تولید واکسن‌های کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۱-۲۰۲۰ که مراحل آزمایش بالینی را به سبب شرایط بحرانی نگذرانده‌اند، از جمله واکسن اسپوتنیک و فایزر و سینوفارم و آسترازنکا، موجی از امید را در جهان اشاعه داد. برای تحقق تولید واکسن، شرکت‌های بزرگ دارویی و واکسن‌سازی و سرم‌سازی که در ساخت واکسن تجربه داشتند، با تعامل دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی به امر تهیه واکسن مبادرت کردند.

تا ژوئن سال ۲۰۲۰، میلیاردها دلار برای توسعه و پیشبرد برنامه جهانی واکسیناسیون سرمایه‌گذاری شد. چین آمادگی خود را برای شرکت در واکسیناسیون مردم کشورهای در حال توسعه ابراز کرد. تنها دغدغه و نگرانی بحث مربوط به حقوق مالکیت فکری واکسن و انحصار آن بود؛ موضوعی که می‌توانست مانع دسترسی همگان به واکسن شود

. در اکتبر ۲۰۲۰ برخی کشورهای افریقای جنوبی و نیز هندوستان درخواست تعلیق موقتی برخی از مقررات موافقتنامه تریپس یا مالکیت فکری را برای جلوگیری از هرگونه محدودیت در امر دسترسی به واکسن کووید-۱۹ در سازمان جهانی تجارت به ثبت رساندند تا با حصول اجماع و موافقت کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت برای صرف‌نظر موقت از مقررات مربوط به کپی‌رایت و حقوق مرتبط؛ بخش ۱ از فصل II موافقتنامه)، طرح‌های صنعتی (بخش ۴ از فصل II موافقتنامه)، حق اختراع (بخش ۵ از فصل II موافقتنامه) و حمایت از اطلاعات افشا نشده (بخش ۷ از فصل II موافقتنامه مزبور) بتوانند رویکرد حقوق بشری مالکیت فکری را به سبب رخداد مهم‌تر یعنی نجات جان بشر معلق و قاعده اهم را بر مهم محقق بدارند.

به موجب ماده ۴ میثاق بین‌المللی مدنی و سیاسی در شرایط اضطراری همچون بیماری، جنگ و مخاطرات این‌چنینی می‌توان برخی از حقوق بشر را به ‌صورت موقت تعلیق یا متوقف کرد. اظهارنظرها و مواضع مختلفی درباره تعلیق حق مالکیت فکری بر واکسن کرونا در محافل پیچید و مخالف‌هایی علیه تعلیق حقوق مالکیت فکری واکسن و داروهای کووید-۱۹ نیز ارائه شد.

نهایتا نماینده امریکا در سازمان جهانی تجارت در نشست ۵ مه ۲۰۲۱ این سازمان اعلام کرد این کشور از پیشنهاد تعلیق حقوق مالکیت فکری واکسن کووید-۱۹ به‌شدت حمایت می‌کند. در پی این اظهار مدیرکل سازمان جهانی بهداشت این تصمیم امریکا را تاریخی خواند و مقرر شد پیشنهاد رسیده اصلاح شود.

برخی از کشورهای اتحادیه اروپا از جمله ایتالیا و فرانسه واکنش مثبتی نسبت به این موضع امریکا نشان دادند گرچه در مقابل، آلمان با اعلام مخالفت خود، حفظ حقوق مالکیت فکری را به سبب بدعت و نوآوری مهم قلمداد و بر تداوم موضع خود اصرار کرد. اتحادیه اروپا نیز بدون اظهارنظر صریح درباره تعلیق حقوق مالکیت فکری، آمادگی خود را برای اجرایی شدن و تحقق پیشنهاد دولت امریکا اعلام کرد. شرکت‌های دارویی خصوصا شرکت‌هایی که به طور انحصاری ساخت واکسن‌های معروف را برعهده داشتند نیز مخالفت خود را با پیشنهاد و موضع ایالات متحده امریکا اعلام کردند. فدراسیون بین‌المللی تولیدکنندگان و انجمن‌های دارویی در تاریخ ۵ مه ‌۲۰۲۱، تصمیم دولت جو بایدن درباره موافقت با تعلیق حق مالکیت فکری واکسن کرونا را تقبیح کرد.

رئیس کمپانی فایزر نیز در زمینه تولید واکسن‌های بی‌کیفیت و غیر ایمن در پی اجرایی شدن تصمیم دولت امریکا ابراز نگرانی کرد. از منظر حقوق تجارت بین‌الملل در دور اروگوئه (۱۹۹۵) مسئله حقوق مالکیت فکری مطرح شد که متولی آن سازمان تجارت جهانی ( WTO ) بود. با تصویب موافقتنامه تجاری حقوق مالکیت فکری یا تریپس ( TRIPS ) می‌توان به تشویق حمایت موثر از حقوق مالکیت فکری-معنوی و زدودن موانع برای تجارت و تسهیل حقوق مالکیت فکری اشاره کرد.

موافقتنامه تریپس با هدف حفظ و حمایت از خلاقیت و اختراع بشر و نیز دستاوردهای ذهن او در قالب‌های حق کپی‌رایت و کپی‌لفت، علائم تجاری و صنعتی، حق ادبی و صنعتی، نشانه‌های جغرافیایی، طرح‌های صنعتی، حق اختراع، طرح‌های ساخت مدارهای یکپارچه و سرانجام اطلاعات افشانشده تصویب و تنظیم شد. محصولات دارویی و فرآیند دارویی و واکسن نیز به‌عنوان نمادی از کوشش ذهن بشر تحت حمایت حق اختراع و پتنت ( PATENT ) است.

از این رو، کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت با پذیرش این موافقتنامه ملزم به رعایت حمایت‌های مالکیت فکری واکسن کرونا و محصولات دارویی هستند طبق مواد ۲۷ و ۲۸ موافقتنامه تریپس دولت‌های عضو باید از محصولات دارویی با حق اختراع حمایت کنند و صاحبان اختراع حق دارند به طور انحصاری بر تولید، عرضه و توزیع محصول دارویی در زمان انحصار آن نظارت و کنترل کارآمد داشته باشند.

این امر به حق انحصار یا مونوپولی ( MONOPOLY ) و قیمت‌گذاری صرف توسط تولید‌کننده، جلوگیری از تقلب دارویی و عدم دسترسی همگان به دارو است. این عدم دسترسی به دانش فنی تولید دارو برای کشورهای در حال توسعه خطرناک و به نرخ بالارفتن آمار تلفات و کشته‌های کرونا می‌شود. از این رو، تعلیق در حق مالکیت معنوی به مدت محدود می‌تواند طلیعه‌دار روزهای بهتر برای کل جهان در این ناامیدی کرونایی شود.

اسماعیل شاهسوندی-کارشناس حقوق تجارت بین‌الملل