چنانچه به‌گفته رئیس بانک مرکزی از این پس می‌توان تجربه عرضه ارز اربعین امسال را تعمیم داد و از ارزهای محلی برای مبادلات غیرتجاری و سیاحتی استفاده کرد، اما کارشناسان معتقدند تعمیم این موضوع و تخصیص ارزهای محلی در مبادلات سیاحتی چندان آسان نیست و اجرای این سیاست نیازمند تدوین سازکارهای مدون است. این گروه می‌گویند شرایط تخصیص ارز محلی برای زوار عراق متفاوت است، چراکه دینار تا حدودی ارزش خود را حفظ کرده و از سوی دیگر پرداخت بخشی از بدهی عراق به ایران با دینار منجر به تامین منابع دیناری بانک مرکزی شده، اما شرایط استفاده از ارزهای ملی کشورهای دیگر در بعد سیاحتی متفاوت است و باید به نوسان‌های نرخ ارز در این کشورها نیز توجه کرد. همچنین پارادایم حاکم بر توریسم‌پذیری مانع از این است که سایر مقاصد غیر از عراق سیاحت با ارز محلی را بپذیرند.

برنامه بانک مرکزی برای استفاده از تجربه اربعین

محمدرضا فرزین، رئیس‌کل بانک مرکزی، عرضه و تحویل دینار به زائران اربعین حسینی را که برای نخستین ‌بار با موفقیت انجام شد، تجربه عملی حذف دلار از مبادلات غیرتجاری و سیاحتی اعلام کرد و گفت: تعمیم تجربه رضایت‌بخش اربعین حسینی به سایر کشورهای منطقه در حال بررسی کارشناسی و برنامه‌ریزی عملیاتی است و به‌زودی شاهد اجرای آن خواهیم بود.

فرزین عرضه ارز اربعین توسط ۶ بانک بزرگ کشور در قالب ۱۷۹۰ شعبه شهری و روستایی را اقدامی مهم برشمرد و گفت: امسال برای نخستین بار، مراحل دریافت ارز اربعین، ساده‌تر بود و تلاش شد سهم بیشتری از خدمات توسط سامانه‌های غیرحضوری ارائه شود.

وی با بیان اینکه عرضه ارز اربعین با نرخ یکسان و بدون هیچ کمبودی در تمام شعب و در طول روزهای هفته انجام شد، تصریح کرد: در طول ایام اربعین حسینی همگان شاهد بودند که این اقدام هوشمندانه باعث کاهش نرخ دینار در بازار غیررسمی شد. الگوی به‌کار گرفته شده را که موردرضایت زوار اربعین حسینی و مقامات مختلف کشور نیز قرار گرفت می‌توان برای سایر کشورهای منطقه نیز به‌کار برد.

رئیس‌کل بانک مرکزی افزود: درحال‌حاضر معاملات کالایی کشورمان با سایر کشورها عموما با ارزهای یورو، درهم، یوان، روبل، روپیه و دینار صورت می‌گیرد، اما در زمینه معاملات سیاحتی و غیرتجاری، همچنان ارزهای غالب یورو و دلار است که تجربه عملی «حذف دلار از مبادلات غیرتجاری و سیاحتی» در ایام اربعین امسال برای نخستین بار در کشور اتفاق افتاد.

وصول مطالبات ایران از عراق

یوسف کاووسی، کارشناس مسائل پولی و بانکی در گفت‌وگو با صمت با اشاره به اثرات مثبت استفاده از ارزهای محلی در مبادلات غیرتجاری و سیاحتی، گفت: ارتباط ایران با عراق تا حدودی نسبت به سایر کشورهای منطقه متفاوت است. عراق به ایران بدهی دارد که مقرر شد بخشی از این بدهی با ارز این کشور یعنی دینار پرداخت شود. بانک مرکزی ایران با دریافت مطالبات خود از عراق به‌صورت دینار و با استفاده از این منابع، دینار مورد نیاز زائران را فراهم و ارزهایی مثل دلار و یورو را از این روند حذف کرد.

به‌گفته وی اگر بانک مرکزی مانند سال‌های پیش مبادرت به پرداخت ارز برای اربعین نمی‌کرد، زوار خود اقدام به تهیه ارز از بازار غیررسمی با یک نوسان کم می‌کردند، اما چون دینار در دسترس بانک مرکزی بود، از این محل تامین نیاز کرد.

این کارشناس مسائل پولی و بانکی با بیان اینکه ارز عراق از ثبات نسبی برخوردار است، خاطرنشان کرد: بانک مرکزی عراق را امریکا اداره می‌کند و کلیه ورود و خروج ارزها در این بانک زیر نظر فدرال‌رزرو امریکا انجام می‌شود. اینجا این پرسش مطرح است که آیا می‌توان همین فرمول را برای کشوری مانند ترکیه دنبال کرد؟ بدون تردید پاسخ منفی است، چراکه ارزش لیر در حال نوسان است و افت ۶۰ درصدی ارزش لیر در نهایت به‌ضرر ایران تمام خواهد شد.

کاووسی با تاکید بر اینکه باید یک مکانیسم مشخص برای تخصیص ارزهای محلی به مسافران در نظر گرفته شود، افزود: باید این نکات را در نظر داشت که بانک مرکزی چه میزان ارز کشورهای مقصد مسافرتی را می‌تواند ذخیره کند؟ آیا این اقدام وجهه بین‌المللی ما را خدشه‌دار می‌کند؟ به‌نظر می‌رسد کشورهای دیگر به‌دلیل حاکمیت تحریم‌ها علیه ایران رغبتی برای ورود به این مکانیسم پولی ندارند.

وی با ذکر مثالی موضوع پرداخت ارز محلی برای سفرهای سیاحتی را توضیح داد و اضافه کرد: اگر بخواهیم درهم امارات را به مسافران ایرانی بدهیم، نخست باید امکان تبدیل ریال به درهم در بانک‌های آنجا وجود داشته باشد؛ همچنین امارات به ما بدهی ندارد که بخواهد بابت آن بدهی به ما ارز ملی بدهد. اینکه ایرانیان بخواهند با ارز کشور مقصد خود سفر کنند، خوب است، اما باید دید چه میزان امکان اجرایی کردن این طرح وجود دارد.

این کارشناس اقتصاد با اشاره به تجربه اتحادیه پایاپای آسیایی، افزود: دبیرخانه اتحادیه پایاپای آسیایی در بانک مرکزی ایران بود و بانک مرکزی ایران حساب‌های معاملاتی که در قالب تهاتر بین کشورهای عضو انجام می‌‌شد را نگه می‌داشت. این کشورها برای اینکه نوسان‌های ارزی کشور مقابل آنها را متاثر نسازد، ارز ثابت اس‌دی‌آر ( SDR ) را که ارز صندوق بین‌المللی پول بود پذیرفتند و تعریف خود را از این ارز ارائه کردند و یک اس‌دی‌آر را تقریبا معادل یک دلار در نظر گرفتند. بانک مرکزی تلاش دارد دوباره این اتحادیه را راه‌اندازی کند و باید دید که چه میزان می‌تواند در این زمینه موفق شود.

بانک‌ها در نقش صرافان عمل کردند

کاووسی در پاسخ به این پرسش که بانک مرکزی تخصیص ارز ملی عراق در سفر اربعین را اقدامی برای دلارزدایی معرفی کرد؛ این موضوع را تا چه میزان می‌تواند یک موفقیت تلقی کرد؟ گفت: در این تجربه، هر شعبه بانکی به‌مثابه یک دکه تبدیل ریال به دینار شد و بانک مرکزی در ۶ هزار شعبه بانکی دینار توزیع کرد تا مسافران متناسب با آنچه در سامانه ثبت کردند دینار دریافت کنند؛ در حالی ‌که این موضوع کارویژه بانک‌ها نیست و بانک‌ها در نقش صراف ظاهر شدند. وی با انتقاد از عملکرد بانک مرکزی در قبال صرافان، گفت: صرافی‌ها شأن خود را دارند و بانک مرکزی برای تاسیس یک صرافی قوانین سختی را در نظر می‌‌گیرد؛ از این ‌رو نباید تمام کارویژه‌های آنها را سلب کند. صرافان در شهرهای مرزی فعالیت نیمایی ندارند و کار خود را به‌صورت نقدی دنبال می‌کنند؛ از این‌رو باید اجازه کار کردن به آنها داده شود. این اقدام نمی‌تواند ادامه‌دار باشد، زیرا یکی از وظایف اصلی صرافان تبدیل پول است.

این کارشناس اقتصاد با اشاره به تخصیص ارز مسافرتی، بیان کرد: ارز مسافرتی هنوز پابرجاست و هر مسافری می‌تواند در فرودگاه امام خمینی (ره) این ارز را دریافت کند.

پارادایم حاکم بر گردشگری نمی‌پذیرد

جهانبخش سنجابی شیرازی، دبیر کل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در گفت‌وگو با صمت، گفت: کارکردهای ارز مسافری و تجاری متفاوت است و به‌نظر می‌رسد پارادایم حاکم بر توریسم‌پذیری مانع از این باشد که بتوان برای سایر مقاصد غیر از عراق از ارز ملی استفاده کرد.

وی با برشمردن دلایل عدم موفقیت تخصیص ارز محلی در مبادلات غیرتجاری و سیاحتی، گفت: سیاست ناظر بر اصول گردشگری موید این داستان نیست. همچنین حجم قابل‌توجهی از تجارت ایران معطوف به کشورهایی چون عراق، ترکیه و چین است و ما به‌نوعی با این کشورها بازار متقابل داریم. گرچه میزان واردات از این مقاصد بیشتر از صادرات است، اما به‌نظر می‌رسد ارز مازادی باقی نماند که بخواهیم با آن ارز مسافری را تامین کنیم.

سنجابی شیرازی در پاسخ به این پرسش که آیا امکان تسری این تجربه در حوزه اقتصادی وجود دارد؟ تصریح کرد: با بررسی آمار صادرات و واردات، متوجه خواهیم شد کشورهای مبدأ وارداتی و مقصد صادراتی ما محدود به ۶ کشور دنیا شده‌اند و حدود ۷۵ درصد تجارت خارجی ایران با این کشورها انجام می‌شود.

به‌گفته دبیر کل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق عمده کشورهای مقصد صادرات ما چین، عراق، امارات، ترکیه، هند و روسیه هستند و عمده کشورهای مبدأ واردات ما نیز چین، امارات، ترکیه، هند، روسیه و برخی کشورهای بلوک غرب اروپا. به‌نظر می‌رسد در صورت معادله پایاپای با این کشورها، امکان تجربه مدل تخصیص ارز محلی وجود داشته باشد؛ البته مشروط به اینکه در بانک‌های این کشورها منابعی از ارز رایج آنها را داشته باشیم.

سنجابی شیرازی با تاکید بر اینکه در شرایط تحریم ایجاد حساب‌های رسمی در برخی از کشورهای مقصد دشوار است، گفت: این روش افزون بر تهاتر می‌تواند یک تنفس برای تجارت خارجی باشد؛ البته بهره‌گیری از این روش مشروط به رضایت صادرکننده است و اینکه بخواهد ارز محلی را بپذیرد.

وی در پایان خاطرنشان کرد: به‌نظر می‌رسد استفاده از ارز محلی در تعامل با کشورهای دیگر مشروط به وجود منابع است. البته باید این نکته را در نظر داشت که ارزش پول ملی این کشورها در نوسان است و ارزش ارزهای پرطرفدار مانند دلار و یورو با لیر ترکیه، روبل روسیه، یوان چین و وان کره جنوبی قابل‌قیاس نیست؛ اما در مجموع با قبول ریسک نوسان‌های پول ملی در دوره تحریم می‌توان این مدل را به‌عنوان راهکاری برای دور زدن تحریم یکجانبه در نظر گرفت.

سخن پایانی

امسال امکان دریافت ارز اربعین با استفاده از سامانه‌ها فراهم شد و زائران با استفاده از این امکان می‌توانستند ارز موردنیاز خود را در ۱۰ تا ۱۵ دقیقه دریافت کنند. به‌نظر می‌رسد تخصیص دینار به‌جای دلار توانست رضایت زائران را جلب کند. محمد شیریجیان، معاون اقتصادی بانک مرکزی، میزان تخصیص ارز برای اربعین را حدود ۱۹۰ میلیارد دینار عراق معادل ۶ همت عنوان کرد. بانک مرکزی با عبور از این تجربه موفق، قصد تقویت نقش بازار ارز رسمی و کمرنگ کردن نقش بازار غیررسمی را دارد. به این ترتیب بانک مرکزی تلاش دارد تجربه رضایت‌بخش استفاده از ارز محلی را به سایر کشورهای منطقه، تعمیم دهد، اما از دید کارشناسان اقتصادی این موضوع به‌سادگی میسر نیست و نیاز به بررسی کارشناسی و برنامه‌ریزی عملیاتی دارد.

استفاده از دینار در سفر به عراق به‌مراتب آسان‌تر از دلار است، به همین دلیل در سال‌های گذشته، افراد پس از دریافت دلار، ارز خود را در داخل کشور یا در خاک عراق به دینار تبدیل می‌کردند که این فرآیند برای زائران هزینه و اتلاف وقت داشت، اما امسال با جایگزینی دینار عراق به‌جای دلار و امکان دریافت ارز در کوتاه‌ترین زمان، زائران از دریافت سهمیه ارز اربعین استقبال بیشتری کردند. البته به‌باور کارشناسان تکرار این تجربه در مناسبات با سایر کشورها به این سهولت نخواهد بود.