متاسفانه امروزه عرصه‌های روستایی در کشور در شرایط ناپایدار اقتصادی و محیط‌زیستی به‌سر می‌برند. این امر خود موجب پیامدهای منفی بسیاری چون نابرابری در دستیابی به فرصت‌های اقتصادی ـ اجتماعی و در نهایت، کاهش اشتغالزایی خواهد شد، اما اگر از مسئولان که بپرسید، روستاییان و عشایر کشور را یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سرمایه‌های توسعه کشور می‌دانند، اما واقعیت امر این است که نظام برنامه‌ریزی ناعادلانه و غیرعالمانه باعث شد. باوجود رفع برخی مشکلات فیزیکی و ظاهری روستاها مثل فقدان برق، مشکل اصلی روستاییان و عشایر یعنی شغل مناسب و درآمد کافی همچنان موردغفلت واقع شود. در حقیقت، باوجود اینکه چهره روستاهای کشور تغییر کرده، اما روستاهای کشور از جوان‌ها خالی و اقتصاد روستاهای کشور با مشکل مواجه است. روز روستا و عشایر بهانه‌ای شد تا در صفحه دانش‌بنیان روزنامه صمت به توسعه اشتغال مبتنی بر دانش بومی در روستاها بپردازیم.

توسعه اشتغال روستایی با توان دانش‌بنیان‌ها

حال باتوجه به اهمیت اشتغال در روستاها، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند ظرفیت‌سازی مهمی در روستاها به‌عبارت روشن‌تر، رشد اشتغال بومی متناسب با وضعیت اقلیمی مناطق و روستاها می‌تواند راهکار مهمی برای توسعه اشتغال در روستاها باشد. ابوالفضل میرقاسمی، مدیر اجرایی ملی پروژه بین‌المللی حمایت اجتماعی و توانمندسازی و کارشناس توسعه پایدار روستایی بااشاره به تجربه موفق دیگر کشورها در امر توسعه پایدار روستایی به صمت گفت: توسعه پایدار روستایی با استفاده از دانش و توان بومی روستاها، موضوعی است که چند سالی می‌شود در بیشتر کشورهای آسیای‌شرقی جا افتاده است. در کشورهایی نظیر ژاپن و تایلند روستاها با حمایت دولت توانسته‌اند برای محصولات خود که حاصل فعالیت در عرصه صنایع خرد و صنایع‌دستی بوده، بازارسازی کنند و به رشد اقتصادی برسند.

هر روستا یک محصول

وی افزود: در این فرآیند، هر روستا با یک محصول شناخته می‌شود. این جریان زمانی به مرحله عملیاتی می‌رسد که محصولات تولیدشده از استاندارد کافی برخوردار باشند و در کنار آن، بخش خصوصی یا دولت در بخش بازار از کسب‌وکارهای شکل‌گرفته حمایت می‌کنند. در کشورهای گفته‌شده، صنایع خرد در روستاها به‌قدری توسعه‌یافته است که نوع و روند اجرایی آنها نظیر کارگاه‌های تولیدی موردتوجه گردشگران خارجی قرار گرفته و خود به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود، به‌عبارت دیگر، علاوه بر تولید محصول، ماهیت تولید و روند آن هم ارزآور شده است.

وی ادامه داد: از آنجایی که اقلیم و شرایط طبیعی در کشور ما تعیین‌کننده اصلی مشاغل در روستاها است، در هر جغرافیای روستایی باید به فراخور شرایط طبیعی آنجا، کسب‌وکارها راه‌اندازی شوند، حال باتوجه به گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و تاثیری که بر الگوی بارش و رژیم بارندگی گذاشته، شرایط طبیعی روستاها و ظرفیت‌شان برای کشاورزی کاهش یافته است. همچنین، حفر چاه‌های غیرمجاز و دخالت‌های بیش از اندازه انسان در طبیعت باعث شده مناطق روستایی با بحران کم‌آبی مواجه شوند و شرایط برای اشتغال بحرانی‌تر شود. به‌همین‌دلیل، دیگر نمی‌توان اتکای ۱۰۰درصدی روی کشاورزی و دامپروری داشت و بهتر است از معیشت‌های جایگزین و مکمل استفاده کنیم که درآمد بخشی از خانواده‌های روستایی از این طریق حاصل شود. میرقاسمی گفت: در کل، برای کاهش مهاجران اقلیمی باید به فکر معیشت جایگزین بود که در کنار آن بحث افزایش بهره‌وری هم مطرح می‌شود، چراکه باید از داشته‌های موجود طبیعی نظیر آب و خاک استفاده مناسب کرد. گفتنی است، بهره‌وری در بیشتر مناطق روستایی کشور پایین است و متاسفانه استفاده درستی از منابع موجود نمی‌شود. برای مثال، الگوی کشت نباید متاثر از گرانی یا ارزانی یک محصول کشاورزی باشد، بلکه باید به فراخور طبیعت منطقه کاشت و برای توسعه معیشت جایگزین صنایع خرد همپای گردشگری می‌تواند موجب رشد اقتصادی روستاها شود. در بیشتر کشورهای پیشرفته برای راه‌اندازی صنایع خرد کارخانجات برون‌سپاری می‌کنند. در ایران هم می‌توان ارتباط میان صنایع بزرگ و کوچک با کسب‌وکارهای روستایی را برقرار کرد، در حالی که بیشتر روستاهای کشور مکان زندگی سالمندان و متاسفانه نسبت جمعیت شهری و روستایی ما معکوس شده است. وی ادامه داد: توسعه صنایع خرد در روستاها به بهره‌گیری از توان دانش‌بنیان‌ها امری شدنی است. از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها دارای ظرفیت‌های فناورانه بالایی هستند، می‌توان با برقراری ارتباط میان دانش بومی هر منطقه با دانش روز، صنایع خرد را در روستاها توسعه دهیم، باتوجه به اینکه نیاکان و گذشتگان کشورمان بسیار خردمند بودند، به‌خوبی توانستند با محیط‌طبیعی و اقلیم منطقه زندگی‌شان سازگاری کنند. در واقع، باید برنامه‌ای طراحی شود که در بطن آن دانش‌بنیان‌ها، علم روز را با دانش بومی و ظرفیت‌های موجود پیوند دهند و متناسب با هر منطقه، شرایط اشتغالزایی منحصر به فردی را در هر منطقه به‌وجود بیاورند. وی بااشاره به راه‌اندازی کشاورزی قراردادی در مناطق روستایی کشور گفت: از آنجایی که در کشاورزی قراردادی تمامی روند تولیدات، طبق یک برنامه مشخص پیش می‌رود، می‌تواند برای روستاییان فرآیندی مفید به‌حساب بیاید. کشاورزی قراردادی به این معنا است که کارخانجات تولیدات محصولات مرتبط با روستا با کمک آموزش به کشاورزان و ارائه امکانات مناسب، محصول تولیدشده موردنظر را خریداری می‌کنند و بعد با تغییر و تحولات به بازار می‌رسانند. چنین تجارتی برد ـ برد است و سودی که دلالان از محصولات کشاورزی می‌برند، عاید تولیدکننده محلی و کارخانه‌دار می‌شود. اگر چنین الگوهایی را شناسایی کنیم، به‌طورقطع روستانشینان هم استقبال کافی می‌کنند، بنابراین می‌توان گفت توسعه صنایع خرد با توان دانش‌بنیان‌ها در روستاها امکان‌پذیر است، اما باید متناسب با شرایط طبیعی، اقلیمی و زنجیره عرضه و تامین مشخص انجام بگیرد. به‌گفته میرقاسمی، متاسفانه اسناد آمایشی در ایران در حد مطالعه است و در بیشتر زمان‌ها خاک می‌خورد. وی افزود: به‌اعتقاد من، برنامه آمایشی باید متناسب با وضعیت نسبی و رقابتی هر منطقه نوشته شود. خدمات گردشگری با افزایش بهره‌بری و استفاده درست از منابع می‌تواند از افزایش پدیده پناهندگان اقلیمی در کشور بکاهد.

ماهواره‌ها به کمک کشاورزان می‌آیند

باتوجه به موارد گفته‌شده و صحبت‌های ریاست‌جمهوری مبنی بر اینکه تولید دانش‌بنیان، راهبرد نجات‌بخش کشور است، باید بر حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به‌ویژه در زمینه تقویت و ارتقای سطح تولید در روستاها و نیز کارآمدسازی نظام اداری کشور تاکید کرد و معرفی محصولی از اکوسیستم دانش‌بنیان، موجب رشد و بهره‌وری محصولات کشاورزی برای روستاییان می‌شود.سارا میرشکاری، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات که در زمینه تحلیل داده‌های ماهواره‌ای برای توسعه کشاورزی مدرن فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت توسعه کشاورزی هوشمند در روستاها گفت: باتوجه به شرایط فعلی، امروزه دیگر نمی‌توانیم زمین‌های کشاورزی بیشتری داشته باشیم. افزون بر آن، زمین‌های فعلی هم به دلایل گوناگون روزبه‌روز کوچک‌تر می‌شوند و ساخت‌وسازهای شهری جای زمین‌های کشاورزی را گرفته است.

میرشکاری افزود: نگهداشت زمین کشاورزی برای بسیاری از روستاییان صرفه اقتصادی ندارد، چراکه ممکن است باتوجه به جغرافیایی زمین کشاورزی سود چندانی نداشته باشد، بنابراین راهکار کلی این است که بتوانیم از زمین‌های موجود بهره‌وری بیشتری داشته باشیم و برای این امر نیاز است که در عین حال محیط‌زیست را هم حفظ کنیم، یعنی باید مصرف بی‌رویه کود و سم را کاهش دهیم تا از تخریب خاک بکاهیم، چراکه در گذشته به‌دلیل مصرف بی‌رویه کود و سم، خاک آسیب جدی می‌دید.

وی گفت: از طرفی هم، شرایط اقلیمی باعث شده بود که روستاییان برای مقابله با آسیب‌زدگی‌ها به استفاده بیش از اندازه کود و سم بپردازند که پس از مطالعه و پژوهش به این گزاره پی بردیم که باید روش‌های کشاورزی، تاریخ کاشت، برداشت و... تغییر کند. اینجا بود که فناوری به کمک کشاورزان آمد. برای مثال، با داده‌های فضایی و ماهواره‌ای می‌توان ضریب آسیب را کاهش داد. در واقع، با روش‌های جدید فناوری می‌توان پیش‌بینی‌های دقیق‌تری کرد. حال هرچقدر این پیش‌بینی‌ها برای بازه زمانی طولانی‌تری استخراج شده باشند، تصمیمات بهتری گرفته می‌شود و در این شرایط است که کشاورزان می‌توانند خود را برای هر نوع تغییری در جابه‌جایی تولید مواد غذایی آماده کنند.

میرشکاری گفت: به‌اعتقاد من، جمع‌آوری و تحلیل داده‌های فضایی می‌تواند کمک شایانی برای توسعه کشاورزی مدرن کند، در حقیقت و از طریق فناوری فضایی و داده‌هایی که از سطح وسیع گرفته می‌شود، می‌توانیم اطلاعات را با هزینه کمتر در اختیار بشر بگذاریم. همچنین، ابزاری نظیر پهپاد هم می‌توانند در سطوح کوچک‌تر کمک کنند، اما اگر کلان‌تر ببینیم، ماهواره می‌تواند کمک زیادتری کند. گفتنی است، در کنار تمامی این داده‌ها، الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی است که می‌تواند مدد بیشتری در توسعه کشاورزی مدرن برساند، در نتیجه، کشاورزی ما راهی جز این ندارد که بتواند عملکرد زمین را با حفظ منابع محیط‌زیست و با کاهش هزینه‌ها افزایش دهد و کشاورزان از روش‌های بهینه استفاده کنند.

جایی برای سم و کود اضافی نیست

این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها گفت: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، هرچقدر کود و سم استفاده‌شده در پرورش محصولات کمتر باشد، کیفیت محصولات کشاورزی بالاتر خواهد بود، چنانچه اگر کود و سم بیشتری استفاده کنیم، در امر صادرات به‌مشکل برمی‌خوریم، بنابراین هوشیارانه‌تر عمل کردن به‌منظور رسیدن به کشاورزی مدرن به این معنا است که در راستای کاهش استفاده از سم و کود، محصولات مرغوب‌تری را روانه بازار کنیم. به‌گفته میرشکاری، درحال‌حاضر نزدیک به هزار و ۳۰۰ کاربر از اپلیکیشن این شرکت دانش‌بنیان استفاده می‌کنند، در واقع، کشاورزانی که تنها یک گوشی هوشمند داشته باشند، می‌توانند از خدمات این شرکت بهره‌مند شوند. وی در این‌باره گفت: در تلاش هستیم که این تعداد را بالا ببریم و داده‌های خود را کامل‌تر کنیم، در واقع با کمک کشاورزان در تلاش هستیم تا دقت کار را بالا ببریم.

سخن پایانی

به‌گفته برخی کارشناسان، دلیل برطرف نشدن مشکلات مربوط به اشتغال در روستاهای کشور آن است که برای ارائه خدمات به روستاهای کشور، اولویت‌بندی انجام نشده است. همچنین، به‌جای اینکه مردم این مناطق توانمند شوند، از بیرون به این مناطق نگاه شده است. دلیل تعطیلی نهاد انقلابی جهاد سازندگی نیز از نظر من همین نگاه و البته برخی اقدامات و نگاه‌های سیاسی بود. در واقع، خوب است، در دل روستاهای کشور نهضت اشتغالزایی اشتغال‌های خرد و خانگی شکل گیرد که علاوه بر اینکه به تولید کشور کمک می‌کند، اشتغالزایی مناسبی دارد. بی‌شک با ایجاد نهضت دانش‌بنیان شدن واحدهای اقتصادی روستایی، تولیدات آنها کیفی‌تر و بهره‌وری بهتری ایجاد می‌شود. دولت برای همه این امور برنامه دارد و در نخستین جلسه شورای‌عالی جهاد سازندگی در این زمینه‌ها مصوبه خواهد داشت.