زمانی برای شکوفایی معدن
ایران و عربستان بعد از ۷ سال قطع روابط دیپلماتیک، به‌طوررسمی روابط خود را ازسرگرفتند و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان و فیصل بن فرحان، همتای سعودی او، روز پنجشنبه ۱۷ فروردین در پکن با یکدیگر دیدار کردند.
ایران و عربستان بعد از ۷ سال قطع روابط دیپلماتیک، به طوررسمی روابط خود را ازسرگرفتند و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان و فیصل بن فرحان، همتای سعودی او، روز پنجشنبه ۱۷ فروردین در پکن با یکدیگر دیدار کردند. این نخستین دیدار وزرای خارجه ۲ کشور پس از ۷ سال قطع روابط دیپلماتیک به شمار می رفت.دیدار وزرای امور خارجه ایران و عربستان در پکن، ریشه در توافق ۱۹ اسفند سال گذشته داشت که در جریان آن، تهران و ریاض توافق کردند که ظرف حداکثر ۲ ماه روابط دیپلماتیک خود را از سر گیرند و سفارتخانه ها و نمایندگی ها را بازگشایی کنند.صفحه معدن روزنامه صمت، تاثیر گسترش روابط این ۲ کشور را بر معدن و صنایع معدنی محور قرار داده و در گفت وگو با کیوان جعفری طهرانی، تحلیلگر بازار آهن و فولاد، به بررسی این موضوع پرداخته است.
بهبود روابط با عربستان چه تاثیری بر بهبود تجارت خارجی ایران دارد؟
هرچند در ظاهر رابطه سیاسی ایران و عربستان تنها ۷ سال است که قطع شده، اما در واقع، رابطه اقتصادی این ۲ کشور، کمابیش از ۲۰ سال پیش متوقف شده است.شخصا در حدود بیست و چند سال پیش به عربستان سعودی، سیمان سفید، سنگ گچ و سنگ آهن هماتیت (برای کارخانه سیمان دمام) صادر می کردم و علاوه بر این، سنگ پرلیت ترکیه را هم از طریق ایران به عربستان می فرستادم.از سوی دیگر، با پیمانکارانی از ایران در شرف امضای قرارداد برخی پروژه های نفتی و ساختمانی بودیم که قرار بود در جوبیل، که منطقه ای بسیار صنعتی و پیشرفته در کنار خلیج فارس است، اجرا شود، اما با روی کار آمدن دولت آقای احمدی نژاد این پروژه ها به پیمانکاران ایرانی واگذار نشد.عربستان سعودی ۲ پایگاه اختصاصی برای تولید، انبارش و صادرات نفت دارد. پایگاه مرکزی تا چند ده سال پیش جوبیل بود، اما بعد از اینکه رابطه سیاسی و اقتصادی ایران و عربستان کمرنگ شد، عربستان نسبت به صادرات نفت از تنگه هرمز احساس خطر کرد و به این ترتیب، پایگاه مرکزی صادرات نفت خود را به منطقه یانبو در کنار بحر احمر (دریای سرخ) و جنوب اردن منتقل کرد و خطوط لوله ای را از جوبیل به آن منطقه کشید و عمده مخازن نفت خود را آنجا مستقر کرد.
از سوی دیگر، عربستان نه تنها خود شریک اقتصادی و تجاری خوبی برای ایران به شمار می رود و بازار مصرف بزرگی برای فعالیت های فنی مهندسی، ساختمانی و انواع و اقسام کالاهای معدنی و زنجیره فولاد ایجاد می کند، بلکه کلید برقراری روابط تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس هم به شمار می رود.شاهد مدعا این است که در مدت زمان بسیار کوتاهی که از عمر تجدید رابطه ایران و عربستان می گذرد، کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله امارات متحده عربی هم نسبت به گسترش مناسبات با کشور ما ابراز علاقه کرده اند.مثال دیگر اینکه، در زمان اجرای پروژه های مربوط به جام جهانی ۲۰۲۲ قطر، که قریب ۹ سال به طول انجامید، کشور ما نتوانست فعالیت چشمگیری در زمینه صادرات مواد معدنی و محصولات زنجیره فولاد به این کشور داشته باشد، حتی در سال های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ هم که قطر به علت اختلافات سیاسی با همسایگان عرب خود، از جمله عربستان سعودی، بحرین و امارات ارتباط چندانی نداشت، برخلاف انتظار، باز هم ما نتوانستیم صادرات قابل توجهی از ایران به قطر داشته باشیم.
در آن دوره شاید تنها محصول فولادی که از کشور ما صادر شد و به طورغیرمستقیم در پروژه جام جهانی مورداستفاده قرار گرفت، تعدادی تیر چراغ برق از محصولات یک تولیدکننده داخلی بود و حتی برج های نور که مورداستفاده در استادیوم های فوتبال است هم، از ایران خریداری نشد.البته من باور دارم توسعه صادرات مواد معدنی به تنهایی میسر نیست. اگر پیمانکاران ما بتوانند اجرای پروژه ای را برعهده بگیرند، در کنار صادرات خدمات فنی و مهندسی می توانیم محصولاتی مثل سیمان، فولاد، سنگ های تزئینی یا حتی محصولاتی دیگری از جمله سنگ گابرو یا قطعات بتنی بزرگی که برای ساخت اسکله و موج شکن استفاده می شود و به آنها آرمور گفته می شود و... را افزایش دهیم.
چطور باید جایگاه قابل توجهی در بازار موادمعدنی عربستان به دست آورد و برای دستیابی به این هدف چه پیش نیازها و حمایت هایی لازم است؟
همان طور که اشاره شد، ما تا امروز فرصت های زیادی را از دست داده و نتوانسته ایم در طول ۲۰ سال گذشته، بازار صادراتی مناسبی برای محصولات معدنی خود در عربستان به دست آوریم. زیرا به طبع پیش نیاز اولیه مراودات تجاری، ایجاد روابط سیاسی مناسب است.
عربستان سعودی در حال اجرای طرح های توسعه بسیاری، از جمله پروژه نئوم است که 3 فاز مختلف دارد و در منطقه شمال غربی این کشور و در پایین اردن و در کنار دریای سرخ، در دست ساخت است. یکی از بخش های اصلی این پروژه به نام The Line شهری است که به صورت ۲ دیواره آسمانخراش، به طول ۱۷۰ کیلومتر، ارتفاع ۵۰۰ متر و با فاصله ۲۰۰ متری از یکدیگر کشیده می شود. به عبارت دیگر، شهری عظیم است که ۹ میلیون نفر می توانند در آن ساکن شوند، علاوه بر این، ۲ فاز دیگر هم در حاشیه این پروژه بزرگ در حال اجرا است، به نام های Trojena و Oxagon که براساس برآوردهای بین المللی در مجموع به سرمایه عظیمی بالغ بر ۵۰۰ میلیارد دلار نیاز دارد و عربستان به تنهایی نمی تواند از عهده تامین هزینه آن برآید. بنابراین، از سرمایه گذاران خارجی دعوت شده است تا در این پروژه ها مشارکت کنند. مقامات این کشور از هم اکنون اعلام کرده اند که هر شرکت خارجی که دفتر مرکزی خود را از امارات یا کشورهای دیگر حاشیه خلیج فارس، به عربستان منتقل کنند، مشمول معافیت های مالیاتی می شود و تسهیلاتی دریافت خواهد کرد و به این ترتیب، برای حضور کشورهای خارجی برنامه ریزی کرده اند.
طبیعی است که پروژه هایی به این بزرگی به محصولات معدنی و فولادی زیادی نیاز دارد و ایران هم می تواند یکی از تامین کننده های آن باشد. بنابراین، ما هم باید از هم اکنون برای استفاده از این فرصت، برنامه ریزی کنیم. طبق برآوردهای اینجانب، ایران ظرفیت صادرات سالانه ۲ تا ۳ میلیون تن فولاد و محصولات فولادی به عربستان را دارد. در صورتی که صادرات سایر محصولات معدنی را نیز لحاظ کنیم، این عدد می تواند از ۵ میلیون تن تجاوز کند.بعد از ۵ سال دادوستد و مراوده تجاری با عربستان سعودی که بین سال های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۲ میلادی داشتم، شناختی نسبی از سلایق و فرهنگ عمومی مردم این کشور به دست آورده ام و می دانم که بسیار علاقه مند هستند که از کالاهای خاص استفاده کنند. به عنوان مثال، اگر لوستری برای منزل آنها به صورت اختصاصی طراحی شود، بیشتر مورد توجه شان قرار می گیرد.در کنار فعالیت در زمینه صادرات مواد معدنی و پروژه های فنی و مهندسی، مدتی به دلیل علاقه شخصی، صادرکننده عمده لوستر به عربستان بودم.در این مدت، حجم صادرات این کالا از طریق ما آنقدر زیاد شد که توانستیم اکیپی ۴۰ نفره در عربستان مستقر کنیم که با بازدید از منازل و قصرها، طراحی لوسترها را در محل انجام می دادند و بعد ساخت آن را به تولیدکنندگان داخل کشور می سپردند و این روند ارزش افزوده بسیار بالایی ایجاد می کرد.
در همان زمان، طرح توسعه حرم نبی اکرم (ص) در مدینه منوره در حال اجرا بود و مناقصه ای برای طراحی و ساخت لوسترهای این حرم بزرگ برگزار شد. طبق قانونی که در عربستان سعودی وجود داشت، تمام لوسترهای قدیمی و جدید باید الگو، سایز و ابعاد مشابهی داشتند و بزرگ ترین صادرکنندگان لوستر از کشورهای مصر، ترکیه، ایتالیا و چین برای این منظور اعلام آمادگی کرده بودند. یکی از افتخارات من این است که در آن زمان توانستیم با کمک یک کفیل سعودی، که مرد شریفی از استان شرقی عربستان بود، در این مناقصه شرکت کنیم و امتیاز ساخت تعدادی از لوسترهای حرم نبی اکرم (ص) را برای ایران به دست بیاوریم و این لوسترها بعد از تکمیل به حرم منتقل و نصب شدند.البته تعداد لوسترها بسیار زیاد بود و از آن میان، تنها تعدادی از آنها در ایران ساخته شد. مابقی لوسترها محصول همان کشورهایی است که در بالا از آنها نام برده شد.منظور از آنچه گفته شد، اشاره به این نکته است که حضور در بازارهای عربستان باید به صورت پکیجی شامل طراحی، ساخت و نصب باشد. حال چه کالایی مثل لوستر مدنظر باشد، چه کالاهای تخصصی در زمینه پروژه های اجرایی و ساختمانی.
جایی گفته شده که عربستان به زودی سرمایه گذاری هایی در ایران خواهد داشت، از این فرصت چگونه می توان برای توسعه معدنکاری بهره برد؟
بله، این موضوع را من هم شنیده ام که خبر بسیار خوبی است. نکته تاسف آور این است که در ۲۰ سال گذشته به صورت جدی FDI یا سرمایه گذاری مستقیم خارجی در کشور ما انجام نشده است. در دوره برجام، در سال ۲۰۱۷ هم شاهد بودیم که کشورهای خارجی به ویژه اروپایی سرمایه گذاری خاصی در ایران نکردند. تنها اتفاقی که در آن زمان رخ داد، این بود که چون تحریم ها برداشته شد، ناگهان جو هیجانی شدیدی برای خرید و واردات پدید آمد و کالاهای متعددی به کشور ما فروخته شد که جدا از موضوع قیمت، بسیاری از آنها کارآیی لازم را نداشتند. به عنوان مثال، همه کارشناسان می دانند که در بنادر بزرگ باید از جرثقیل های ساحلی استفاده کرد که ریلی است و به آنها جرثقیل دروازه ای یا گنتری کرین Gantry crane می گویند، اما بعد از برجام برای یکی از بنادر بزرگ کشور جرثقیل های بزرگ آلمانی چرخ لاستیکی خریداری شد که تا امروز هم مورد بهره برداری عمده قرار نگرفته اند، زیرا سرعت عمل این نوع جرثقیل های سنگین چرخ لاستیکی، پایین است و استفاده از آن مقرون به صرفه نیست.حتی در رابطه با پروژه های فولاد هشتگانه که بعدها هفتگانه شد، شاهد بودیم که برخی از این پروژه ها که قرار بود تا فاز آخر و تولید فولاد پیش برود، در مرحله آهن اسفنجی متوقف ماند، چون فروش و صادرات لوازم و قطعات موردنیاز برای پروژه های خاص بعد از القای برجام متوقف شد و این پروژه ها نتوانستند به درستی به سوددهی برسند. بنابراین، در تکمیل پاسخ باید گفت سرمایه گذاری عربستان در ایران می تواند اتفاق بسیار مثبتی باشد و به نظر من، باید دولت روی این موضوع برنامه ریزی بیشتری کند و به این ترتیب، از حضور شرکت های بزرگ سعودی برای فاینانس و سرمایه گذاری در ایران استفاده کنیم.
باتوجه به اینکه این کشور چندی است علاقه مند به بهره برداری از منابع معدنی خود شده است، کشور ما چگونه می تواند از این فرصت به نفع خود بهره ببرد؟
می توان از توان عربستان برای سرمایه گذاری در زمینه معدن هم استفاده کرد. براساس استراتژی جایگزینی معدن به جای نفت که ملک فهد و ملک عبدالله، پادشاه های فقید عربستان بر آن تاکید داشتند. عربستان از حدود ۲۰ سال پیش سرمایه گذاری عظیمی در این زمینه انجام داد و از سال ۲۰۱۰ میلادی شرکت معادن عربستان سعودی تاسیس شد و آنقدر اهمیت داشت که وزیر نفت وقت عربستان، علی النعیمی به عنوان مدیرعامل این شرکت انتخاب شد. چنین اتفاقی تا پیش از این در دنیا سابقه نداشت که وزیر نفت کشوری که مسئولیتی دولتی دارد، مدیرعامل شرکتی بزرگ بشود.عربستان با تاسیس این شرکت توانست پیشرفت های بسیار زیادی در زمینه معدنکاری داخلی و فراسرزمینی به دست آورد، البته تاکنون بیشتر سرمایه گذاری هایی که شرکت معادن عربستان انجام داده، در پروژه های فراسرزمینی در تانزانیا، کنیا، سودان، سومالی و به طورکلی کشورهای افریقایی بوده است.بنابراین، عربستان در حال حاضر در زمینه فعالیت های معدنی با فاصله زیادی از ما جلوتر است، زیرا علاوه بر سرمایه فراوان، به آخرین امکانات و تکنولوژی روز دنیا هم دسترسی دارد.
همان طور که اشاره شد، در پروژه های فراسرزمینی آن سوی دریای سرخ، در شرق افریقا که به عربستان نزدیک است، فعالیت قابل توجهی دارد و در معادن سنگ آهن تانزانیا و کنیا سرمایه گذاری کرده است. (طی سفری که در سال ۱۳۹۳ به این ۲ کشور افریقایی و معادن سنگ آهن آنها داشتم، به عینه این موارد را دیدم). علت این است که مسئولان این کشور پیش از تصویب طرح جامع فولاد خود، به فکر تامین خوراک و سرمایه گذاری در معادن سنگ آهن افریقا بوده و در این زمینه حتی از چینی ها هم سریع تر عمل و جای پای خود را زودتر در این قاره محکم کرده اند.بنابراین، اگر صحبت بر سر حضور ایران در پروژه های معدنی عربستان، چه در خاک این کشور و چه در پروژه های فراسرزمینی به میان آید، باید بیشتر در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی و نیروی انسانی ماهر باشد.
دولت برای بهره بردن از این فرصت باید چه اقداماتی انجام دهد و چه امکاناتی فراهم آورد؟
دولت باید در راستای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی نقش پررنگ تری ایفا کند. نشست هایی که در طول 2 ماه گذشته برگزار شد، نشان می دهد که مجموعه نظام به توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با عربستان علاقه مند است و ما همه باید در راستای این هدف گام برداریم.در طول بیش از 2 دهه که رابطه عمده اقتصادی ایران با عربستان قطع بود، اسرائیل زمینه را برای ایجاد روابط با کشورهای عربی فراهم می کرد و «پیمان ابراهیم» را منعقد کرد، اما بعد از تلاش برای عادی سازی روابط ایران و عربستان، اسرائیل تودهنی بزرگی خورد و این اصلی ترین دلیلی است که باید از فرصت پیش رو به بهترین نحو ممکن استفاده کرد.به نظر من، دولت باید در مذاکره با عربستان برای حضور نیروهای متخصص ایرانی در این کشور حمایت های لازم را به عمل آورد که از آن جمله می توان به اعطای انواع ویزا، به عنوان مثال، ویزای مالتیپل (تعدد سفر) اشاره کرد. من در دوره ای که در زمینه صادرات به عربستان فعالیت می کردم، با استفاده از ویزای مالتیپل به طورهفتگی به این کشور رفت وآمد داشتم و به اکیپ اجرایی خودسر می زدم. به خاطر دارم که در آن زمان هر چهارشنبه با پرواز طریق بحرین به عربستان می رفتم و جمعه شب ها برمی گشتم و این روال هر هفته یا حداقل ماهی ۳ بار تکرار می شد.از سوی دیگر، در آن زمان برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری، نمایشگاه های بسیار خوبی از کالاهای ایرانی و نمایشگاهای تخصصی ایران در جده و دمام برگزار می شد که موردحمایت قرار می گرفت و فرصت خوبی بود که راه را برای توسعه روابط تجاری ایران و عربستان هموار می کرد. امروز و بعد از این فاصله زمانی طولانی، فراهم کردن امکاناتی از این دست اهمیت بیشتری یافته و می تواند به آغاز مجدد روابط اقتصادی بینجامد و لازم است که کشور ما در این مسیر گام بردارد.
