کارد به استخوان رسید
ناترازی انرژی به‌معنای افزایش یکی از کفههای انرژی است که اگر این افزایش در ورودی باشد، ناترازی مثبت و اگر در خروجی باشد، ناترازی منفی نامیده می‌شود، متاسفانه چند سالی می‌شود که کشور با ناترازی منفی رو به رو شده که اگر امروز به فکر حل آن نباشیم، در آینده‌ای نه‌چندان‌دور بحران‌آفرین می‌شود.
ناترازی انرژی به معنای افزایش یکی از کفه های انرژی است که اگر این افزایش در ورودی باشد، ناترازی مثبت و اگر در خروجی باشد، ناترازی منفی نامیده می شود، متاسفانه چند سالی می شود که کشور با ناترازی منفی رو به رو شده که اگر امروز به فکر حل آن نباشیم، در آینده ای نه چندان دور بحران آفرین می شود. این امر در نخستین نشست شورای اقتصاد در امسال با حضور رئیس جمهوری در ۲ محور مهار تورم و رشد تولید بررسی شد. سال ۱۴۰۱ از نظر تامین انرژی در کشور سال بسیار ویژه و بی سابقه ای بود که با کسری قابل توجهی در تامین انرژی مواجه بودیم. به همین دلیل تلاش شبانه روزی برای تامین نیاز مصرفی کشور در شرایط کسری تامین گاز و بنزین نسبت به مصرف جهش یافته انجام گرفت. صمت در این گزارش به راهکارهای رفع ناترازی انرژی پرداخت.
هیچ گاه سیاستی در مصرف انرژی نداشتیم
هاشم اورعی، استاد تمام دانشکده برق دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن های علمی انرژی ایران معتقد است؛ نه تنها سیاستی در رفع ناترازی انرژی وجود ندارد، بلکه در حوزه انرژی هم هیچ رویکردی در بدنه دولت از گذشته تاکنون مشاهده نشده است. وی در گفت وگو با صمت گفت: دولت برنامه ای برای رفع ناترازی در بخش انرژی ندارد. عقب تر که برویم، باید گفت، اصلا سیاستی در مدیریت انرژی تا کنون نداشته است. متاسفانه در بخش انرژی به روزمرگی دچار شدیم. یعنی اینکه هر روز مصرف داخلی همه حامل های انرژی روزانه رو به افزایش و تنها راهکار دولت برای رفع ناترازی افزایش تولید است. درحالی که این اشتباه ترین راهکار ممکن است، چرا که در درجه نخست نمی تواند میزان تولید خود را به اندازه مصرف برساند با نگاهی کوتاه به آمارها می توان نتیجه گرفت که کشور دچار ناترازی فزاینده شده است که این روزبه روز شرایط را به بحران نزدیک تر می کند. گفتنی است، بنا بر اعلام وزارت نفت در 7 ماه نخست سال ۱۴۰۱ متوسط مصرف بنزین ۱۰۲ . ۷ میلیون لیتر و دقیقا در روز ۲۹ اسفند همین سال به ۱۴۴ . ۳ میلیون لیتر رسید که در مقایسه با ۲۹ اسفند سال گذشته، ۲۸ درصد افزایش و به طورمتوسط نسبت به سال گذشته ۲۰ درصد افزایش مصرف بنزین داشتیم. گفتنی است، درباره گاز و برق هم همین موضوع صادق است.
مثل همیشه غربی ها موفق شدند
اورعی گفت: موثرترین راه در مسئله انرژی و عدم ناترازی آن ایجاد سیاست های استاندارد دولتی است، برای مثال در پی جنگ روسیه با اوکراین، بحران انرژی در جهان به ویژه در اروپا به وجود آمد. به این دلیل که اتحادیه اروپا ۴۰ درصد انرژی خود را از روسیه دریافت می کرد و روسیه هم گاز خود را به روی اروپا بست. همان زمان برخی مسئولان کشور دلخوش به این بودند که زمستان سخت اروپا در سال ۲۰۲۲ در راه است و غربی ها به زودی دست تمنا برای دریافت انرژی به روی ایران دراز می کنند که شاهد بودیم چنین اتفاقی رخ نداد، چرا که در طول تابستان کشورهای اروپایی به سرکردگی اتحادیه اروپا برنامه ای برای مهار مصرف انرژی تدبیر کردند و در نتیجه، زمستان ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در مقایسه با سال های گذشته مصرف گاز اروپا ۱۶ درصد کاهش پیدا کرد.
وی افزود: به گفته برخی افراد، زمستان سرمای همیشگی را نداشت. اما به استناد مجله اکونومیست که به انتشار پژوهشی درباره همین موضوع پرداخته بود، باید گفت تنها کاهش ۴ درصدی از از آن ۱۶ درصدی انرژی در اروپا ناشی از سرمای کم زمستان ۲۰۲۲ بود و سیاست های درست دولتی موجب کاهش ۱۲ درصدی انرژی شده بود. در واقع، کاهش مصرف انرژی به این دلیل بود.
اورعی گفت: رئیس کل آژانس بین المللی انرژی اتحادیه اروپا ثابت کرد که بدون شک مهم ترین عامل در شدت مصرف انرژی سیاست های دولتی است. بنابراین، در ایران که انرژی، دولتی است، اگر کسی ادعا کند که سیاست های دولتی مهم ترین و تنها عامل موثر در کنترل مصرف انرژی فقط برای پاک کردن صورت مسئله است، با صراحت می گویم که سیاستی در تراز انرژی به کار نگرفته ایم و کنترل مصرف انرژی امری رها شده است و دیری نخواهد پایید که توان مقابله با آن را نخواهیم داشت.
راهکارهای کوتاه مدت جواب نمی دهد
وی بااشاره به مفهوم ناترازی انرژی گفت: وقتی می گوییم ناترازی یعنی میزان تولید منهای میزان مصرف که اگر این عدد زیر صفر باشد، یعنی ناترازی داریم، ناترازی مثبت هم داریم؛ اگر تولید منهای مصرف عدد مثبتی نشان دهد، به معنای مازاد انرژی است که باید صادر کنیم.
متاسفانه شرایط به گونه ای است که میزان تولید کمتر از مصرف و منفی است، به همین دلیل، تعداد قطع شدن گاز و برق زیاد در سال های اخیر روند افزایشی داشته است. این استاد دانشگاه بااشاره به راهکارهای موجود تاکید کرد: چیزی به عنوان راهکار کوتاه مدت در بخش انرژی نداریم. در اصل نمی توانیم چهل و چند سال یک مسیر را اشتباه برویم، بعد بخواهیم یک شبه برگردیم به جاده اصلی. برای تراز انرژی، نیازمند یک برنامه ده ساله هستیم. نخست اینکه، بخش انرژی به شدت دولتی است، یعنی دولت در تمام بخش های انرژی یا دیده می شود یا اگر هم در ظاهر آن در اختیار بخشی خصوصی است، تنها نام خصوصی بودن را یدک می کشد، نظیر صنعت خودروسازی و دیگر صنایع خصولتی که بهتر است نام آن را حکولتی گذاشت؛ تلفیقی از نام حکومت و دولت. بنابراین، سیستمی که دولتی باشد، در بحران ها راه به جایی نمی برد و بدتر، موجب بروز مشکلات عدیده دیگری می شود.
برابری نرخ بنزین با ساندویچ
وی افزود: قیمت گذاری، معضل دیگر انرژی است که مهم ترین آن هم به شمار می رود. تا زمانی که ارزش یک لیتر بنزین در کشور به اندازه یک ساندویچ باشد، یعنی دولت داد می زند که انرژی در این کشور یک کالای بی ارزش است. به همین دلیل، نمی توان مردم را اقناع به صرفه جویی کرد، چرا که از اساس صرفه جویی در حوزه کالاهای ارزشمند معنا پیدا می کند، نه در حوزه کالاهای بی ارزش.
انرژی، بازیچه ای دردست دولت ها
اورعی گفت: در کشوری که دست کم ۵۰ درصد نرخ تورم سالانه آن است، وقتی یک کالا افزایش نرخ نداشته باشد، باوجود این میزان تورم، ارزان شده است. حال در این شرایط ۴ سال است که نرخ بنزین و گازوئیل را ثابت نگه داشته شده است. زمانی دولت نهم و دهم با دادن انرژی ارزان به مردم برای خود محبوبیت خرید، بعد از یک دهه دولت فعلی انرژی را مجانی به مردم می دهد که از عدم مشروعیت پرهیز کند.
گفتنی است، با این سیاست قیمت گذاری، امکان اصلاح ناترازی انرژی ممکن نیست و نباید تمرکزمان را فقط و فقط روی تولید بگذاریم. به اعتقاد من، انرژی در کشور ما مصرف نمی شود، هدر می رود. به گفته این کارشناس، هدررفت انرژی با شدت مصرف انرژی سنجیده می شود، به این معنا که با احتساب انرژی مصرف شده، چه رقمی عاید کشور شده است. در واقع، اینکه با انرژی چه می کنیم، اهمیت دارد. متاسفانه در ایران هرساله مصرف انواع حامل های انرژی زیاد می شود، بدون افزایش میزان GDP ؛ بنابراین، مصرف نمی کنیم، هدر می دهیم، چرا که در پس مصرف کردن، باید حاصلی داشته باشد.
اورعی در ادامه، ضمن مقایسه مصرف انرژی ایران با آلمان گفت: اگر میزان مصرف انرژی را کنار میزان GDP کشور بگذاریم، می توان فهمید که میزان مصرف انرژی ایران برابر با آلمان است، اما GDP ایران ۴۰۰ میلیارد دلار است، در حالی که آلمان ۴ هزار و ۳۰۰ میلیارد دلار سالانه تولید ناخالص ملی دارد. بنابراین، شدت مصرف ایران ۱۰ برابر آلمان است، یعنی میزان مصرف انرژی برای تولید یک کیلو هندوانه در ایران، ۱۰ برابر بیشتر از آلمان است که این فرآیند، تنها به 2 عامل بر می گردد؛ نخست دولتی بودن فرآیند و دوم فقدان سیاست درست.
صدای مردم در می آید
وی بااشاره به اینکه، افزایش نرخ سوخت منجر به اعتراضات مردم و نارضایتی آنها می شود، گفت: با انجام مجموعه ای از راهکارها باید به افزایش نرخ پرداخت، نه آنکه تنها نرخ را زیاد کنیم بلکه باید یک برنامه ده ساله را در نظر گرفت تا انرژی به نرخ واقعی خود برسد. برخی می گویند واقعی کردن نرخ انرژی منجر به بی عدالتی اجتماعی می شود، به گونه ای که هزینه های انرژی از توان اقشار کم درآمد خارج است و از طرفی، ثروتمندان با مصرف بیشتر پولش را هم پرداخت می کنند؛ اورعی در این باره گفت: درست برعکس. سیستم یارانه ای فعلی انرژی منجر به رواج بی عدالتی اجتماعی شده است، چرا که وقتی بررسی می کنیم، می بینیم که دهک دهم چند برابر دهک اول از انرژی استفاده می کنند. برای مثال، وقتی یک خانواده ۴ نفره ثروتمند ۴ خودرو دارند، به طورطبیعی انرژی بیشتری هم مصرف می کنند و به عبارتی، چند برابر دهک اول از یارانه استفاده می کنند؛ این یعنی دهک اول، یارانه دهک دهم را پرداخت می کند.
وی ادامه داد: شکاف واقعی کردن نرخ سوخت و انرژی را باید با دادن یارانه بیشتر به دهک های آسیب پذیر جبران کرد. وقتی نرخ بنزین واقعی باشد، دولت موظف است، پول بیشتری هم به اقشار کم درآمد برای تامین انرژی بدهد. از طرفی، اگر دهک های بالا ، هزینه انرژی را که مصرف می کنند، در بستری عادلانه و واقعی پرداخت کنند؛ چنین روالی تخصیص یارانه هوشمند نام دارد، بنابراین با خصوصی سازی به منظور افزایش تولید انرژی با منابع تجدیدپذیر و حمایت از اقشار کم درآمد،باید راهکارهایی را همزمان و در یک بازه ده ساله انجام داد.
سرمایه گذاری، یک راهکار جدی
اصولا تراز ثابت در هر مولفه ای یعنی تضمین آن مولفه در کشور. حسن مرادی، کارشناس انرژی، در گفت وگو با صمت در این باره گفت: هر کشوری باید تراز خود را در تجارت و انرژی حفظ کند، به این معنا که باید صادرات با واردات و تولید با مصرف همخوانی داشته باشد. البته انتظار نمی رود که همه کشورها بتوانند به تراز استاندارد در همه زمینه ها برسند. اینکه ناترازی در چه مولفه ای پدیدار شده، حائزاهمیت است. وی افزود: میزان تولید انرژی در کشور و مصرف آن باید همخوانی داشته باشد و در صورت عدم همخوانی، در طولانی مدت بحران به وجود می آید. شاید ناتزاری تجارت خارجی موجب بروز بحران ظاهری نشود و خود را در ظاهر امر نشان ندهد، اما کوچک ترین ناترازی در انرژی، موجب اخلال فرآیند مصرف می شود. بنابراین، باید دولت تلاش کند که تراز انرژی را در همه عرصه های سوخت های فسیلی برقرار کند. اکنون باید سرمایه گذاری بیشتری در عرصه تولید انرژی انجام گیرد. به گفته این کارشناس، با سرمایه گذاری گسترده در حوزه گاز، می توان میزان تولید برق را افزایش داد و به اقصی نقاط کشور فرستاد، علاوه بر آن، می توانیم این میزان از تولید را در مناطق کم برخوردار هم توزیع کنیم.
به عمل کار برآید
وی ادامه داد: بنابراین ناترازی انرژی باید از سوی دولت اصلاح شود و فرآیندی نیست که تنها روی کاغذ اتفاق بیفتد، بلکه راهی جز عمل به آن نداریم. بنابراین، وقت آن رسیده است که سرمایه گذار داخلی و خارجی در حوزه انرژی جذب شود و دولت باید برنامه ای را به جذب سرمایه اختصاص دهد.
وی بااشاره به چالش های تولیدکنندگان انرژی های نو گفت: بیشتر تولیدکنندگان انرژی های نو با چالش هایی نظیر عدم حمایت دولت و ورشکستگی مالی مواجهند. افرادی که با دانش و توان کافی می توانند، منابعی جز سوخت های فسیلی انرژی تولید کنند، دچار سرخوردگی شدند. بسیاری از فعالان در حوزه انرژی های تجدیدپذیر معتقدند که فعالیت در این عرصه زیان آور شده است. گفتنی است، نیروگاه های سوخت زباله یا زیست توده باوجود این ناترازی در حال تعطیلی هستند. از طرفی هم، فعالان در عرصه انرژی های خورشیدی، نیازمند فناوری و ابزارهای جدید هستند که دولت هزینه آنها را تضمین نمی کند و اغلب نیز راندمان پایینی دارند که سودآور نیست. این امر را باید در نظر بگیریم که زمانی که نیروگاه ها سود کنند، می تواند عاملی برای تشویق دیگر فعالان باشد. گفتنی است، سال ها بود که برخی تولیدکنندگان انرژی، ارقام نجومی از وزارت نیرو طلبکار بودند که با وساطت های مجلس بخش عمده آن پرداخت شده است. وی افزود: از دیگر مشکلات تولیدکنندگان انرژی، تعویق در پرداخت بهای برق خریداری شده از سوی دولت است. بی شک، اگر مردم بهای انرژی را پرداخت نکنند، ظرف مدت زمان تعیین شده ای، دولت آن انرژی را از دسترس خارج می کند و به عبارت روشن تر، قطع می کند. حال تولیدکنندگان باید با جسارت کافی زمانی که دولت بهای انرژی را به تولیدکننده پرداخت نمی کند، برقشان را قطع کند.
گره ناترازی انرژی تنها به دست دولت باز می شود
این کارشناس گفت: چرا باید تعرفه نیروگاه های تولید برق بخش خصوصی که به دولت می فروشند، پایین باشد؟ علاوه بر این، دولت معوقات زیادی دارد و صاحبان تولید را با مشکل مواجه می کند. گفتنی است، تولید انرژی از زیست توده یا زمین گرمایی یا هر منبع دیگری جز سوخت های فسیلی، باید برای فعالان صرفه اقتصادی داشته باشد؛ در چنین بستری افزایش تولید و کاهش ناترازی خواهیم داشت. بنابراین دولت باید سود آنها را تضمین کند. در اصل گره ناترازی انرژی تنها به دست دولت باز می شود، نه مردم و مصرف کنندگان. نباید بگذاریم تولیدکنندگان انرژی های نو از کار خود پشیمان شوند. مرادی گفت: حسن برخورد دولت باعث می شود که دیگران هم به این صنعت متمایل شوند. کسانی که خدمات دهنده هستند، باید به موقع تامین شوند تا زنجیره انرژی به حیات خود ادامه دهد. با اعمال چنین شرایطی است که مردم، تولیدکنندگان و دولت سود می برند.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، در صورت ادامه ناترازی انرژی در کشور که بیشتر کارشناسان از آن با عنوان ناترازی فزاینده یاد می کنند، بحران هایی خلق می شود که ممکن است، تبعات مختلف سیاسی و امنیتی را برای مردم در پی داشته باشد، بنابراین تا کارد به استخوان انرژی کشور نرسیده، باید فکری به حال تامین انرژی و مصرف آن کرد. شرایط انرژی در کشور ما شبیه بیماری سرطان است که باید درمان شود. گفتنی است، درمان سرطان درد دارد و هنوز تن به این درد نداده ایم و انرژی در کشور ما رو به موت و اغما است؛ هر روز که بگذرد، درمان سخت تر و درد هم بیشتر خواهد شد.
