حرکت به‌سمت تولید دانش‌بنیان می‌تواند نقشه‌راه دولت‌ها در کشورمان طی چند دهه آینده به‌منظور رهایی از تورم‌های سنگین گذشته باشد. بی‌شک دولتی که ماهیتش دانش‌بنیان است، چابک و کوچک بوده و همه فعالیت‌ها و تصمیمات آن در تمامی حوزه‌ها از مسیر تحقیق و پژوهش می‌گذرد. حال برای رسیدن از اقتصاد دانش‌بنیان به دولت دانش‌بنیان، راهی جز تکیه بر تولیدات فناوری‌محور نیست. صمت در این گزارش به اهمیت تمرکز بر تولیدات دانش‌بنیان به‌عنوان رویکرد اساسی دولت در چینش نقشه‌راه توسعه پرداخته است.

تدوین نقشه‌راه دانش‌بنیان؛ یک نیاز اساسی

تجارب کشورهای توسعه‌یافته که اقتصادشان مبتنی بر دانش و فناوری روز است، سرنخ‌های ارزشمندی برای رهایی از کلاف سردرگم اقتصاد بیمار فعلی کشور ارائه می‌دهد. بیشتر اقتصاددانان بر این باور هستند که نام‌گذاری سال ۱۴۰۱، در راستای شرایط امروز ایران، نشانگر توجه به فعالیت‌هایی است که نقش نیروی انسانی و اشتغال در آن مهم‌تر بوده و به‌نوعی دستگاه‌های اجرایی در کشور را برای حرکت به‌سمت فعالیت‌های دانش‌بنیان و دانش‌محور ترغیب می‌کند. به‌گفته میثم مهرپور، کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با ایمنا با انتخاب این شعار، برنامه و نقشه‌راه کشور به‌طورکامل مشخص است. در سال گذشته، مانع‌زدایی و حمایت از تولید در نام‌گذاری سال مطرح شده بود که مصداق‌هایی از نگاه به مسئله تولید بوده است. در سال گذشته تا حدودی این امر محقق شد و شاهد تسهیل در صدور مجوزهای کسب‌وکار و لغو نیاز مجوز برای برخی کسب‌وکارها بودیم، همچنین مخبر، معاون اول رئیس‌جمهوری هم اذعان کره بود که سازمان برنامه و بودجه موظف است با همکاری تمامی وزارتخانه‌ها، نقشه‌راه و برنامه زمان‌بندی‌شده مجموعه‌های دانش‌بنیان را با تعیین اولویت‌های هر دستگاه در زمینه تولید، صادرات، اشتغالزایی و جلوگیری از واردات کالاهای با تولید مشابه داخلی، تهیه و تدوین کند.

نقشه‌راه باید داده‌محور باشد

بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در گفت‌وگو با صمت، نداشتن نقشه‌راه در سیستم توسعه‌ای کشور را دلیل اصلی بی‌پاسخ ماندن معضلات همیشگی نخبگان و فعالان در اکوسیستم دانش‌بنیان دانست و گفت: برای توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان، نیازمند یک سیاست‌گذاری و نقشه‌راه داده‌محور و نظام آماری مدون هستیم. ابتدا باید بدانیم با چه ترازی از جمعیت جوان و فعال در کشور روبه‌رو هستیم و از طرفی هم، باید اطلاعات بخش تقاضا را بگیریم و به‌طور همیشگی این تبادل سیگنال از سوی عرضه و تقاضا انجام شود. این‌گونه می‌توان فضای شغلی متناسب با قشر نخبه و تحصیلکرده را ایجاد کرد. گفتنی است، این هدف به هوشمندسازی تربیت نیروی انسانی نیاز دارد.

صلواتی توسعه اقتصاد هوشمند را زمینه‌ساز ایجاد یک نقشه‌راه مناسب در دنیای کارآفرینی دانست و گفت: امروز بیش از هر مولفه‌ای، نیازمند توسعه اقتصاد هوشمند هستیم. تداوم حیات و دوام علمی بدون روش‌های پیشین و قرن بیستمی؛ تعریف اقتصاد هوشمند است که در حقیقت نه‌تنها بخش صنعت و دانشگاه باید با یکدیگر ارتباط موثر داشته باشند، بلکه باید بسیار هوشمندانه و به‌موقع به یکدیگر اطلاعات بدهند. در شرایط فعلی کشور ما، نه دانشگاه اطلاعات دقیقی از تربیت نیروهای انسانی در 10 سال آینده می‌دهد و نه از صنعت، اطلاعات لازم دریافت می‌شود. ما نیاز داریم این سطح از هوشمندسازی را ایجاد کنیم، در غیر این صورت ناگزیر از انجام اقدامات کور هستیم.

گمراهی نخبگان در انتخاب رشته

وی بااشاره به اهمیت انتخاب رشته در دانشجویان در توسعه نظام شغلی و اکوسیستم دانش‌بنیان گفت: شمار دانشجویانی که بعد از ورود به دانشگاه، رشته تحصیلی خود را تغییر می‌دهند، کم نیست؛ اگر نرخ تغییرات رشته‌ای از سوی دانشجویان را به‌دست بیاوریم، می‌تواند کمک شایانی به ما در فهم اشتباهات دانشجویان در فرآیند انتخاب رشته کند؛ در واقع می‌فهمیم که نسل جوان ما در کسب آموزش و انتخاب رشته‌های دانشگاهی چه اشتباهاتی را مرتکب می‌شوند که این اشتباهات نظام شغلی کشور را بی‌نظم می‌کند.

صلواتی گفت: در کشور ما سیستم تعریف و هدایت رشته به‌شکلی استاندارد در دوره لیسانس و حتی مقاطع بعدی وجود ندارد؛ چرا که نظام انتخاب رشته ما همچنان سنتی است و انتظار داریم رتبه‌اولی‌های ما در چند رشته خاص و پرطرفدار مهندسی و پزشکی درس بخوانند، در حالی ‌که امروزه نیاز بازار کار در دیگر رشته‌ها و حتی آن دسته از مهارت‌هایی است که عمرشان به یک دهه هم نمی‌رسد و در اصل پیشرفت اکوسیستم دانش‌بنیان، درگرو توسعه این مهارت‌ها است، بنابراین نقشه‌راه در این حوزه از دانشگاه‌ها و نحوه انتخاب رشته دانشجویان آغاز می‌شود. مگر چقدر صنایع ما امکان استفاده از این رشته‌های قرن بیستمی را دارند؟ گفتنی است، نبود توازن در این رشته‌ها به‌شدت احساس می‌شود که این نبود توازن باعث شده است از یک‌سو نرخ بیکاران تحصیلکرده زیاد شود و از سوی دیگر هم، بیشتر حوزه‌های جدید فناوری بدون متخصص بمانند. وی افزود: به‌اعتقاد من، تا ظرفیت بکارگیری نیروی انسانی را در زمان حال و آینده را مشخص نکنیم، صحبت از هدایت نیروی انسانی و توسعه دانش‌بنیان بی‌معنی است. همواره ارتباط صنعت و دانشگاه معضل اصلی کشور ما در بحث اشتغال بوده است؛ موضوعی که امروزه باید به آن اضافه کنیم، اهمیت داده و اطلاعات است. روند تغییرات صنعت در حوزه‌های نوآوری و فناوری به‌قدری سریع شده که در گذشته نه‌چندان دور هر 5 سال یک بار با تغییرات بنیادی مواجه بودیم، اما امروزه شاهد بروز این تغییرات در دوره‌های یک تا 2 ساله هستیم، بنابراین به طراحی نقشه‌راهی نیاز است که این فرآیند متغیر در آن نهادینه شود.

برون‌سپاری آموزشی، با مهاجرت نخبگان

به‌گفته صلواتی، امروزه بیشتر کشورهای در حال ‌توسعه نظیر چین در یک برنامه همه‌جانبه، استراتژی مبتنی بر برون‌سپاری آموزشی را در پیش گرفته‌اند؛ این کشورها با شناخت همه‌جانبه از امکانات و ظرفیت‌های خود برخی نیازهای آموزشی در توسعه صنعتی کشورشان را در خارج از کشور و در قالب مهاجرت نخبگان مرتفع می‌کنند.

وی در تشریح این نوع استراتژی گفت: امروزه سیستم توسعه دانش‌بنیان‌ها در بیشتر کشورها از یک سیستم هوشمندانه‌ پیروی می‌کند.

بسیاری از کشورهای در حال ‌توسعه می‌دانند که در افق‌های زمانی متفاوت، نیازمند چه مهارت‌هایی می‌شوند؛ برهمین اساس آموزش بخشی از این مهارت‌ها را از طریق سیستم آموزشی داخلی تامین و بخشی را هم با ارسال مهاجران تحصیلی دریافت می‌کنند.

این کشورها چندان هم نگران مهاجرت نخبگان خود نیستند، چرا که مهم‌ترین تفاوتی که با مهاجرت نخبگان در ایران وجود دارد، این است که مهاجران تحت همان سیاست بکارگیری هوشمندانه نیروی انسانی دوباره به چرخه توسعه علم و صنعت کشورشان بازمی‌گردند.

سود‌دهی سریع، انتظاری بیهوده است

از تحول دانشگاه‌ها در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان که گذر کنیم، بی‌شک رشد استارت‌آپ‌ها نقش جدی در توسعه این اکوسیستم دارد. جلال برآبادی، از دیگر فعالان عرصه شتاب‌دهنده در گفت‌وگو با صمت درباره مولفه‌های مهم در نقشه‌راه رشد استارت‎‌آپ‌ها گفت: 2 شاخصه مهم برای شتاب‌دهنده‌ها در مسیر تجاری‌سازی استارت‌آپ‌ها در اولویت قرار دارند و براساس این 2 شاخصه، استارت‌آپ‌ها می‌توانند به دنیای شتاب‌دهنده‌ها ورود پیدا کنند. تیم‌سازی نخستین مولفه‌ای است که باید به آن توجه ویژه شود، همچنین رهبران استارت‌آپی ضروری است، بدانند که ایده‌های‌شان چقدر قابلیت پردازش دارد و تا چه حد می‌تواند به رفع مشکلات موجود بپردازد تا در نهایت به سوددهی برسد، در واقع حضور فناوران و افرادی که اشراف کافی بر ایده دارند، اهمیت زیادی در تجاری‌سازی دارد، بنابراین این 2 شاخصه مهم یعنی تیم‌سازی و ایده‌پردازی، اصلی‌ترین شاخص برای شتاب‌دهنده‌ها در راستای انتقال فعالیت کسب‌وکارهای نوین به بازارهای مربوط است. در کل، تیم‌سازی و پردازش ایده، اصلی‌ترین شاخصه توسعه یک استارت‌آپ است که می‌تواند کار را برای شتاب‌دهنده‌ها راحت‌تر کند. وی افزود: اینکه رهبران استارت‌آپ‌ها در ابتدای مسیر نیازمند سرمایه هستند، امری بدیهی است، در واقع برای تست بازار نیازمند تامین مالی هستند، اما در مرحله سوددهی استارت‌آپ‌هایی که فرآیندهای جدیدی را ارائه می‌دهند، نیازمند صرف زمان هستند و نباید انتظار داشته باشند که در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت به سود قابل‌قبول برسند. باتوجه به تجربه‌های جهانی، این بازه زمانی به‌طورمعمول ۲ تا ۵ سال یا حتی بیشتر هم به‌طول می‌انجامد که بستگی به فعالیت کسب‌وکار دارد. در بحث بازار، استارت‌آپ‌ها باید ارتباط قوی با نیازهای آن داشته باشند و بهتر است بدانند که چگونه می‌خواهند به رفع نیاز مخاطبان‌شان بپردازند.

پزشکی، خودرو و مسکن؛ بازارهای خوب استارت‌آپی

برآبادی گفت: زمینه فعالیت استارت‌آپ‌ها اهمیت زیادی در کسب سود در مدت‌زمان کوتاه دارد. برای مثال، بازار تجهیزات پزشکی در شرایط فعلی کشور می‌تواند سوددهی لازم را برای یک شرکت استارت‌آپی به‌همراه بیاورد، همچنین خریدوفروش تجهیزات خودرو روندی مشابه دارد که می‌تواند استارت‌آپ‌ها را به سوددهی زودهنگام برساند. فعالیت با محوریت مسکن هم می‌تواند برای صاحبان کسب‌وکار صرفه اقتصادی خوبی داشته باشد، چرا که مشکلات زیادی در این زمینه‌ها احساس می‌شود. برای مثال، در زمینه دسترسی افراد به منزل مسکونی موردنظر، استارت‌آپ‌ها می‌توانند فعالیت‌های ارزنده و مهمی را به‌سرانجام برسانند. از آنجایی ‌که زمینه‌های یادشده به منابع پول نزدیک‌تر هستند، برای توسعه کسب‌وکارهای نوین می‌توانند پولساز هم باشند. این کارشناس گفت: از موانع موجود در راه توسعه کسب‌وکارهای نوین، قوانین دست‌وپا گیر هستند که تا حد زیادی باید از سوی نهادهای دولتی مرتفع شوند، در واقع ارائه زیرساخت‌ها باید از سوی نهادهای دولتی انجام شود، همچنین دریافت مجوز یکی از معضلاتی است که رهبران استارت‌آپ‌ها تا حد زیادی با آنها مواجهند. به‌اعتقاد من، باید قوانین روند سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای نوین تغییر کند.

پارک‌های علم و فناوری، رکن مهم توسعه دانش‌بنیان‌ها

غلامحسین رحیمی، معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت تقویت مراکز رشد در کنار پارک‌های علم و فناوری گفت: پارک‌های علم و فناوری میزبان‌های مهم واحدهای فناور به‌حساب می‌آیند و جایگزینی در این زمینه در راستای تاثیرگذاری در توسعه فناوری کشور وجود ندارد. یکی از مولفه‌های مهم در چینش نقشه‌راه توسعه دانش‌بنیان‌ها به‌منظور نیل به اقتصاد دانش‌بنیان، تقویت پارک‌های علم و فناوری به‌لحاظ کیفی است.

وی ادامه داد: فرآورده‌های ساختاری مجموعه پارک‌های علم و فناوری مراکز رشد هستند و توسعه آنها با راه‌اندازی و استفاده از مراکز رشد انجام می‌گیرد، بنابراین باید حضور پارک‌های علم و فناوری در بیشتر مرکز رشد و در همه شهرستان‌ها نمود پیدا کند. رحیمی گفت: به‌عبارت‌دیگر، در شهری مانند قائن یا نمین باید مراکز رشد وجود داشته باشند که برمبنای پارک علم و فناوری استان مربوطه به فعالیت بپردازند. دلیل تاکید من این است که این مراکز مهم‌ترین بسترهایی هستند که فرآورده‌های مبتنی بر دانش را در کشور توسعه می‌دهند و تقویت می‌کنند، در واقع بخش زیادی از اثربخشی فعالیت‌های پارک‌های علم و فناوری به فعالیت مراکز رشد بستگی دارد.

معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری گفت: از آنجایی‌ که پارک‌های ما به نهادهای علمی و به بخش تولید و اقتصاد جامعه متصل هستند و از طرفی هم دانشگاه‌ها در جامعه کنونی ما در مرزهای خودشان محدود به علم هستند، فعالیت و پروژه‌های انجام‌شده در این مجموعه‌ها می‌توانند با زندگی مردم پیوند بخورند،بنابراین از هر جنبه‌ای که نگاه کنیم، هرچقدر بتوانیم پارک‌های علم و فناوری را تقویت کنیم و گسترش دهیم، یعنی هرچقدر شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور در پارک‌ها بیشتر باشند، به‌نفع اقتصاد و توسعه کشور گام برداشته‌ایم.

سخن پایانی

امروزه در بیشتر کشورهای دنیا، دانش منشأ رشد اقتصادی و افزایش بهره‌وری محسوب می‌شود و کشورها اهمیت ویژه‌ای برای تولید و افزایش دانش در اقتصاد خود قائل هستند. بیش از یک دهه از تصویب و اجرای قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان می‌گذرد که هدف آن هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش‌افزوده فراوان است. باتوجه به آنچه گفته شد، باید از ابزارهای حمایتی که در این قانون جهش دانش‌بنیان ایجادشده استفاده کرد تا بیش‌ازپیش، موانع تولید از پیش‌پای شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور برداشته شود.