خاک به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر حیاتی برای تولید و به عنوان ثروت خدادادی از اهمیت بسیاری برخوردار است که صیانت آن به عنوان میراث گذشتگان برای آیندگان ضروری است. این منبع حیاتی نقش به سزایی در تولید و حفظ محیط‌زیست ایفا می‌کند، از فراهم کردن بستری برای زندگی بشر تا تولید انواع مواد غذایی گرفته و حفظ اکوسیستم از اهمیت برخوردار است. با این وجود هنوز اهمیت خاک برای جوامع مختلف به درستی تبیین نشده و همین امر باعث حساسیت زیادی در خصوص حفظ این منبع حیاتی وجود نداشته باشد. به گفته کارشناسان درحال‌حاضر سهم سرانه هر ایرانی از کل اراضی کشاورزی کمتر از ۰.۱۸ هکتار است که این میزان با سرعت زیاد در حال کاهش است این در حالی است که طبق اعلام سازمان غذا و کشاورزی، حد بحرانی سهم سرانه اراضی کشاورزی حدود ۰.۱۴ هکتار است. به گفته استاد گروه خاکشناسی دانشگاه چمران اهواز و عضو هیات علمی انجمن علوم خاک ایران، ضرورت آگاهی دادن و بیان اهمیت خاک سالم و حمایت از مدیریت پایدار منابع خاک باعث شده روزی به نام روز جهانی خاک نامگذاری شود.

به گفته احمد لندی، خاکشناسان به دنبال تامین غذای سالم و مغزی به منظور تضمین زندگی سالم و فعال بدون به خطر انداختن اکوسیستم‌ها هستند چرا که خاک نیز مانند هوا و آب برای زندگی ضروری است.

وی ادامه داد: خاک بستر زندگی انسان است، بیش از ۹۵ درصد مواد غذایی ما از خاک تهیه می‌شود و رکن مهم اکوسیستم و تعدیل‌کننده تغیرات اقلیمی است.

این استاد گروه خاکشناسی دانشگاه چمران اهواز ادامه می‌دهد: با داشتن خاک سالم، هر متر مکعب از آن می‌تواند ۲۵۰ هزار لیتر آب نگهداری کند این در حالی است که اگر بر اثر سهل‌انگاری و عملکرد بد، فرسایش خاک را نمی‌توان جبران کرد.

لندی با اشاره به اینکه خاک حتی از آب نیز اهمیت بیشتری دارد گفت: بی‌توجهی به مبانی محیط‌زیست گاهی چنان مشکلاتی ایجاد می‌کند که قابل جبران نیست.

طبق برآوردهای وزارت کشاورزی امریکا، به ازای هر تن فرسایش خاک حدود ۲۸ دلار خسارت در ابعاد مختلف به کشور وارد می‌شود؛ بر این اساس خسارت سالانه فرسایش ۲ میلیارد تن خاک در ایران، افزون بر ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده که به شدت مورد غفلت قرار گرفته است.

وی می‌گوید: خاک بزرگ‌ترین توزیع‌کننده آب در دنیاست و بررسی‌های جهانی نشان داده که رطوبت خاک بیش از هشت برابر رطوبت تمام رودخانه‌هاست در واقع رطوبت خاک موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود. بنابراین حل مشکل آب کشور بدون درنظر گرفتن مشکل خاک امکان‌پذیر نیست و باید برای حل مشکل آب به خاک توجه شود.

لندی با بیان اینکه ۸۰ درصد کشت‌های کشور دیم است که ۶۰ درصد غذای ما را تولید می‌کند ادامه داد: تحقیقات نشان داده با وسعت تخریب فعلی اراضی، ۶۰ سال دیگر فقط می‌توان برای جمعیت جهان غذا تهیه کرد در حالی که برای تامین غذای انسان‌ها تا سال ۲۰۵۰ باید ۶۰ درصد تولید محصولات کشاورزی افزایش یابد.

وی به مشکلات خاک‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: فرسایش، تغییر کاربری اراضی، کمبود مواد آلی، کاهش حاصلخیزی، شوری، آلودگی و تنوع زیستی، از جمله مشکلات خاک است در نتیجه توسعه استقرار حکمرانی خاک و سیاست‌های مرتبط با آن، توسعه سرمایه‌گذاری در مدیریت پایدار خاک، تحقیقات با تاکید بر خاک و آموزش موثر و بسط برنامه‌های خاک باید در اولویت باشد.

لندی ادامه می‌دهد: خاک‌ها تنها ۲۳ درصد از بستر زمین را تشکیل می‌دهند و باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم.

اخبار نگران‌کننده درباره خاک

یک عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان نیز می‌گوید: منابع طبیعی یکی از نهاده‌های مهم در فرآیند تولید بوده و به ۲ نوع تجدیدپذیر مانند جنگل‌ها، مراتع حیوانات، گیاهان، و تجدیدناپذیر مانند خاک و معادن تقسیم می‌شوند؛ خاک از لحاظ وسعت و کیفیت روز به روز در حال تخریب و از بین رفتن است و چنین انتظار می‌رود که بشر با کاهش تامین مایحتاج خود به ویژه غذا در آینده بیشتر از قبل دست به گریبان خواهد بود.

به گفته سیروس جعفری، با وجود اهمیت خاک برای تداوم زندگی بشری، اخبار نگران کننده‌ای در این حوزه به گوش می‌رسد.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، آبیاری بی‌رویه با آب شور یکی از معضلات خاک‌ها محسوب می‌شود که نمونه بارز آن در برخی نقاط استان خوزستان از جمله مناطق شمالی باعث مشکلاتی شده است.

به گفته جعفری، علاوه بر کاهش سطح اراضی قابل استفاده برای زراعت، کیفیت اراضی نیز در حال کاهش است.

وی تصریح کرد: عواملی چون آبیاری بی‌رویه با استفاده از آب‌های شور، بی‌توجهی به ظرفیت اراضی برای بهره‌برداری، تغییر کاربری اراضی بدون توجه به استعداد آن، تغییرات رژیم هیدرولوژی زیست بوم‌ها، از بین بردن پوشش گیاهی بومی منطقه در اثر خشکسالی‌های انسان ساز و عدم امکان توسعه مجدد آن، عدم به کارگیری فن‌آوری‌های نوین در بهره‌برداری از اراضی، عدم استفاده از تناوب کشت خاک را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

تنها یک میلیون هکتار خاک سالم داریم

علیرضا جعفرنژادی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان نیز به چالش‌های مهم خاک‌های خوزستان با نگرش خاک‌های کشاورزی اشاره کرده و می‌گوید: انسان از دیرباز به اهمیت منابع خاک پی برده و از آن برای تهیه غذای خودش غذا تهیه کرده برای همین برایش ارزش قایل است.

به گفته وی، تغییرات اقلیمی خواه یا ناخواه کشاورزی را دستخوش تغییر کرده و باعث شده کربن به جای خاک در اتمسفر باشد؛ دنیا در حوزه خاک دچار محدودیت و چالش است و این موضوع فقط خاص استان ما نیست.

این پژوهشگر با اشاره به اینکه میزان خاک‌های درجه یک کشور درحال‌حاضر یک میلیون هکتار است افزود: از طرف دیگر در جایی از کره زمین با محدودیت آب واقع شدیم و قرار گرفتن در کمربند خشک زمین نیز مزید بر علت است.

جعفرنژادی به چالش‌های عدیده خاک‌ها در کشور و خوزستان اشاره کرده و می‌گوید: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها میزان مواد آلی خاک‌های کشور محسوب می‌شود. در واقع یکی از محدودیت‌های خاک کشور، محدودیت شوری است؛ از هشت میلیون هکتار اراضی آبی، ۳.۳ میلیون هکتار آن محدودیت شوری دارند از طرف دیگر با انواع تنش‌ها از جمله سرما، گرما، آفات، خشکی و بارندگی‌های سیل آسا در کشور و استان خوزستان مواجه هستیم.

به گفته جعفرنژادی، خاک‌های خوزستان جوان هستند و فعل و انفعالات زیادی روی آنها انجام نشده است به طوری که اراضی بدون محدودیت قابل کشت خوزستان حدود ۳.۱۵ درصد کل اراضی است.

برخورداری اندک خوزستان از خاک‌های باکیفیت

وی ادامه می‌دهد: ۱۴.۱ درصد از اراضی کلاس ۲ و ۱۸.۵ درصد از خاک‌های کلاس سه قابل کشت است در واقع خوزستان در داشتن خاک‌های باکیفیت نیز محدودیت دارد. شوری خاک، یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های خاک‌های خوزستان است

این پژوهشگر به تحقیقی که در خصوص شوری خاک خوزستان انجام داده اشاره کرد و می‌گوید: طی بررسی‌های صورت گرفته سال ۱۳۹۹ از وضعیت خاک‌های استان، مشخص شد شوری ۳۷ درصد خاک‌های حوزه کشاورزی، بیشتر از چهار دسی زیمنس بر متر بوده؛ این میزان در سال ۱۴۰۰ به ۶۰ درصد رسیده یعنی ۲۳ درصد خاک‌های خوزستان بیشتر شور شده است.

جعفرنژادی، یکی از مهم‌ترین دلایل شوری خاک‌های خوزستان را کیفیت آبهای ورودی به مزارع دانسته و ادامه می‌دهد: اگر شوری آب ورودی کشاورزی را ۲ دسی زیمنس بر متر در نظر بگیریم، حدود یک هزار و ۲۸۰ میلی گرم نمک در یک لیتر آب دارد که باید شیوه کشت و آبیاری مدیریت شود.

این پژوهشگر یکی دیگر از چالش‌های خاک‌های خوزستان را ph عنوان کرد و گفت: میانگین ph خاک‌های خوزستان ۷.۴ است که تقریبا بعد از ۱۰ سال این میزان دستخوش تغییر نشده و چالش ایجاد می‌کند زیرا محدوده ph خاک ما به گونه‌ای است که عناصر را به مرحله تثبیت می‌کشاند.

خاک‌های خوزستان آهکی است

وی یکی دیگر از چالش‌های خاک‌های کشاورزی خوزستان را وضعیت آهکی آنها عنوان کرد و توضیح داد: میانگین میزان آهک در خاک‌های خوزستان ۴۶.۳ درصد است یعنی با خاک فوق‌العاده آهکی مواجه هستیم.

جعفرنژادی به میانگین آهک در خاک برخی شهرستان‌ها اشاره کرده و می‌گوید: در سال ۱۳۹۰، ۲۰ درصد خاک‌های خوزستان دارای کربن آلی کمتر از نیم بودند در صورتی که در سال ۱۴۰۰ به ۲۵ درصد رسیدند؛ میزان کربن آلی در ۷۸ درصد از خاک‌های موردمطالعه کمتر از یک درصد بوده در صورتی که در سال ۱۴۰۰ به ۹۰ درصد تغییر کرد که یک زنگ خطر محسوب می‌شود چون با کاهش ارگانیک کربن در خاک، جمعیت میکروبی نیز کم شده و در این حالت اوره تبدیل نمی‌شود.

جعفرنژادی میزان کربن در خاک‌های کشور و خوزستان را ۸۳.۳ درصد اعلام کرد و افزود: وضعیت کربن آلی در کشور مطلوب نیست و با افزایش میزان کربن آلی به میزان یک درصد در خاک ها، طبق مطالعات انجام شده ۳۰۰ کیلوگرم بر عملکرد گندم افزوده می‌شود.

خاک‌ورزی شدید، دلیل کاهش مواد آلی خاک

این پژوهشگر خاک، خاک‌ورزی شدید خاک را از مهم‌ترین علل کاهش مواد آلی خاک ذکر کرد و گفت: خاک‌ورزی مرسوم نتوانسته مواد آلی را در خاک نگه دارد؛ درصد کمبود عناصر غذایی در فاصله زمانی سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به گونه‌ای است که ec بیشتر از چهار در خاک طی این مدت به ۶۰ درصد رسیده است.

وی نامناسب بودن فرمول‌های کودی و تک عنصری بودن کودهای شیمیایی را یکی دیگر از عوامل محدودیت تولید عنوان کرد.

جعفر نژادی معتقد است: برخی کشاورزان خرده پا اصلا توجهی به حرف کارشناسان نکرده و در برابر توصیه‌های کارشناسی مقاومت می‌کنند.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان توضیح داد: علاوه بر موارد ذکر شده، آتش زدن بقایای گندم نیز از معضلاتی است که با وجود اقدامات فرهنگی انجام شده موفق به ممانعت نشدیم این در حالی است که بر اساس یک مطالعه صورت گرفته بعد از ۱۷ سال میزان کل کربن آلی خاک حدود ۲ تن کاهش یافته و این همان چیزی است که موجب تغییر اقلیمی می‌شود.

به گفته وی، تجویز یک کود در همه شرایط یکی از محدودیت‌های دیگر محسوب می‌شود چون می‌توان برای هر کشت یک نسخه پیچید.

جعفرنژادی به وضعیت حاصلخیزی خاک‌های استان خوزستان با دیدگاه خاک‌های کشاورزی در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ می‌پردازد و می‌گوید: طی این مدت، ec خاک خوزستان افزایش یافته در حالی که پتاسیم، آهن و عناصر ریزمغذی خاک عمدتا کاهش یافتند؛ با وجود تمام اقدامات در مراکز تحقیقاتی وضعیت خاکی برای تولید و بهره‌برداری، نامطلوب است. این پژوهشگر خاک رعایت نکردن برنامه محوری را یکی دیگر از محدودیت‌های موجود کشاورزی استان دانسته و می‌افزاید: از سال ۱۳۹۳ تلاش شد برنامه محوری مصرف کود در خوزستان نهادینه شود تا کشاورز بداند گیاهش در چه مرحله‌ای است و چه کودی نیاز دارد؛ خوزستان یکی از استان‌های پیشرو در این زمینه محسوب می‌شود و تمام برنامه‌های غذایی در دست کشاورزان خوزستانی است.

وی به پدیده بدمصرفی کود اشاره کرد و گفت: میزان کود مصرفی بیشتر از نیاز است و یا نابهنگام کود مصرف می‌شود؛ در کشور ما مشکل بخش کشاورزی در توجه نکردن به عناصر غذایی آب و خاک، بی‌توجهی به فیزیک خاک و بیماری‌های آن خلاصه می‌شود و برای حل این مشکل باید منابع آب و خاک و بقیه نهاده‌ها مدیریت شود.

سخن پایانی

با توجه به ضرورت اهمیت خاک برای تداوم زندگی بشری و بیان آمار نگران‌کننده در خصوص این عنصر طبیعی انتظار می‌رود وضعیت بحرانی موجود برای قشرهای مختلف به ویژه کشاورزان تشریح شود و با ارائه برنامه‌های فرهنگی، آموزشی و ترویجی بهره برداران خاک را نسبت به این موضوع حساس کرد تا شاهد فرسایش بیش از پیش خاک نباشیم. حمایت از کشاورزان، آموزش و ترویج، تقبل برخی هزینه‌ها توسط دولت از دیگر راهکارهایی است که بسیاری از کارشناسان برای برون رفت از این وضعیت موثر می‌دانند.