تکیه دولت بر فناوران
اهمیت «دانش» در تغییرات سریع اقتصاد جهانی افزایش زیادی داشته و امروزه فعالیت‌های دانشی و به‌تبع آن اقتصاد دانش‌بنیان سهم مهمی از بازار اقتصادی جهان را به خود اختصاص داده است.
حرکت به سمت تولید دانش بنیان می تواند نقشه راه دولت ها در کشورمان طی چند دهه آینده به منظور رهایی از تورم های سنگین گذشته باشد. بی شک دولتی که ماهیتش دانش بنیان است، چابک و کوچک بوده و همه فعالیت ها و تصمیمات آن در تمامی حوزه ها از مسیر تحقیق و پژوهش می گذرد. حال برای رسیدن از اقتصاد دانش بنیان به دولت دانش بنیان، راهی جز تکیه بر تولیدات فناوری محور نیست. صمت در این گزارش به اهمیت تمرکز بر تولیدات دانش بنیان به عنوان رویکرد اساسی دولت در چینش نقشه راه توسعه پرداخته است.
تدوین نقشه راه دانش بنیان؛ یک نیاز اساسی
تجارب کشورهای توسعه یافته که اقتصادشان مبتنی بر دانش و فناوری روز است، سرنخ های ارزشمندی برای رهایی از کلاف سردرگم اقتصاد بیمار فعلی کشور ارائه می دهد. بیشتر اقتصاددانان بر این باور هستند که نام گذاری سال ۱۴۰۱ ، در راستای شرایط امروز ایران، نشانگر توجه به فعالیت هایی است که نقش نیروی انسانی و اشتغال در آن مهم تر بوده و به نوعی دستگاه های اجرایی در کشور را برای حرکت به سمت فعالیت های دانش بنیان و دانش محور ترغیب می کند. به گفته میثم مهرپور، کارشناس مسائل اقتصادی در گفت وگو با ایمنا با انتخاب این شعار، برنامه و نقشه راه کشور به طورکامل مشخص است. در سال گذشته، مانع زدایی و حمایت از تولید در نام گذاری سال مطرح شده بود که مصداق هایی از نگاه به مسئله تولید بوده است. در سال گذشته تا حدودی این امر محقق شد و شاهد تسهیل در صدور مجوزهای کسب وکار و لغو نیاز مجوز برای برخی کسب وکارها بودیم، همچنین مخبر، معاون اول رئیس جمهوری هم اذعان کره بود که سازمان برنامه و بودجه موظف است با همکاری تمامی وزارتخانه ها، نقشه راه و برنامه زمان بندی شده مجموعه های دانش بنیان را با تعیین اولویت های هر دستگاه در زمینه تولید، صادرات، اشتغالزایی و جلوگیری از واردات کالاهای با تولید مشابه داخلی، تهیه و تدوین کند.
نقشه راه باید داده محور باشد
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در گفت وگو با صمت، نداشتن نقشه راه در سیستم توسعه ای کشور را دلیل اصلی بی پاسخ ماندن معضلات همیشگی نخبگان و فعالان در اکوسیستم دانش بنیان دانست و گفت: برای توسعه اکوسیستم دانش بنیان، نیازمند یک سیاست گذاری و نقشه راه داده محور و نظام آماری مدون هستیم. ابتدا باید بدانیم با چه ترازی از جمعیت جوان و فعال در کشور روبه رو هستیم و از طرفی هم، باید اطلاعات بخش تقاضا را بگیریم و به طور همیشگی این تبادل سیگنال از سوی عرضه و تقاضا انجام شود. این گونه می توان فضای شغلی متناسب با قشر نخبه و تحصیلکرده را ایجاد کرد. گفتنی است، این هدف به هوشمندسازی تربیت نیروی انسانی نیاز دارد.
صلواتی توسعه اقتصاد هوشمند را زمینه ساز ایجاد یک نقشه راه مناسب در دنیای کارآفرینی دانست و گفت: امروز بیش از هر مولفه ای، نیازمند توسعه اقتصاد هوشمند هستیم. تداوم حیات و دوام علمی بدون روش های پیشین و قرن بیستمی؛ تعریف اقتصاد هوشمند است که در حقیقت نه تنها بخش صنعت و دانشگاه باید با یکدیگر ارتباط موثر داشته باشند، بلکه باید بسیار هوشمندانه و به موقع به یکدیگر اطلاعات بدهند. در شرایط فعلی کشور ما، نه دانشگاه اطلاعات دقیقی از تربیت نیروهای انسانی در 10 سال آینده می دهد و نه از صنعت، اطلاعات لازم دریافت می شود. ما نیاز داریم این سطح از هوشمندسازی را ایجاد کنیم، در غیر این صورت ناگزیر از انجام اقدامات کور هستیم.
گمراهی نخبگان در انتخاب رشته
وی بااشاره به اهمیت انتخاب رشته در دانشجویان در توسعه نظام شغلی و اکوسیستم دانش بنیان گفت: شمار دانشجویانی که بعد از ورود به دانشگاه، رشته تحصیلی خود را تغییر می دهند، کم نیست؛ اگر نرخ تغییرات رشته ای از سوی دانشجویان را به دست بیاوریم، می تواند کمک شایانی به ما در فهم اشتباهات دانشجویان در فرآیند انتخاب رشته کند؛ در واقع می فهمیم که نسل جوان ما در کسب آموزش و انتخاب رشته های دانشگاهی چه اشتباهاتی را مرتکب می شوند که این اشتباهات نظام شغلی کشور را بی نظم می کند.
صلواتی گفت: در کشور ما سیستم تعریف و هدایت رشته به شکلی استاندارد در دوره لیسانس و حتی مقاطع بعدی وجود ندارد؛ چرا که نظام انتخاب رشته ما همچنان سنتی است و انتظار داریم رتبه اولی های ما در چند رشته خاص و پرطرفدار مهندسی و پزشکی درس بخوانند، در حالی که امروزه نیاز بازار کار در دیگر رشته ها و حتی آن دسته از مهارت هایی است که عمرشان به یک دهه هم نمی رسد و در اصل پیشرفت اکوسیستم دانش بنیان، درگرو توسعه این مهارت ها است، بنابراین نقشه راه در این حوزه از دانشگاه ها و نحوه انتخاب رشته دانشجویان آغاز می شود. مگر چقدر صنایع ما امکان استفاده از این رشته های قرن بیستمی را دارند؟ گفتنی است، نبود توازن در این رشته ها به شدت احساس می شود که این نبود توازن باعث شده است از یک سو نرخ بیکاران تحصیلکرده زیاد شود و از سوی دیگر هم، بیشتر حوزه های جدید فناوری بدون متخصص بمانند. وی افزود: به اعتقاد من، تا ظرفیت بکارگیری نیروی انسانی را در زمان حال و آینده را مشخص نکنیم، صحبت از هدایت نیروی انسانی و توسعه دانش بنیان بی معنی است. همواره ارتباط صنعت و دانشگاه معضل اصلی کشور ما در بحث اشتغال بوده است؛ موضوعی که امروزه باید به آن اضافه کنیم، اهمیت داده و اطلاعات است. روند تغییرات صنعت در حوزه های نوآوری و فناوری به قدری سریع شده که در گذشته نه چندان دور هر 5 سال یک بار با تغییرات بنیادی مواجه بودیم، اما امروزه شاهد بروز این تغییرات در دوره های یک تا 2 ساله هستیم، بنابراین به طراحی نقشه راهی نیاز است که این فرآیند متغیر در آن نهادینه شود.
برون سپاری آموزشی، با مهاجرت نخبگان
به گفته صلواتی، امروزه بیشتر کشورهای در حال توسعه نظیر چین در یک برنامه همه جانبه، استراتژی مبتنی بر برون سپاری آموزشی را در پیش گرفته اند؛ این کشورها با شناخت همه جانبه از امکانات و ظرفیت های خود برخی نیازهای آموزشی در توسعه صنعتی کشورشان را در خارج از کشور و در قالب مهاجرت نخبگان مرتفع می کنند.
وی در تشریح این نوع استراتژی گفت: امروزه سیستم توسعه دانش بنیان ها در بیشتر کشورها از یک سیستم هوشمندانه پیروی می کند.
بسیاری از کشورهای در حال توسعه می دانند که در افق های زمانی متفاوت، نیازمند چه مهارت هایی می شوند؛ برهمین اساس آموزش بخشی از این مهارت ها را از طریق سیستم آموزشی داخلی تامین و بخشی را هم با ارسال مهاجران تحصیلی دریافت می کنند.
این کشورها چندان هم نگران مهاجرت نخبگان خود نیستند، چرا که مهم ترین تفاوتی که با مهاجرت نخبگان در ایران وجود دارد، این است که مهاجران تحت همان سیاست بکارگیری هوشمندانه نیروی انسانی دوباره به چرخه توسعه علم و صنعت کشورشان بازمی گردند.
سود دهی سریع، انتظاری بیهوده است
از تحول دانشگاه ها در راستای توسعه اقتصاد دانش بنیان که گذر کنیم، بی شک رشد استارت آپ ها نقش جدی در توسعه این اکوسیستم دارد. جلال برآبادی، از دیگر فعالان عرصه شتاب دهنده در گفت وگو با صمت درباره مولفه های مهم در نقشه راه رشد استارت آپ ها گفت: 2 شاخصه مهم برای شتاب دهنده ها در مسیر تجاری سازی استارت آپ ها در اولویت قرار دارند و براساس این 2 شاخصه، استارت آپ ها می توانند به دنیای شتاب دهنده ها ورود پیدا کنند. تیم سازی نخستین مولفه ای است که باید به آن توجه ویژه شود، همچنین رهبران استارت آپی ضروری است، بدانند که ایده های شان چقدر قابلیت پردازش دارد و تا چه حد می تواند به رفع مشکلات موجود بپردازد تا در نهایت به سوددهی برسد، در واقع حضور فناوران و افرادی که اشراف کافی بر ایده دارند، اهمیت زیادی در تجاری سازی دارد، بنابراین این 2 شاخصه مهم یعنی تیم سازی و ایده پردازی، اصلی ترین شاخص برای شتاب دهنده ها در راستای انتقال فعالیت کسب وکارهای نوین به بازارهای مربوط است. در کل، تیم سازی و پردازش ایده، اصلی ترین شاخصه توسعه یک استارت آپ است که می تواند کار را برای شتاب دهنده ها راحت تر کند. وی افزود: اینکه رهبران استارت آپ ها در ابتدای مسیر نیازمند سرمایه هستند، امری بدیهی است، در واقع برای تست بازار نیازمند تامین مالی هستند، اما در مرحله سوددهی استارت آپ هایی که فرآیندهای جدیدی را ارائه می دهند، نیازمند صرف زمان هستند و نباید انتظار داشته باشند که در یک بازه زمانی کوتاه مدت به سود قابل قبول برسند. باتوجه به تجربه های جهانی، این بازه زمانی به طورمعمول ۲ تا ۵ سال یا حتی بیشتر هم به طول می انجامد که بستگی به فعالیت کسب وکار دارد. در بحث بازار، استارت آپ ها باید ارتباط قوی با نیازهای آن داشته باشند و بهتر است بدانند که چگونه می خواهند به رفع نیاز مخاطبان شان بپردازند.
پزشکی، خودرو و مسکن؛ بازارهای خوب استارت آپی
برآبادی گفت: زمینه فعالیت استارت آپ ها اهمیت زیادی در کسب سود در مدت زمان کوتاه دارد. برای مثال، بازار تجهیزات پزشکی در شرایط فعلی کشور می تواند سوددهی لازم را برای یک شرکت استارت آپی به همراه بیاورد، همچنین خریدوفروش تجهیزات خودرو روندی مشابه دارد که می تواند استارت آپ ها را به سوددهی زودهنگام برساند. فعالیت با محوریت مسکن هم می تواند برای صاحبان کسب وکار صرفه اقتصادی خوبی داشته باشد، چرا که مشکلات زیادی در این زمینه ها احساس می شود. برای مثال، در زمینه دسترسی افراد به منزل مسکونی موردنظر، استارت آپ ها می توانند فعالیت های ارزنده و مهمی را به سرانجام برسانند. از آنجایی که زمینه های یادشده به منابع پول نزدیک تر هستند، برای توسعه کسب وکارهای نوین می توانند پولساز هم باشند. این کارشناس گفت: از موانع موجود در راه توسعه کسب وکارهای نوین، قوانین دست وپا گیر هستند که تا حد زیادی باید از سوی نهادهای دولتی مرتفع شوند، در واقع ارائه زیرساخت ها باید از سوی نهادهای دولتی انجام شود، همچنین دریافت مجوز یکی از معضلاتی است که رهبران استارت آپ ها تا حد زیادی با آنها مواجهند. به اعتقاد من، باید قوانین روند سرمایه گذاری در کسب وکارهای نوین تغییر کند.
پارک های علم و فناوری، رکن مهم توسعه دانش بنیان ها
غلامحسین رحیمی، معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری در گفت وگو با صمت درباره اهمیت تقویت مراکز رشد در کنار پارک های علم و فناوری گفت: پارک های علم و فناوری میزبان های مهم واحدهای فناور به حساب می آیند و جایگزینی در این زمینه در راستای تاثیرگذاری در توسعه فناوری کشور وجود ندارد. یکی از مولفه های مهم در چینش نقشه راه توسعه دانش بنیان ها به منظور نیل به اقتصاد دانش بنیان، تقویت پارک های علم و فناوری به لحاظ کیفی است.
وی ادامه داد: فرآورده های ساختاری مجموعه پارک های علم و فناوری مراکز رشد هستند و توسعه آنها با راه اندازی و استفاده از مراکز رشد انجام می گیرد، بنابراین باید حضور پارک های علم و فناوری در بیشتر مرکز رشد و در همه شهرستان ها نمود پیدا کند. رحیمی گفت: به عبارت دیگر، در شهری مانند قائن یا نمین باید مراکز رشد وجود داشته باشند که برمبنای پارک علم و فناوری استان مربوطه به فعالیت بپردازند. دلیل تاکید من این است که این مراکز مهم ترین بسترهایی هستند که فرآورده های مبتنی بر دانش را در کشور توسعه می دهند و تقویت می کنند، در واقع بخش زیادی از اثربخشی فعالیت های پارک های علم و فناوری به فعالیت مراکز رشد بستگی دارد.
معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری گفت: از آنجایی که پارک های ما به نهادهای علمی و به بخش تولید و اقتصاد جامعه متصل هستند و از طرفی هم دانشگاه ها در جامعه کنونی ما در مرزهای خودشان محدود به علم هستند، فعالیت و پروژه های انجام شده در این مجموعه ها می توانند با زندگی مردم پیوند بخورند،بنابراین از هر جنبه ای که نگاه کنیم، هرچقدر بتوانیم پارک های علم و فناوری را تقویت کنیم و گسترش دهیم، یعنی هرچقدر شرکت های دانش بنیان و واحدهای فناور در پارک ها بیشتر باشند، به نفع اقتصاد و توسعه کشور گام برداشته ایم.
سخن پایانی
امروزه در بیشتر کشورهای دنیا، دانش منشأ رشد اقتصادی و افزایش بهره وری محسوب می شود و کشورها اهمیت ویژه ای برای تولید و افزایش دانش در اقتصاد خود قائل هستند. بیش از یک دهه از تصویب و اجرای قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان می گذرد که هدف آن هم افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، در حوزه فناوری های برتر و با ارزش افزوده فراوان است. باتوجه به آنچه گفته شد، باید از ابزارهای حمایتی که در این قانون جهش دانش بنیان ایجادشده استفاده کرد تا بیش ازپیش، موانع تولید از پیش پای شرکت های دانش بنیان و واحدهای فناور برداشته شود.
