در جهان امروز، ادعا می‌شود بسیاری از تعارضات سیاسی و ایدئولوژیک، جای خود را به رقابت‌های تجاری و همکاری‌های اقتصادی داده‌اند؛ به‌بیان دیگر گذر از موقعیت ژئوپلتیک به ژئواکونومیک به‌شدت و سرعت در حال انجام است. نمونه‌های آن را می‌توان در اتحادیه اروپا، پیمان‌های نفتا (ایالات متحده امریکا، کانادا و مکزیک)، اتحادیه آسه‌آن در جنوب شرق آسیا و... مشاهده کرد. آرمان و هدف غایی و نهایی این پیمان‌ها، سرمایه‌گذاری روی مشترکات، پیوندها، منابع و مزایای نسبی یکدیگر برای رشد و توسعه و افزایش رفاه عمومی است. از طرفی واژه «دیپلماسی تجاری»، در مفهوم دیپلماسی یا سیاستی که به اداره و هدایت روابط تجارت بین‌الملل می‌پردازد، استفاده می‌شود.

در دیپلماسی تجاری، کشورها باتوجه به توانایی‌ها و منافع اقتصادی خود می‌کوشند در قالب استراتژی‌های خاصی به تعقیب اهداف خاص خود بپردازند. موقعیت ایران در جنوب غرب آسیا، کشوری بزرگ، با ثروت و نعمت‌های زیاد الهی در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، جغرافیایی و... است. ۷ کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند. کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان ۸ کشوری هستند که از طریق خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به‌شمار می‌روند.

در میان ۱۵ کشور فوق روسیه و ترکیه از نظر سطح رفاه، امکانات سرزمینی و منابع مالی یا توانایی‌های صنعتی و اقتصادی، به‌مراتب، وضعیتی فراتر از سطح منطقه را دارند یا در تامین نیازهای داخلی خود تا حدودی خودکفا هستند. سایر کشورها هر یک به‌نوعی به منابع اولیه یا تولیدات دیگر کشورها محتاج و ناچارند نیازهای خود را از طریق واردات تامین کنند.

جمعیت همسایگان دارای مرز خاکی با ایران بالغ بر ۴۰۰ میلیون نفر برآورد می‌شود و جمعیت کشورهای دارای مرز آبی با ایران نیز بیشتر ۲۱۰ میلیون نفر است. باتوجه به وجود برخی مسائل سیاسی و نوع دیدگاهی که برخی کشورهای عربی منطقه به ایران دارند، می‌توان مدعی بود کشورمان در کل با بیش از ۵۰۰ میلیون نفر همسایه است.

افغانستان و عراق از جمله کشورهایی هستند که به‌دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی ما با آنها به‌نسبت فعال‌تر از دیگر کشورها بوده است. افغانستان یکی از همسایگان شرقی ما است که مبادلات رو به رشد و خوبی را با تهران داشته است؛ با این حال جمهوری اسلامی ایران سال گذشته کمتر از ۴ میلیارد دلار کالا را به این کشور ۳۸ میلیون نفری صادر کرد. جنگ و خشونت قومی و سیاسی چنددهه‌ای به‌همراه حضور امریکا و ناتو در این کشور مظلوم و فقیر، آن را به‌شدت نیازمند کالا و خدمات خارجی ساخته است. عراق در همسایگی غربی ما نیز تقریبا در همین وضعیت به‌سر می‌برد. میزان صادرات کالایی ایران به این کشور حدود ۴۰ میلیون نفری در سال گذشته نزدیک ۱۰ میلیارد دلار بوده که تا اندازه‌ای شرایط کرونا در آن موثر بوده است.

وضعیت صادرات کشور ما به دو کشور پرجمعیت دیگر همسایه یعنی پاکستان و ترکیه قابل دفاع نبوده و به هیچ عنوان متناسب با ظرفیت‌های این کشورها نیست. صادرات سال گذشته ایران به پاکستان با جمعیتی بالای ۲۰۰ میلیون نفر، اندکی بیش از یک میلیارد دلار بوده است. از طرفی در فهرست ۱۰ کشور اصلی که پاکستان کالاهای خود را به آنها صادر می‌کند، نامی از ایران وجود ندارد. مبادلات بازرگانی ایران و روسیه تنها ۰.۳ درصد مبادلات بازرگانی خارجی بزرگ‌ترین کشور جهان را تشکیل می‌دهد که با ما از طریق دریای خزر مرز دریایی دارد و نسبت به روابط گسترده سیاسی و امنیتی دو کشور، رقمی ناچیز به حساب می‌آید.

براساس گزارش سازمان گمرک روسیه، ایران با روسیه در سال ۲۰۱۸ یک میلیارد و ۷۴۰ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته که یک میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار آن را صادرات به ایران و ۵۳۳ میلیون دلار را واردات از ایران شامل می‌شود، این در حالی است که در سال ۲۰۱۷ ایران و روسیه یک میلیارد و ۷۰۷ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته‌اند و صادرات کالاهای روسی به ایران یک میلیارد و ۳۱۴ میلیون دلار و واردات از ایران ۳۹۲.۲ میلیون دلار بوده است. طبق اطلاعاتی که توسط کمیسیون اقتصادی اوراسیا منتشر شده، میزان تجارت بین ایران و روسیه در سال ۲۰۲۰ برابر با ۲.۲۲ میلیارد دلار بوده که ۱.۴۲ میلیارد دلار آن را کالاهای صادر شده از روسیه به ایران تشکیل می‌دادند.

تجارت بین دو کشور۴۰ درصد در سال گذشته میلادی رشد داشت. در مجموع میزان صادرات ایران به ۱۵ کشور همسایه حدود ۲۵ میلیارد دلار است. بنا به گزارشات سازمان توسعه تجارت ایران، حجم این تجارت برای ایران تا بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار قابل‌افزایش است. پاکستان، ترکیه، عراق، افغانستان و روسیه از بیشترین ظرفیت‌ها برای تقویت صادرات کالایی ایران برخوردارند. باتوجه به مشکلاتی که تحریم‌ها در روند تجارت خارجی ایجاد کرده‌اند، راهی جز توسعه صادرات غیرنفتی با تمرکز بر کشورهای همسایه و منطقه وجود ندارد.

شناخت نیازمندی‌های هر یک از همسایگان در کنار درک توانایی‌های منطقه‌ای کشورمان می‌تواند به مدیریت موفق تجارت با همسایگان کمک کند. به‌عنوان نمونه در حوزه روابط با کشورهای سواحل شمالی دریای خزر همچون روسیه به‌دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی ایران و کشور هدف، تمرکز بر صادرات محصولات کشاورزی، مواد غذایی، میوه و لبنیات، خشکبار و گیاهان دارویی یا صنایع دستی می‌تواند مفید باشد. توسعه تجارت با همسایگان عملا باعث درهم‌آمیزی‌های اقتصادی و تجاری می‌شود و یک نوع پیمان نانوشته است که همه از آن بهره‌مند خواهند شد.

بنابراین باید باتوجه به دانش و تجربیات فیمابین، راهکارها و استراتژی‌های ذیل را دنبال کرد: شناخت دقیق‌تر فرصت‌ها و ظرفیت‌های بازار کشورهای همسایه؛ تهیه و تنظیم پیمان‌های میان‌مدت و بلندمدت تجاری با همسایگان؛ بهبود و توسعه امکانات زیرساختی تجارت با کشورهای همسایه؛ ایجاد شهرک‌ها و مناطق آزاد مشترک؛ جلوگیری از قاچاق کالا و تسهیل صادراتی و فراهم کردن تسهیلات لازم برای تردد سریع و ساده تجار؛ فعال کردن بیش از پیش سفارت‌خانه‌ها در راستای توسعه اقتصادی و تجاری؛ انعقاد پیمان‌های منطقه‌ای و بهره‌برداری از پیمان‌های موجود مانند پیمان اکو؛ مشارکت بیش از پیش و توسعه اتاق‌های بازرگانی؛ استفاده از ظرفیت رسانه‌ای و بهره‌مندی از شبکه‌های برون‌‌مرزی؛ ایجاد زمینه‌ سرمایه‌‌گذاری‌های خارجی از طریق تبلیغ ظرفیت‌‌های اقتصادی و تقویت دیپلماسی عمومی و شرکت فعال بخش خصوصی واقعی در بازار کشورهای همسایه.