در کشور ما در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی، کاهش توان خرید و همین‌طور افزایش بی‌رویه قیمت میوه و سبزی، این اقلام به شکل نگران‌کننده‌ای از سبد غذایی بسیاری از خانواده‌ها حذف شده است. مسئله نگران‌کننده‌تر در مصرف میوه و سبزی، سلامت و کیفیت این محصولات است که در هفته‌های اخیر خبرساز شده است. پس از انتشار خبر برگشت خوردن فلفل‌های صادراتی ایران به روسیه و پذیرفته نشدن کیوی‌های صادراتی برای هند به دلیل سموم باقی‌مانده در این محصولات، این موضوع برای مصرف‌کنندگان جای سوال دارد که چرا همین اقلام در کشور در حال عرضه و مصرف است؟ این گروه بر این باورند که محصولات کشاورزی برای مصرف داخلی نیز حاوی همین میزان خارج از استاندارد باقی‌مانده سموم و کودهای شیمیایی هستند اما چون بررسی‌های کافی نمی‌شود، خریدار داخلی آنها را مصرف می‌کند و در آینده احتمالا بسیاری از مشکلات جسمی و بیماری‌ها در انتظار او خواهد بود.صمت به همین بهانه به موضوع باقی‌مانده سموم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی در بازارهای داخلی پرداخته است.

مرز پیشینه مانده آفت کش‌ها

مرز بیشینه مانده آفت‌کش‌ها Maximum Residue Limit (MRL در بیشتر کشورها به منظور حفظ سلامت مصرف‌کنندگان و ترغیب مناسب کشاورزی در کاربرد حشره‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و سایر مواد آگروشیمیایی تعیین و تدوین می‌شود. مقادیر MRL در هر کشور، بسته به تنوع مصرف هر آفت‌کش روی محصولات و نیز سهم هر یک از محصولات در جیره غذایی آن کشور، متفاوت است. صادر‌کنندگان مواد غذایی باید محصولاتی مطابق استاندارد ملی ایران به‌عنوان یک الزام برای ورود محصولات کشاورزی به بازار کشور، ارائه دهند. درواقع MRL، بالاترین غلظت مانده یک ماده شیمیایی است که طبق قانون می‌تواند در یک ماده غذایی وجود داشته باشد تا آن ماده غذایی مورد قبول یا مجاز شناخته شود. MRL که به‌طور معمول بر حسب میلی‌گرم بر کیلوگرم (ppm) بیان می‌شود، نشان‌دهنده بالاترین غلظت ممکن آفت‌کش در محصول است، در صورتی که دقیقا در شرایط ثبت‌شده به کار رفته باشد؛ بنابراین به‌طور معمول چنانچه کاربرد آفت‌کش مطابق با شرایط ثبت‌شده ملی نباشد و بیش از حد مصرف شده باشد، میزان مقدار باقی‌مانده آفت‌کش در محصول از مرز بیشینه مانده آفت‌کش‌ها (MRL) بیشتر خواهد بود. MRL همچنین به‌عنوان استانداردی برای تجارت بین‌المللی مواد غذایی است و به خریدار نشان می‌دهد مصرف سموم و آفت‌کش‌ها بیش از حد لازم برای مبارزه موثر با آفات نبوده است. مطابق با ماده ۲۸ قانون حفظ نباتات، مسئولیت تعیین مرز ملی MRL در محصولات کشاورزی برعهده موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور وابسته به وزارت جهاد کشاورزی است.

مصرف سموم ایران، کمتر از میانگین جهانی

کیخسرو چنگلوایی، رئیس سازمان حفظ نباتات کشور در اظهارنظر سال گذشته خود در این زمینه درباره میزان مصرف و کیفیت سموم و آفت‌کش‌ها در کشور عنوان کرده بود میزان مصرف سم برای از بین بردن آفات نباتی در کشور کمتر از میانگین جهانی است. به گزارش ایرنا، چنگلوایی اظهار کرد: در گذشته سموم به‌طور کامل وارداتی بود اما اکنون برای به صفر رساندن واردات تلاش می‌شود؛ البته برای کاهش واردات محصولات نمی‌توان یک‌شبه عمل کرد بلکه باید سازکار آن دیده و این کار به‌تدریج انجام شود زیرا وارد‌کننده هم تشکیلات و کارگرانی دارد و نباید به یکباره آن را قطع کرد. رئیس سازمان حفظ نباتات کشور با اشاره به اینکه سموم مورد استفاده ما سرطان‌زا نیست، اضافه کرد: اکنون متوسط استفاده از سم در دنیا در هر هکتار ۲.۸ کیلوگرم و در کشور ما ۲.۲ کیلوگرم است و همچنین به ازای هر کیلوگرم محصولی که در دنیا تولید می‌شود ۰.۶۵ گرم سم استفاده می‌شود اما در کشور ما ۰.۳۵ گرم است. چنگلوایی گفت: وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همه سموم را کنترل می‌کنند و بیشتر محصولاتی که تولید می‌شود در رده محصولات سالم قرار دارند؛ البته برخی دست‌اندرکاران حوزه کشاورزی کشور در این زمینه نظرات دیگری دارند.

تضمینی وجود ندارد

برخی از دست‌اندرکاران حوزه تولید محصولات کشاورزی احتمال مقادیر بیش از حد سموم در محصولات برای مصرف داخل را کمتر می‌دانند اما باز هم آن را رد نمی‌کنند. محمدشفیع ملک‌زاده، کارشناس کشاورزی در این باره در گفت‌وگو باصمت عنوان کرد: در بیشتر کشورها و به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته سال‌ها است روال تولید و خرید محصولات کشاورزی براساس ظاهر و رنگ و روی این کالاها نیست. ملاک درحال‌حاضر گواهی‌های بهداشتی مخصوصا در زمینه ماندگاری سموم شیمیایی و کودها است و استانداردهای خاصی نیز برای هریک درنظر گرفته شده است. وی در این زمینه یادآور شد: در تحریم‌ها مشکلات فراوانی در مسیر تولید و واردات سموم و کودهای شیمیایی داشته‌ایم. ما درحال‌حاضر نمی‌توانیم محصولات خوب و درجه یک را خریداری کنیم و در بحث نهاده‌ها، مواد اولیه و تکنیکال نیز شرایط به همین شکل است. از این رو، در حوزه سموم و کودها چه در حوزه تولید و چه در حوزه واردات تخلفات فراوانی رخ می‌دهد. این کارشناس حوزه کشاورزی درباره کیفیت آفت‌کش‌ها نیز گفت: بیشتر کودها و سمومی که به کشور وارد می‌شود، محصولات کشورهایی مثل چین و هند است که کیفیت مطلوب و اثربخشی لازم را ندارد؛ بنابراین کشاورزان و تولیدکنندگان به جای یک مرحله، با صرف هزینه‌ بیشتر در چند مرحله از آنها استفاده کنند. به این ترتیب علاوه‌بر هزینه بیشتر ماندگاری سموم و ترکیبات خارج از حد استاندارد در این محصولات بیشتر می‌شود.

کیفیت سموم پایین است

ملک‌زاده خاطرنشان کرد: در کشاورزی نوین دنیا، تولید سموم و کودها به سمتی پیش می‌رود که دوره کارنس (حداقل زمان بین آخرین سم‌پاشی و برداشت محصول برای کاهش باقی‌مانده سم در محصولات) به حداقل برسد اما همچنان ما در کشور از چنین موضوعاتی غافل هستیم و واردات و تولیدات ما در حوزه سموم و کودها دارای کیفیت لازم نیست. در یکی دو سال گذشته در وزارت جهاد کشاورزی کارگروهی متشکل از نهادهایی مانند سازمان حفظ نباتات، نظام صنفی کشاورزی، سازمان تحقیقات و محافظت باغبانی و تعزیرات تشکیل شد تا در طرحی موسوم به «طرح شناسنامه‌دار کردن محصولات غذایی» گواهی بهداشتی محصولات با نظارت‌های لازم صادر شود؛ البته هنوز این طرح به سرانجام نرسیده و به‌طور کامل اجرایی نشده اما در صورت اجرا می‌تواند در این حوزه برای صادرات کمک‌کننده باشد.

نظارت کافی نیست

ملک‌زاده تصریح کرد: نکته دیگری که می‌توان درباره کاهش میزان سموم در محصولات کشاورزی موردتوجه قرار داد، فروشگاه‌ها‌ی سموم و کودهای شیمیایی است که نظارت چندان صحیحی بر آنها وجود ندارد. بسیاری از این فروشگاه‌ها در شهرهای مختلف در اتحادیه‌های غیرمرتبط سازماندهی شده‌اند؛ بنابراین نظارت‌های لازم بر آنها صورت نمی‌گیرد. سازمان نظام مهندسی نیز که مجوز این واحدها را صادر می‌کند، با دریافت حق عضویت برای آنها پروانه ثبت می‌کند. درحال‌حاضر مشکل اصلی درباره سموم‌ و کودهای شیمیایی در همین فروشگاه‌ها است که بدون کنترل و نظارت به فعالیت می‌پردازند و سموم ارزان و بی‌کیفیت را به مصرف‌کنندگان عرضه می‌کنند.

مصرف‌کننده داخلی در خطر است

این کارشناس حوزه کشاورزی همچنین تاکید کرد: متاسفانه درباره محصولات مورد مصرف در داخل کشور آزمایش‌های لازم برای تشخیص میزان سموم باقی‌مانده در محصولات انجام نمی‌شود و از این نظر ممکن است سموم باقی‌مانده در این محصولات نیز بالاتر از میزان استاندارد باشد؛ البته نکته‌ این است که در محصولاتی که برای مصرف داخلی درنظر گرفته می‌شوند، چون موضوع بازارپسندی به اندازه بازارهای خارجی مطرح نیست، کمتر از سموم و کودهای شیمیایی استفاده می‌شود، اما این را نمی‌توان به‌عنوان حکم پذیرفت و احتمال وجود سموم را به‌طور کامل نیز رد کرد.

ملغمه‌ای از ناآگاهی و نظارت ناکافی

بسیاری از فعالان عرصه کشاورزی کشور معتقدند مصرف‌کنندگان داخلی محصولاتی را مصرف می‌کنند که کشورهای دیگر از ورود آنها به بازار‌های خود جلوگیری کرده‌اند.

قاسم پیشه‌ور، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی ایران در زمینه میزان سموم باقی‌مانده در محصولات کشاورزی بهصمت گفت: در کشور ما موضوعات متعددی درباره سموم و باقی‌مانده آن روی محصولات کشاورزی وجود دارد که هر یک باید به صورت مجزا مورد بررسی قرار گیرند.

پیشه‌ور کنترل‌ ناکافی روی کیفیت سموم و کودهای وارداتی را یکی از این عوامل دانست و افزود: وقتی کنترل لازم روی کیفیت سموم و کود وارد‌اتی وجود ندارد، تولید‌کننده نیز نمی‌داند محصول تولیدی او با استفاده از این مواد، دارای استانداردهای بین‌المللی خواهد بود یا نه و از این جهت نمی‌توان از تولیدکننده برای سموم باقی‌مانده در محصولات خرده گرفت.

وی همچنین درباره دیگر مشکلات این حوزه خاطرنشان کرد: ما در مقوله آموزش چالش‌های بسیاری داریم و کشاورز درباره زمان و میزان استفاده از سموم آموزش ندیده است. کشاورز در بسیاری از موارد در زمینه میزان ماندگاری سموم در محصول خود آگاهی ندارد و زودتر از موعد مورد نظر محصول خود را برداشت می‌کند و به این ترتیب میزان سموم باقی‌مانده در محصول او خارج از مقادیر استاندارد خواهد بود.

رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی ایران همچنین تاکید کرد: از دیگر عواملی که منجر به تولید محصولات کشاورزی نامرغوب از نظر سموم باقی‌مانده در محصولات می‌شود این است که موسسات استانداردی ندارند تا محصولات تولیدشده را مورد ارزیابی قرار دهد تا در محدوده استانداردهای بین‌المللی باشد.

پیشه‌ور درباره متولی آزمایش‌هایی از این دست در کشور تاکید کرد: براساس قانون، بررسی این موارد در اختیار وزارت جهاد کشاورزی و سازمان غذا و دارو است اما پراکندگی حوزه تولید در کشور و دغدغه تولید بیشتر مجال حرکت به سوی کشت‌های استاندارد را می‌گیرد. تولیدکننده امروز به دنبال کمیت و افزایش تناژ است و کیفیت در این موارد در اولویت قرار ندارد.

وی گفت: این محصولات هنگام صادرات، در مرز و به دلیل حساسیت کشورهای واردکننده از نظر سموم باقی‌مانده در محصول مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و اگر مطابق با استانداردهای مورد نظر آنها نباشد برگشت داده می‌شود. اما همین محصولات در بازارهای داخلی و توسط مصرف‌کننده داخلی مصرف می‌شود و می‌تواند برای او زیانبار باشد.

رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی ایران درباره عدم تمایل کشاورزان به حوزه تولید محصولات ارگانیک نیز بیان کرد: تولید محصولات ارگانیک در کشور طبیعتا با کاهش کمیت تولید همراه خواهد بود و محصول تولیدی در بازار اختلاف قیمت محسوسی با محصولات دیگر دارد و مورد استقبال مصرف‌کننده قرار نمی‌گیرد؛ بنابراین تولیدکننده نیز رغبت چندانی به تولید این نوع کالا نخواهد داشت. این در حالی است که محصولات ارگانیک در دنیا با وجود بهای بالاتر طرفداران خاص خود را دارد.

کشت قراردادی یک راه چاره است

پیشه‌ور درباره راه‌حل خروج از وضعیت کنونی باقی‌مانده سموم در محصولات کشاورزی گفت: یکی از مواردی که می‌تواند در رفع این مشکل کمک‌کننده باشد، کشت‌های قراردادی است که در آن کل زنجیره ارزش تحت کنترل است و درحال‌حاضر در تولید گندم در دستور کار قرار گرفته است.

در این روش کشاورز دیگر حق ندارد از سموم و آفت‌کش‌ها به صورت خودسر استفاده کند. امروز کشاورز به دلیل کمیابی و قیمت‌های بالا، هر نوع کود و سمی که به ‌دست او برسد را برای کشت خود مصرف می‌کند اما در کشت قراردادی این کار نظم و اساس بهتری خواهد یافت.

در مقابل تولیدکننده از فروش تضمینی تولیدات خود اطمینان دارد و بابت این موضوع نگرانی نخواهد داشت.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد هیچ تضمین خاصی برای ورود محصولات آلوده به سموم و آفت‌کش‌ها به بازار وجود ندارد و هر محصولی در بازار‌های میوه و تره‌بار کشور می‌تواند آلوده به مقادیر بیش از حد این سموم باشد.

در شرایطی که به‌طور معمول نیز قیمت میوه و سبزی، مصرف‌کننده را برای حذف آن از سبد غذایی خود متقاعد کرده، این حرف و حدیث‌ها درباره میوه و تره‌بار می‌تواند قشر متوسط به بالا را نیز برای مصرف این محصولات مردد کند. به همین دلیل بهتر است دست‌اندرکاران و متولیان سلامت کشور تا دیر نشده فکری اساسی برای رفع این مشکل کنند.