خودکفایی دارویی مستلزم حمایت از دانش‌بنیان‌ها
محصولات دانش‌بنیان اکنون نقش اساسی در توسعه اقتصادی کشورها دارد، به‌طوری که سهم آنها در تولیدات صنعتی جهان در حال افزایش است. از جمله محصولات با فناوری بالا که در دسته محصولات دانش‌بنیان قرار می‌گیرند؛ محصولات دارویی است که در سال‌های اخیر تعداد شرکت‌های دانش‌بنیانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، افزایش یافته است.
صنعت دارویی دومین سودآوری را در جهان پس از نفت، گاز و پتروشیمی به خود اختصاص داده است که در این میان بازار دارویی ایران رشد ۳۰ درصدی از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ را تجربه کرده که از متوسط منطقه بالاتر است. تولید و تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان حوزه داروسازی و ابزارآلات پزشکی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند موجب ارزآوری و ارزش‌افزوده بالا برای کشور شود. صمت در این گزارش به نقش ورود شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه محصولات دارویی و تجهیزات‌پزشکی و ضرورت حمایت از این بخش پرداخته است.
سهم بخش خصوصی در صنعت دارو
در حال حاضر، ۳ شرکت هلدینگ، حدود ۶۶ درصد بازار دارویی کشور را در اختیار دارند. سازمان تامین اجتماعی از طریق شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام از طریق شرکت دارویی برکت (سهامی خاص) و بانک ملی از طریق شرکت‌های سرمایه‌گذاری توسعه ملی، گروه توسعه ملی (سرمایه‌گذاری بانک ملی) و شرکت سرمایه‌گذاری ملی ایران مالکیت عمده شرکت‌های دارویی کشور را به خود اختصاص می‌دهند. برآورد می‌شود که سهم بخش عمومی و شبه‌دولتی و حتی دولتی در کارخانه‌ها و بخش تولید دارو بیش از ۳۱ درصد و سهم بخش خصوصی واقعی در این صنایع کمتر از ۳۰ درصد باشد.
تسهیل ورود دانش‌بنیان‌ها به صنعت دارو
جلسه ستاد ویژه رفع موانع، تقویت و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه وزارت بهداشت در نخستین روز هفته برگزار و بر تولید و مستندسازی علمی محصولات دارویی و تجهیزات‌پزشکی با کیفیت استاندارد بین‌المللی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان تاکید شد. در این جلسه که وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری و مسئولان دستگاه‌های این 2 حوزه حضور داشتند، محمد مخبر بااشاره به ظرفیت جامعه پزشکی تحصیلکرده و به‌روز در کشور تاکید کرد: تولید محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه دارو، درمان و تجهیزات‌پزشکی با کیفیت و استاندارد جهانی و نرخ تمام‌شده مناسب، برای تامین نیازهای داخلی و ورود به بازارهای منطقه‌ای و کشورهای همسایه اهمیت اساسی دارد.معاون اول رئیس‌جمهوری تصریح کرد: وزارت بهداشت و همچنین معاونت علمی و فناوری باید برنامه‌ریزی‌های لازم و زمان‌بندی‌شده در راستای تولیدات دانش‌بنیان در این حوزه را هرچه سریع‌تر تهیه و ابلاغ کنند. وی همچنین بر ضرورت مستندسازی علمی این‌گونه محصولات برای ارائه در بازارهای بین‌المللی و جهانی تاکید کرد.مخبر بااشاره به اهمیت تولید و توزیع دارو در کشور افزود: باید مجوزهای لازم برای ورود بخش خصوصی در این زمینه تسهیل شود، چرا که وجود نیروهای زبده و تحصیلکرده و همچنین عزم جدی این شرکت‌ها برای کمک به بخش دارویی کشور می‌تواند به شکوفایی، درآمدزایی و اشتغالزایی پایدار جوانان تحصیلکرده ایرانی کمک کند.معاون اول رئیس‌جمهوری ادامه داد: دولت آمادگی دارد با تخصیص اعتبارات و با کمک تاسیس صندوق‌های خطرپذیر، پشتیبانی‌های لازم را از این بخش انجام دهد. در ادامه این جلسه، آیین‌نامه‌های حمایت از «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» در حوزه سلامت به‌منظور توانمندسازی شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه سلامت، افزایش کیفیت و بهره‌وری از طریق تولیدات دانش‌بنیان، تاب‌آوری کشور در حوزه سلامت و توسعه زنجیره محصولات دانش‌بنیان رقابت‌پذیر بحث و بررسی شد.بروزرسانی سبد واکسیناسیون داخل با تکیه بر توان مهندسی شرکت‌های دانش‌بنیان و تجربیات به‌دست‌آمده در دوران کرونا، بهبود توان کشور در حوزه تولید و صادرات محصولات سلامـت‌محــور، افزایش کیفیت، مستندسازی تولید و تجهیزات‌پزشکی در تراز بین‌المللی، تسهیل در صادرات داروهای تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی، کاهش هزینه تمام‌شده نظام سلامت، کاهش وابستگی به واردات محصولات سلامت‌محور، برنامه هوشمندسازی زنجیره تامین خدمات و فرآورده‌های سلامت‌محور و تاکید بر محصولات با فناوری‌های نوین همانند سلول‌های بنیادین و پزشکی بازساختی از جمله مواردی بود که در این جلسه در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه سلامت درباره آنها بحث و تصمیم‌گیری شد.
حمایت برای عبور از مرحله ریسک‌پذیری به تولید
عضو هیات‌مدیره انجمن داروسازان کشور معتقد است ما برای قطع وابستگی به مواد اولیه چین و هند، نیازمند توجه و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان هستیم. هادی احمدی در گفت‌وگو با رادیو گفت‌وگو، بااشاره به اینکه ما ۹۷ درصد داروها را در داخل کشورمان تولید می‌کنیم و تنها ۳ درصد از داروها وارداتی هستند، گفت: این ۳ درصد، ۳۵ درصد از کل هزینه دارو را به خودش اختصاص می‌دهد. وی با تاکید بر اهمیت تولید دارو در داخل کشور برای تامین نیاز داخل و جلوگیری از ارزبری افزود: باتوجه به اینکه تفکر دانش‌بنیانی موجب تحول مثبت در حوزه تولید دارو می‌شود، باید از این شرکت‌ها حمایت کرد تا از مرحله ریسک‌پذیری به مرحله تولید برسند. عضو هیات‌مدیره انجمن داروسازان کشور خاطرنشان کرد: قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۳۸۹ تصویب شد و امسال هم رهبر معظم انقلاب روی این قضیه و حمایت از این شرکت‌ها تاکید فرمودند.احمدی تولید، ایجاد ارزش‌افزوده و ارزآوری را مهم‌ترین توقع جامعه از شرکت‌های دانش‌بنیان عنوان کرد و گفت: ما در حال حاضر، ۶ هزار و ۶۷۱ شرکت دانش‌بنیان در کشور داریم که از این تعداد، حدود ۴ هزار شرکت به مرحله تولید رسیده‌اند و مابقی نوپا هستند و هنوز به مرحله تولید و سودآوری نرسیده‌اند.
عضو هیات‌مدیره نظام پزشکی استان البرز، با بیان اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه سلامت می‌توانند صنعت داروسازی را در تولید مواد اولیه کمک کنند، گفت: ما در ابتدای راه هستیم و نیاز داریم که از وابستگی به مواد اولیه چین و هند نجات پیدا کنیم و این امر مهم بدون توجه و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان محقق نمی‌شود.
ظرفیت‌های صنعت دارو را جدی بگیریم
علیرضا آقاجانی، تحلیلگر صنایع دارویی بااشاره به اهمیت شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه این صنعت گفت: در حال حاضر فناوری‌های نوین مانند نانو و بیوتکنولوژی وارد صنایع داروسازی ایران شده‌اند، هرچند بکارگیری این دانش و فناوری‌ها هنوز فراگیر نیست، اما با بهره بردن از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توان پیش‌بینی کرد که صنعت داروسازی می‌تواند حدود ۱۸۵۰ قلم دارو را به‌تمامی اشکال دارویی (قرص، کپسول، ویال، آمپول و...) تولید کند.
آقاجانی درباره راه توسعه هرچه بیشتر و موانع این صنعت افزود: توسعه و بهبود صنایع دارویی کشور در گرو انجام خصوصی‌سازی‌های واقعی و ایجاد رقابت سالم از طریق حداقل کردن مداخلات دولتی است. در حال حاضر اصلاح شیوه قیمت‌گذاری داروهای تولیدی و وارداتی و انتقال مالکیت صنایع دارویی به بخش خصوصی واقعی از اولویت بالایی در صنعت دارو برخوردار است. چنین فرآیندی نه‌تنها باعث افزایش انگیزه برای رقابت و افزایش کیفیت داروهای تولیدی می‌شود، بلکه برای تولید داخلی مواد اولیه‌ای که در حال حاضر وارداتی هستند، انگیزه ایجاد می‌کند و از خروج منابع محدود کشور به‌واسطه قاچاق داروها نیز جلوگیری خواهد کرد.
این کارشناس بازار صنعت دارو بااشاره به ظرفیت اقتصادی صنعت دارویی ایران گفت: صنعت داروسازی ایران باوجود ظرفیت‌های خوب برای تبدیل شدن به یکی از موفق‌ترین صنایع کشور، به دلایل مختلفی در سال‌های اخیر دچار سکون و عدم توسعه شایسته شده است. وجود نظام برنامه‌ریزی بسیار متمرکز در دولت برای محصولات دارویی تولیدشده در داخل و وارداتی و بکارگیری فرآیند قیمت‌گذاری ناکارآمد و غیرمنعطف، از انگیزه شرکت‌ها برای افزایش نوآوری، بهره‌وری و کیفیت محصولات آنها کاسته است. نقش بسیار پررنگ شرکت‌های شبه‌دولتی و اتخاذ بسیاری از تصمیمات مربوط به شرکت‌های دارویی در سازمان‌های بالادستی بدون توجه به نیازهای روز شرکت‌ها و کل صنعت، از مهم‌ترین موانع توسعه‌یافتگی این صنعت در ایران محسوب می‌شود.
آقاجانی با تاکید بر نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه این صنعت افزود: از سوی دیگر نبود ارتباط مناسب صنعت و دانشگاه و لحاظ نکردن عمده هزینه‌های تحقیق و توسعه در فرآیند قیمت‌گذاری دارو و همچنین رعایت نکردن حقوق مالکیت فکری در کشور باعث شده تا شرکت‌های داخلی تنها به بومی کردن و تولید داروهای ژنریک مربوط به داروهای موجود داخلی اهتمام ورزند. این در حالی است که تولیدات داخلی نیز به‌شدت وابسته به واردات مواد اولیه است. به‌طورمشخص شکل‌گیری و قدرت یافتن شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه دارویی و درمانی و حمایت از این شرکت‌ها می‌تواند بسیاری از موانع فوق‌الذکر را به‌طورخودکار برطرف کند.
وی با برشمردن اقدامات دولت در زمینه صنعت داروسازی گفت: رشد و توسعه صنعت داروسازی در کشور در گرو آزادسازی تدریجی قیمت‌ها در کنار حمایت نسبی و غیرمداخله‌گرانه از صنایع دارویی داخلی و همچنین افزایش توان رقابت‌پذیری شرکت‌های داخلی است. همچنین باید تلاش ویژه‌ای برای به‌ثمر رساندن و تجاری‌سازی شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه انجام داد.
از سوی دیگر، تصویب و اجرای قوانین مرتبط با رعایت حقوق مالکیت فکری می‌تواند آرام آرام به تشویق سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در صنعت دارویی کشور و همچنین ورود شرکت‌های بزرگ و موفق جهانی و انتقال دانش و فناوری روز دنیا به کشور منجر شود. بدیهی است که این امر در کنار توجه مسئولان به افزایش صادرات محصولات دارویی داخلی به کشورهای دیگر، به بهبود جایگاه صنایع دارویی بینجامد.
این تحلیلگر صنعت دارو بااشاره به الزامات توسعه صادرات این صنعت افزود: بازار منطقه به‌ویژه کشورهای افغانستان، عراق و سوریه بعد از جنگ، فرصتی مناسب برای شرکت‌های ایرانی فراهم کرده است. استفاده از این فرصت مستلزم بروزرسانی دانش، تجهیزات و خط تولید و نیز کسب استانداردهای بین‌المللی است. به‌نظر می‌رسد استفاده از این فرصت در کوتاه‌مدت برای شرکت‌های داخلی امکان‌پذیر باشد و نباید انتظار چندانی در افزایش صادرات شرکت‌های دارویی داشت. شیوه قیمت‌گذاری دارو در ایران و رقابتی نبودن این بازار، مانعی دیگر در مسیر صادرات دارو است.
سخن پایانی
دانش داروسازی از ۱۱۰ سال قبل و صنعت نوین داروسازی از 3 دهه قبل به ایران راه یافت. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ کارخانه تولیدکننده داروهای انسانی در ایران وجود دارد و به‌همین تعداد هم واحدهای تولید مواد اولیه، موثره و ملزومات تولید دارو در کشور فعال هستند. به‌لحاظ تعداد دارو، سالانه حدود ۳۶-۳۰ میلیارد عدد، انواع دارو به اشکال مختلف در کشور مصرف می‌شود که نزدیک به ۹۷ درصد آن ساخت داخل است و ۶۸ درصد ارزش کل داروها را به خود اختصاص می‌دهد. به‌بیان دیگر، ارزش داروهای وارداتی از نظر عددی ۳ درصد و از نظر ارزش ریالی ۳۲ درصد ارزش داروها را تشکیل می‌دهند. به‌لحاظ اقلام دارویی، حدود ۲۹۰۰ قلم دارو در فهرست رسمی دارویی کشور ثبت شده است که بیش از دوسوم این اقلام، ساخت داخل هستند. باوجود توانایی بالقوه ایران در زمینه تولید و صادرات بسیاری از انواع داروها، صادرات دارویی کشور سالانه تنها به حداکثر ۱۶۰ میلیون دلار می‌رسد و 3 کشور افغانستان، روسیه و آلمان در صدر واردکنندگان دارو از ایران قرار دارند.تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت صندوق‌های «سرمایه‌گذاری جسورانه» از این شرکت‌ها، می‌تواند علاوه بر افزایش سهم خصوصی در صنایع دارویی، میزان اشتغال، تولید و در نهایت بهبود شرایط این صنعت را به‌ارمغان آورد.
