آماده برای یک جهش بزرگ
رضا اسدی‌فرد-سرپرست مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان
ریل‌گذاری حکمرانی دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد همان اتفاق مهمی است که لزوم درج آن در برنامه هفتم به‌شدت احساس می‌شود. در یک دهه گذشته شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری تاسیس شده که تعدادی از آنها رشد قابل‌توجهی هم داشته‌اند، اما باتوجه به سلطه دولت بر اقتصاد، در بسیاری از موارد، ساختار بازار مصرف به سود دانش‌بنیان‌ها نیست. از طرفی هم، چون در بخش تولید، توجه جدی به استانداردهای جدید نمی‌شود، بستر مناسب برای ورود دانش‌بنیان‌ها به بازار وجود ندارد. برای مثال، باتوجه به نرخ امروز انرژی در جهان که از خزانه عمومی در کشور تامین می‌شود، دانش‌بنیان‌ها کارنامه درخشانی در تولیدات مربوط به کاهش مصرف انرژی تاکنون داشته؛ اما مورداستقبال چندانی برای بهره‌گیری انبوه قرار نگرفته‌اند.
بهتر است در برنامه‌های آتی توسعه، سازکاری برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به بازار چیده شود. به‌عبارت‌روشن‌تر، لازم است در صنعت خودرو و ساختمان و در بسیاری از صنایع دیگر زیرساخت‌های فعالیت دانش‌بنیان‌ها فراهم شود. بخش عمده اقتصاد کشور در اختیار شرکت‌های بزرگ دولتی و خصولتی است، نظیر نهادهای عمومی و صندوق‌های مختلف که سهم بیشتری در اقتصاد دارند که کمابیش گره‌های اقتصادی هم در این بخش‌ها موجوداست، چراکه در نهادهای خصوصی، نظارت دقیق‌تری انجام می‌شود، اما در شرکت‌های خصولتی، چنین روندی وجود ندارد. در مراکزی که منابع اقتصادی آنها از داخل تامین می‌شود، نظیر سازمان‌های خصوصی، مشکلات و گره‌های اقتصادی کمتر از نهادهایی است که وابسته به دولت هستند. برخی سازمان‌های دولتی یا خصولتی در سال چند ده میلیارد دلار مواد اولیه یا کالا از خارج خرید می‌کنند، در حالی که بسیاری از آنها در داخل تامین می‌شود. قوانین حمایتی از تولید داخلی و محصولات دانش‌بنیان‌ها تدوین و شناخته‌شده است، اما راه‌های فرار از قانون هم زیاد است و در عمل به‌خوبی اجرا نمی‌شود، به‌همین‌دلیل تاثیری را که باید داشته باشد، ندارد. اجرای تحریم‌های سفت و سخت در یک بازه زمانی باعث شد که میزان خرید کالای داخلی افزایش یابد که کمابیش محصولات استانداردی هم تولید شد؛ اما از زمانی که شرایط تحریم تاحدی تعدیل شد، دوباره خرید کالاهای خارجی اوج گرفت. به‌طورمعمول، نرخ خرید کالاهای خارجی برای شرکت‌های دولتی و خصولتی اهمیتی ندارد و تمایلی به در اختیار گذاشتن بازار به شرکت‌های دانش‌بنیان را ندارند. درحال‌حاضر آماده یک جهش بزرگ در اکوسیستم دانش‌بنیان هستیم. به‌لحاظ فنی این اطمینان وجود دارد که ما می‌توانیم به‌جای خام‌فروشی و وابستگی به نفت و تک‌محصولی بودن که کمابیش تحریم روی آنها تاثیرات مخرب و مستقیم می‌گذارد، برنامه‌ریزی پرسودی درباره کالاها با ارزش‌افزوده داشته باشیم و به سوددهی زیادی هم برسیم. به‌عبارت‌روشن‌تر، می‌توانیم با صادرات تولیدات دانش‌بنیان‌ها، اقتصاد خود را سامان بخشیم و از تک‌محصولی بودن بیرون بیاییم، بنابراین به درج چینش سازکارهایی برای هموارتر کردن مسیر دانش‌بنیان‌ها در برنامه هفتم توسعه، سفارش اکید می‌شود. این مهم است که شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با شرکت‌های بزرگ اقتصادی همکاری کنند، به‌همین‌دلیل درج آن در برنامه هفتم به‌منظور نیل به اقتصاد دانش‌بنیان امری ضروری است. اگر منافع شرکت‌های بزرگ در راستای همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان باشد، می‌توان نسبت به این امر خوش‌بین‌تر بود. برای مثال، در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ و در قانون جهش تولید، اتفاق مثبتی افتاد و معافیت مالیاتی خام‌فروشی برداشته شد. باتوجه به اینکه در طول سال‌های گذشته شرکت‌های معدنی و فولادی یا بسیاری از صنایع کشور نظیر پتروشیمی که از خوراک ارزان داخلی استفاده و محصولات خود را بدون پرداخت مالیات صادر می‌کردند، با تصویب این قانون، برای صادرات محصولات خود، مشمول پرداخت مالیات شدند. دولت با برداشتن معافیت مالیاتی و در نظر گرفتن عوارض برای خام‌فروشی، شرایط را برای تولیدات داخلی هموارتر کرد. به‌اعتقاد من، این مسیر درست باید ادامه یابد، همچنین حذف معافیت تعرفه گمرکی ماشین‌آلات هم جزو آن دسته از تصمیماتی است که می‌توان آن را در فهرست کارهای موثر دولت برای افزایش تولیدات داخلی و توسعه صنعتی کشور دانست. باتوجه به اینکه ماشین‌سازی صنعت مادر است و از آنجایی که درصد زیادی از شرکت‌های دانش‌بنیان در این عرصه فعالیت می‌کنند، واردات آن بدون تعرفه بود که این روند امکان رقابت را از دانش‌بنیان‌ها می‌گرفت. با در نظر گرفتن این تعرفه که ۵ تا ۱۰ درصد است، توان رقابت به تولیدات داخلی داده شد. قرار نیست که مانند خودرو تعرفه ۱۰۰ درصدی در نظر گرفته شود، اما با تلاش‌های انجام‌گرفته، این معافیت برداشته و عرصه رقابت بازتر شد. ناگفته نماند که در مجلس شورای اسلامی این‌گونه تصویب شد که این تعرفه به ۲ درصد برسد که باز هم موثر خواهد بود، چراکه در نهایت آورده‌ای برای کشور به‌همراه دارد. دانش‌بنیان‌ها همیشه با این معافیت متضرر می‌شدند که با حذف معافیت مالیاتی و قرار دادن چند درصد تعرفه می‌توان نسبت به توسعه دانش‌بنیان در این عرصه امیدوارتر از گذشته شد. یک ذهنیت اشتباه در این زمینه شکل گرفته است که اگر واردات ماشین‌آلات با معافیت مالیاتی و تعرفه انجام شود، صنعت کشور پیشرفت نمی‌کند، در حالی که شرکت‌های زیادی در کشور هستند که دستاوردهای خوبی در این عرصه دارند و محصولات خود را صادر هم می‌کنند.
