هزینه‌های هنگفت «آب بدون درآمد»
کاهش منابع آبی و میزان بارندگی در کشور، روزبه‌روز ارزش آب را برای ما بیشتر می‌کند.
در شرایطی که بیشتر استان‌های کشور با کمبود منابع آبی روبه‌رو هستند، یکی از دم‌دستی‌ترین راهکارهایی که دولت‌ها مدام بر آن تاکید داشته و تبعات اجتماعی و محیط‌زیستی آن را نادیده گرفته‌اند، موضوع انتقال آب است، اما انتقال آب علاوه بر تبعات اجتماعی و محیط‌زیستی، می‌تواند هزینه‌های سنگین اقتصادی به‌همراه داشته باشد، در صورتی که می‌توان با تغییر الگوهای توسعه، مسیر جدید تعریف کرد و از منابع آبی به‌اندازه و در توان اکولوژیکی بهره برد. در کنار همه این مسائل، یکی از مهم‌ترین مباحثی که در راستای حفظ منابع آبی از آن یاد می‌شود، کاهش هدررفت آب است. هدف از کاهش هدررفت آب، علاوه بر مقابله با کم‌آبی و حفظ محیط‌زیست به‌دلیل خشکسالی‌ها و محدودیت منابع آب، جنبه‌های اقتصادی آن است. کاهش هدررفت آب نه‌تنها باعث کاهش هزینه‌های تامین آب، انتقال، تصفیه، انرژی، سرمایه‌گذاری برای تاسیسات جدید و دیگر موارد خواهد بود، بلکه باعث افزایش کیفیت خدمت‌رسانی و نیز رشد درآمد شرکت‌ها خواهد شد. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان، برنامه کاهش هدررفت را بررسی کرده است.
سهم ۳۰درصدی «آب بدون درآمد»
هاشم امینی، معاون راهبردی و نظارت بر بهره‌برداری آب و فاضلاب کشور در یک نشست مطبوعاتی با موضوع مدیریت مصرف آب و برق اظهار کرد: امروز «آب بدون درآمد» یا همان پرت شبکه در کشور حدود ۳۰درصد است، البته این ۳۰درصد «آب بدون درآمد» به‌طورکامل پرت نیست، بلکه ۱۵درصد از آن تلفات واقعی، ۱۳.۵ درصد از آن تلفات ظاهری و ۱.۶ درصد از آن مصارف مجاز بدون درآمد است که این میزان به‌طورمتوسط در حوزه شهری حدود ۲۶درصد است. وی بااشاره به برنامه‌های شرکت آب و فاضلاب کشور در زمینه کاهش آب بدون درآمد گفت: این اقدامات شامل اصلاح شبکه‌های فرسوده، اصلاح انشعابات، نشت‌گیری و نشت‌یابی در شبکه‌های توزیع و انتقال و استفاده از فناوری‌های روز و سامانه‌های تله‌متری و تله‌کنتور است. این اقدامات در بودجه سالانه تمام شرکت‌های آب و فاضلاب استانی تکلیف می‌شود و شرکت‌ها وظیفه دارند این بخش‌ها را عملیاتی کنند. اقدامات بعدی، اقدامات مدیریت فشار است که فشار را در شبکه کمتر تا میزان نشتی شبکه کم شود و میزان «آب بدون درآمد» کاهش یابد.
کاهش ۵درصدی پرتی آب تا پایان دولت
علی سیدزاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف و نظارت بر کاهش هدررفت آب شرکت آب‌وفاضلاب نیز در این نشست مطبوعاتی در پاسخ به سوال خبرنگار صمت مبنی بر اینکه هدررفت آب در شبکه‌های توزیع ناشی از چه عواملی است، گفت: میزان هدررفت واقعی آب در کشور ایران ۱۵درصد است که این روند در سال‌های مختلف یک روند کاهشی بوده است. هدررفت آب در شبکه‌های توزیع دلایل مختلفی دارد. فرسودگی لوله‌ها یکی از این دلایل است. این لوله‌ها براساس قدمت زیاد و متریالی که در ساخت آن به‌کار برده شده، در گذشت زمان، عمر مفید خود را از دست می‌دهند. وی اضافه کرد: عوامل دیگری که باعث شکستگی لوله‌ها در شبکه توزیع می‌شود، بارهای وارده و فشار بیش از حد آب در شبکه توزیع و فرسودگی انشعابات در شبکه‌های توزیع انشعابات آب است. زون‌بندی نشدن شبکه توزیع و خورندگی آب و خاک در بعضی از مناطق نیز از دیگر عوامل هدررفت آب است. اگر آب یا خاک، خورنده باشد، باعث آسیب رساندن به لوله‌ها می‌شود. دلایل جزئی‌تر دیگری هم وجود دارد که اقدامات برمبنای همین دلایل شکل گرفته است؛ این اقدامات شامل اصلاح آب، بازسازی شبکه‌های توزیع، زوم‌بندی و مدیریت فشار می‌شود. وی در پاسخ به این سوال که تفاوت استان‌ها در میزان هدررفت آب چگونه است، گفت: خراسان‌جنوبی کمابیش بیشترین میزان هدررفت واقعی آب را در کشور دارد، پس از آن استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خراسان‌شمالی و بوشهر قرار می‌گیرند. شرکت‌های آب و فاضلابی که کمترین درصد هدررفت واقعی را به خود اختصاص دادند، مربوط به مشهد، اصفهان و قم است. این میزان کاهش در این شهرها ماحصل زیرساخت‌های موجود در شبکه و اقداماتی بوده که در سنوات گذشته انجام شده است. وی تاکید کرد: هدف‌گذاری شرکت آب و فاضلاب کشور بر این اساس است که تا پایان دولت سیزدهم حدود ۵درصد میزان آب بدون درآمد را در کل کشور کاهش دهد. براساس گزارش بانک جهانی، میانگین درصد آب بدون درآمد در کشورهای در حال توسعه ۳۵درصد و در کشورهای توسعه‌یافته ۱۵درصد است. کشور ایران در مقایسه با کشورهای منطقه وضعیت مناسب، اما نسبت به کشورهای توسعه‌یافته وضعیت ضعیف‌تری دارد.
هدررفت آب و اقتصاد
محمدرضا جلیلی قاضی‌زاده، عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب و هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اینکه نخستین زیان در موضوع هدررفت آب، میزان آبی است که از دسترس خارج می‌شود، گفت: حدود ۱۵درصد تلفات واقعی آب در شبکه‌های توزیع آب در کشور وجود دارد، البته اعدادی که به‌صورت‌رسمی گزارش می‌شود، اعداد حداقلی هستند و در واقعیت ممکن است مقدار هدررفت‌ها از این اعداد بیشتر باشد، اما به‌هرحال این مقدارهدررفت آب، معادل ۱۵درصد از تولید آب شرب کشور است. اگر زیان ناشی از ارزش واقعی آب را حساب کنید، با هزینه‌های بالای تولید آب در کشور، این مقدار اتلاف آب، به‌صورت جدی قابل‌توجه است، به‌ویژه در مقطع کنونی که نیازهای آبی رو به افزایش است و برداشت بیشتر از منابع آب سطحی و زیرزمینی کمابیش امکان‌پذیر نیست. منابع جدیدی مثل نمک‌زدایی از آب دریاها یا به‌اصطلاح شیرین‌سازی آب و انتقال آن به مناطق دوردست نیز هزینه‌های بسیار بالایی دارد،بنابراین نخستین زیان در هدررفت آب، ارزش آبی است که به‌طورمستقیم از دسترس خارج می‌شود. جلیلی قاضی‌زاده گفت: در گذشته که جمعیت کشور کمتر و به‌تبع آن مصرف آب هم پایین‌تر بود، برای تولید آب چاه می‌زدیم و آب را برداشت می‌کردیم، اما در حال حاضر باتوجه به کاهش شدید منابع آبی به روش‌هایی مثل نمک‌زدایی و انتقال آب از دریا روی آورده‌ایم که هزینه واحد تولید آب در این روش بسیار بالا است. وی تصریح کرد: از نظر مهندسی، زمانی که آب از شبکه‌های توزیع نشت می‌کند، علاوه بر زیان مستقیم اتلاف آب و انرژی مصرفی در مراحل استحصال، پمپاژ، تصفیه و توزیع آب، مصرف بیشتر مواد شیمیایی موردنیاز برای تصفیه آب، ممکن است مشکلات دیگری هم مانند آلوده شدن آب شرب به‌وجود آید. در زمان کاهش فشار شبکه، از منافذ و ترک لوله‌ها، یک جریان معکوس می‌تواند شکل بگیرد و آلودگی و همچنین هوا از بیرون وارد شبکه آب شرب شوند. این موضوع به‌ویژه در شهرهایی که جیره‌بندی آب در آن انجام می‌شود، بیشتر اتفاق می‌افتد. زمانی که آب از لوله نشت می‌کند، ممکن است خاک اطراف لوله شسته شده و باعث نشست زمین و آسیب به تاسیسات زیربنایی شود. البته این نشست زمین با آن نشستی که به‌علت برداشت آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد، متفاوت است، اما می‌تواند باعث حوادث خطرناک شود. هرساله آب‌های نشتی، به تاسیسات و ساختمان‌های زیادی آسیب وارد می‌کند، همچنین نشت آب باعث نارضایتی مشترکان به‌علت کاهش فشار شبکه می‌شود،بنابراین هدررفت آب علاوه بر زیان‌های مستقیم، مشکلات زیادی را نیز به‌صورت غیرمستقیم به‌همراه دارد.
هدفی قابل‌تحقق
عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب در پاسخ به این سوال که آیا کاهش ۵درصدی میزان هدررفت آب تا پایان دولت سیزدهم قابل‌تحقق و اقتصادی است، گفت: به‌نظر من، این هدف‌گذاری در صورت تخصیص بودجه لازم به آن، قابل‌اجرا و تحقق است. درباره اقتصادی بودن آن مطالعاتی که داشتیم، نشان می‌دهد این کاهش هدررفت در شرایط فعلی کشور نه‌تنها لازم، بلکه اقتصادی است و هزینه‌های صرف‌شده با ارزش آب استحصالی جبران می‌شود. وی ادامه داد: ممکن است در کاهش هدررفت آب به یک نقطه‌ای و سطحی برسیم که کاهش بیشتر هدررفت اقتصادی نباشد،یعنی هزینه‌ای که باید برای آن انجام دهیم، از ارزش آب بیشتر باشد. به زبان ساده، سطح اقتصادی نشت، یعنی آنجا که هزینه‌های صرف‌شده برای کاهش هدررفت با ارزش آب استحصال‌شده برابر باشد. تحلیل نشت اقتصادی موضوع پیچیده‌ای است و به عوامل زیادی از جمله نرخ آب بستگی دارد. ممکن است در شهری که منابع آب خیلی زیاد است، سطح اقتصادی نشت بالا باشد، اما اگر صورت کلی بگویم، در ایران که یک کشور کم‌آب با منابع محدود است و همین منابع آبی نیز در حال کاهش است، عملیات کاهش هدررفت آب، به‌ویژه در مقایسه با گزینه‌های پرهزینه نمک‌زدایی و انتقال آب، اقتصادی است. وی اضافه کرد: در حال حاضر بیشتر استان‌های کشور درگیر تنش آبی هستند و به‌همین‌دلیل کاهش هدررفت‌ّ آب، آن‌هم برای این میزان «آب بدون درآمد» موجود، اقتصادی است. اگر زمانی «آب بدون درآمد» کشور مانند کشورهای پیشرفته به زیر ۱۰درصد رسید، شاید بتوان موضوع اقتصادی نبودن کاهش هدررفت‌ها را مطرح کرد، زیرا نرخ کاهش هدررفت واحد آب، خطی نیست، به‌طورمثال فرض کنید اگر کاهش ۵درصد آب بدون درآمد X تومان هزینه داشته باشد، هزینه کاهش ۵درصد دوم آن ممکن است، X ۳ بشود، در واقع هرچقدر هدررفت را کم کنید، کاهش بیشتر آن سخت‌تر و هزینه بیشتری خواهد داشت، اما در شرایط فعلی، کاهش هدررفت آب به‌ویژه در مقایسه با شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن توجیه اقتصادی دارد.
وی افزود: نکته دیگر این است که باید با روش‌های جدید و علمی کاهش هدررفت آب آشنا شویم. متاسفانه بعضی از افراد، پیش‌فرضی در ذهن دارند و آن، این است که کاهش تلفات آب را فقط به‌معنای تعویض شبکه‌ها می‌دانند و به‌دلیل هزینه‌های زیاد تعویض و نوسازی شبکه‌ها، به‌طورمعمول استراتژی کاهش تلفات آب را مورداستقبال قرار نمی‌دهند. این فرض صحیح نیست و کاهش تلفات آب با حفظ شبکه‌های موجود و روش‌هایی بسیار ارزان‌تر از تعویض لوله‌ها امکان‌پذیر است. در کشورهای پیشرفته گاهی عمر لوله‌های آبرسانی به بیش از ۵۰ سال می‌رسد و درصد هدررفت آب نیز پایین است.
هزینه‌های گزاف انتقال آب
وی بااشاره به انتقال آب از دریای عمان به برخی استان‌های کشور گفت: هزینه هر یک مترمکعب آب انتقالی با این روش، بسته به مسافت انتقال، به بیش از 100هزار تومان می‌رسد. روش نمک‌زدایی و انتقال آب علاوه بر هزینه‌های مستقیم، هزینه‌های غیرمستقیم اجتماعی و محیط‌زیستی، یعنی تخریب محیط‌زیست با صرف انرژی بیشتر، به‌همراه دارد. تجربه تلخ گذشته نشان داده که روش‌های عرضه‌محوری آب مانند انتقال بین‌حوضه‌ای و شیرین‌سازی آب دریا شاید بتواند در کوتاه‌مدت در قبال هزینه‌های گزاف اقتصادی و محیط‌زیستی اثربخشی داشته باشند،اما در بلندمدت، عاملی برای خلق مشکلات جدید و پیچیده‌تر خواهد بود. انتقال آب باید آخرین گزینه و بعد از انجام مطالعات کاهش هدررفت‌ها و رساندن سطح هدررفت آب به سطح اقتصادی آن باشد. متاسفانه در کشور ما تاکنون این‌گونه نبوده است و مدیران شوق بالایی برای اجرای روش‌های سازه‌ای پرهزینه دارند. آنها حتی برای استخراج آب‌های ژرف هم عجله دارند.
عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: علاوه بر ناآشنایی با روش‌های جدید کاهش هدررفت آب، یکی دیگر از دلایل استقبال نشدن از کاهش هدررفت، ویژگی مشاهده نشدن و نمایشی نبودن آن است. در حال حاضر اگر یک چاه ژرف حفر کنیم یا خط انتقال بسازیم، انعکاس زیادی می‌یابد، افتتاح می‌شود و خبرها انعکاس پیدا می‌کند، اما زمانی که شرکت آب و فاضلاب یک استان، هدررفت آب را چند درصد کاهش می‌دهد کار بسیار باارزشی است، به‌چشم نمی‌آید و در خبرها نیز انعکاس چندانی نمی‌یابد،بنابراین برای اینکه در این حوزه پیشرفت کنیم، مدیران ما باید به این موضوع اعتقاد داشته و دارای انگیزه بالا باشند. مدیرانی که به این موضوع اعتقاد داشتند و سرمایه‌گذاری کردند، توانستند هدررفت آب را به‌میزان قابل‌قبولی کاهش دادند. شهرهایی مثل اصفهان، مشهد و قم توانسته‌اند آب بدون درآمد خود را به زیر ۲۰درصد برسانند، در مقابل شهرهایی در کشور داریم که مقدار هدررفت آب در آنها بسیار بالا است. موفقیت در شهرهای نامبرده نشان می‌دهد که ما این کار را بلدیم و باموفقیت آن را انجام داده‌ایم. قدم بعدی، مقایسه عملکرد کشور با کشورهای پیشرفته و رسیدن به شاخص‌های استاندارد بین‌المللی در زمینه مدیریت هدررفت آب است. امیدوارم در برنامه هفتم توسعه کشور به‌صورت عملی و نه شعاری، به روش‌های مبتنی بر مدیریت تقاضای آب در کشور مانند مدیریت نشت و مصرف آب پرداخته شود.
سخن پایانی
در مجموع شرکت آب‌وفاضلاب کشور میزان آب بدون درآمد را ۳۰درصد اعلام کرده که ۱۵درصد از آن تلفات واقعی، ۱۳.۵درصد از آن تلفات ظاهری و ۱.۶ درصد از آن مصارف مجاز بدون درآمد است. با این همه برخی کارشناسان معتقدند این عددها حداقلی است و ممکن است فراتر از آن باشد. ضمن اینکه میزان هدررفت آب در استان‌های مختلف متفاوت است. هدف‌گذاری شرکت آب‌وفاضلاب کشور مبنی بر کاهش ۵درصدی هدررفت آب تا پایان دولت سیزدهم است. کارشناسان بر این باور هستند که این هدف قابل‌تحقق است، ضمن اینکه شرایط آبی کشور ضرورت این اقدام را بیشتر می‌کند.
