یا پیت معدنی دارند. در مجموع، معدنکار باتوجه به نوع کار خود باید درباره تبعاتی که برای محیط زیست منطقه ایجاد می کند، برنامه داشته باشد. روش درست و اصولی این است که از ابتدای کار یعنی زمانی که معدنکار می خواهد مجوز بهره برداری بگیرد، باید برنامه محیط زیستی خود را ارائه دهد، اما اگر این طرح ارائه نشده باشد، باید در هنگام پایان کار برنامه ای برای بستن معدن به اجرا درآورد.
احیای بعد از اتمام
قاعده این است که بعد بهره برداری از هر منطقه یا زون، به طورحتم عملیات ترمیم و احیا انجام شود، زیرا وقتی پوشش گیاهی صدمه می بیند، خاک مستعد فرسایش می شود و به تبع آن ریزگرد و انواع آلودگی ها منتشر خواهد شد، پس معدندار باید به محض پایان بهره برداری از یک زون معدنی برای احیا و ترمیم پوشش گیاهی اقدام کند.
هم نگاه مهندسی و هم محیط زیستی
باید به مسئله ترمیم و احیا، هم نگاه مهندسی داشت و هم نگاه محیط زیستی. در بعضی موارد می شود همزمان برای احیای بافت آسیب دیده اقدام کرد، اما در برخی موارد تا زمان بسته شدن معدن نمی توان هیچ کاری انجام داد، زیرا از نظر مهندسی امکان پذیر نیست.
گاهی برنامه استخراج به گونه ای است که در چند زون همزمان انجام می شود و وقتی کار در یکی از این زون ها به پایان می رسد، دیگر با آن کاری ندارند. در این موارد، می توان بعد از پایان استخراج در یکی از زون ها برای احیا و بازسازی محدوده آسیب دیده اقدام کرد و دیگر منتظر نماند تا دوره بهره برداری از کل محدوده تمام شود، همین طور زمانی که در کنار معدن کارخانه و سد باطله وجود دارد، معدنکار می تواند همزمان با دوره بهره برداری نسبت به رعایت الزامات محیط زیستی سد باطله اقدام کند. اما در بسیاری از مواقع نمی شود. برای مثال بر اثر معدنکاری گودال یا پیت بزرگی ایجاد می شود و نمی توان برای آن کاری کرد، پس به ناچار باید منتظر بمانیم تا کار تمام شود.
احداث فضای سبز جایگزین
معدن و کارخانه نباید در مجاورت شهرها و مراکز جمعیتی باشند، زیرا تکنولوژی های موجود نمی توانند مانع از انتشار انواع آلاینده ها و ریزگردها به مناطق مسکونی شوند، بنابراین برای معادنی که مطمئن هستیم تا شعاع چند کیلومتری ریزگرد منتشر می کنند، نباید مجوز صادر شود، زیرا مزارع، باغات، مراتع و به طور کلی تمام محدوده اطراف خود را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند.درباره معادنی که از قدیم در مجاورت شهرها یا مناطق مسکونی وجود داشته اند، 2 کار می توان انجام داد. اگر استخراج آنها تمام شده است، می توان نسبت به احیای منطقه یا احداث فضای سبز جدید و ترمیم بافت آسیب دیده اقدام کرد، اما اگر این کار به هر دلیلی شدنی نباشد، می توان در ناحیه دیگری فضای سبزی جدید ایجاد کرد تا چشم انداز و مناظر تا حد امکان جایگزین شود.
معدنکار مسئول است
تورج فتحی ـ معاون دفتر حفاظت آب و خاک سازمان محیط زیست: براساس قوانین و مقررات موجود، رسیدگی به موضوع آلودگی بصری و تخریب چشم اندازها برعهده 4 ارگان مختلف است.
اول خود معدنکار؛ در درجه اول بهره بردار معدن در این زمینه مسئولیت دارد. بعد وزارت صمت است که مجوز فعالیت های معدنی را صادر می کند. 2 دستگاه دیگری، که به شکل غیرمستقیم درگیر موضوع هستند، عبارتند از: سازمان محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی و زیرمجموعه های آن. این 4 بخش هرکدام در جایگاه خود مسئولیت دارند.
بهره بردار باتوجه به طرحی که برای استخراج ماده معدنی پیش بینی می کند، باید درباره موضوع تخریب چشم انداز طبیعی و نحوه ترمیم آن پیش بینی های لازم را انجام دهد،به عنوان مثال استخراج زیرزمینی یکی از روش هایی است که می توان از آن برای جلوگیری از به هم ریختگی مناظر بهره برد و جلوی تغییر شرایط طبیعی و مورفولوژی منطقه را گرفت، پس اگر محدوده معدنکاری به شکلی است که استخراج با روش های زیرزمینی از نظر فنی و اقتصادی ممکن باشد، نباید از روش های روباز استفاده کرد، چون چشم اندازها را به شدت تغییر می دهد و مناظر ناخوشایندی ایجاد می کند. در نتیجه، خود معدنکار است که بیشترین مسئولیت را در برابر ایجاد چشم اندازهای بد یا ناموزون ناشی از فعالیت های معدنی دارد.
نظارت بر ترمیم و احیا
اگر منطقه معدنکاری دارای چشم اندازهای بدیع و بسیار خاص باشد، باید زمانی که مجوز فعالیت های معدنی صادر می شود، به معدنکار تذکر دهند که تلاش کند در حد امکان چشم انداز منطقه آسیب نبیند و با ارائه طرح مناسب در این زمینه حداکثر تلاش خود را به کار بندد تا چشم انداز بدیع منطقه از بین نرود و ویژگی های طبیعی به هم نخورد.
اگر چشم اندازها بسیار خاص باشند،برای مثال چشم اندازهای ناشی از گنبدهای نمکی یا چین خوردگی های رنگارنگ لایه های رسوبی باید سختگیری ها بیشتر و نظارت شدیدتر باشد. در این گونه موارد، فوق العاده اهمیت دارد و معدنکار باید تا جای ممکن برای حفظ چشم اندازها، روش استخراج زیرزمینی را در اولویت قرار دهد.
اما اگر شرایط ماده معدنی به گونه ای باشد که استخراج زیرزمینی میسر نشود یا حداقل درباره آن ماده معدنی خاص معمول نباشد، باید در طرح استخراج خود به گونه ای عمل کند که حداقل تخریب به بارآید و با طرح های بازسازی و احیای محدوده تخریب شده تا حد زیادی آسیب ها را جبران کند.
دوره انتظار برای ترمیم
در سال های اخیر پروژه هایی که مشمول مطالبات ارزیابی سازمان محیط زیست قرار می گیرند و باید مجوز سازمان محیط زیست را اخذ کنند، به ویژه درباره معادن فلزی یا معادنی که میزان ذخیره آنها قابل توجه است و مقیاس متوسط یا بزرگ دارند، سازمان حفاظت از محیط زیست در صورت جلسه مجوز ارزیابی زیست محیطی، موارد و ضروریات بازسازی را قید می کند و معدنکار مکلف است طرح های بازسازی را همزمان با شرایط استخراج به اجرا درآورد.
همین طور در معادنی که باز می شوند و بعد از مدتی راکد می مانند، معدنکار مکلف است نسبت به اجرای طرح های بازسازی اقدام کند. این تغییرات کمابیش از اواسط دهه ۹۰ انجام گرفته است و سازمان برای صدور کلیه مجوزهای معدنی، این قید را در صورت جلسه کمیته ملی ارزیابی اعمال می کند.
معادن، در محدوده شهرها
اگر امروز بنا باشد برای معدنی در نزدیکی تهران مجوزی صادر شود، به طورقطع سازمان محیط زیست و منابع طبیعی روی موضوع تغییر چشم اندازها سختگیری خواهد کرد و معدندار باید برنامه ها و طرح هایی ارائه کند و تعهد دهد که با اجرای طرح های احیا و بازسازی، چشم اندازها را ترمیم کند.
مسئله معادن قدیمی
معادن متروک یا قدیمی مثل توف که در بالادست سعادت آباد واقع شده یا سیمان تهران که در جنوب تهران قرار دارد، جزو معادن قدیمی هستند که سال ها قبل فعالیت خود را آغاز کرده اند. درباره این معادن باید وزارت صمت تصمیم گیری کند و معادنی را که درحال فعالیت هستند، ملزم به اجرای طرح های بازسازی و ترمیم کند.
سازمان محیط زیست یا وزارت جهاد فقط در مرحله صدور مجوز اولیه می توانند ملاحظات یا تعهداتی را برای معدنکار یا بهره بردار در نظر بگیرند، اما وقتی مجوزی صادر شد، تنها دستگاهی که اجازه اعلام نظر دارد، وزارت صمت است و باتوجه به ملاحظات موجود، می تواند برای معدنکار الزاماتی ایجاد تا طرح های بازسازی و ترمیم چشم اندازها را تهیه و اجرا کند.
مشکل زیربنایی
در حوزه فعالیت های معدنی، مسائل و مشکلاتی در زمینه قانون گذاری وجود دارد که باوجود اصلاح چندباره قانون معادن کشور، همچنان حل نشده باقی مانده است. آلودگی بصری ناشی از معدنکاری یکی از همین مشکلات است. پس به قول معروف آب از سرچشمه گل آلود است.
این موضوع باید در بخش قانون گذاری موردتوجه قرار گیرد و الزامی برای معدنکاران ایجاد شود که طرح های بازسازی و احیای همزمان را از مرحله طراحی معدن تا بستن آن پیش بینی و اجرا کنند؛ تا در زمانی که مجوز بهره برداری صادر و عملیات معدنی آغاز می شود، طرح ها قابلیت اجرایی شدن داشته باشند و تحت نظر مراجع قانونی قرار گیرند.
بنابراین در حال حاضر که قانون معادن در مجلس در دست بررسی است، باید به این موضوع توجه شود و به شکل قانون درآید تا بتوان در آیین نامه اجرایی و دستورالعمل های ذیل آن، جزئیات طرح های بازسازی و احیا (که یکی از زیرمجموعه های آن اصلاح چشم اندازها است) را مشخص کرد و مسئولیت های قانونی مناسب برای همه معادن (از روباز و زیرزمینی گرفته تا آنهایی که نزدیک بافت شهرها و مراکز جمعیتی یا در چشم اندازهای زیبا و بدیع طبیعی قرار دارند) همه در قانون، جایگاه مناسبی پیدا و متولیان امر و دستگاه های حاکمیتی و نظارتی بتوانند براساس قوانین موجود به وظایف خود عمل کنند.
سخن پایانی
باوجود اینکه معدن و معدنکاری اهمیت بسیار زیادی دارد، اما حفظ دارایی های طبیعی، محیط زیست، مناظر و چشم اندازهای بدیع و تکرارنشدنی اهمیتی به مراتب بالاتر دارد و حفظ دارایی های تکرارناپذیر طبیعی را باید به عنوان فریضه ای ملی در صدر همه اقدامات مان قرار دهیم، زیرا بدون طبیعت از اساس ادامه حیات ممکن نیست. می گویند در کشوری مثل استرالیا، که یکی از بزرگ ترین ذخایر معدنی فلزی و غیرفلزی را در خود جای داده است، تعداد زیادی از معادن اکتشاف شده، موردمطالعه قرار گرفته و تعیین ذخیره شده وجود دارند که موردبهره برداری قرار نمی گیرند و استدلال آنها این است که حفظ محیط زیست و شرایط ریخت شناسی (مورفولوژی) طبیعی برای ما اهمیت بیشتری دارد.
