این درحالی است که طی برنامه هفتم توسعه باید سالی ۶ میلیارد یورو از گردشگری سلامت کسب در آمد کنیم؛ ضمن اینکه ۷۰۰ میلیون یورو از طریق جذب دانشجویان خارجی کسب در آمد داشته باشیم. همچنین براساس آمار هر گردشگر سلامت که وارد ایران می‌شود برای ۱۵ تا ۲۵ نفر شغل ایجاد می‌کند. اما آیا ایران با مزایایی مانند هزینه پایین درمان، پزشکان مجرب، بیمارستان‌های خصوصی و دولتی معتبر، توانسته از این فرصت استفاده کند؟ کارشناسان معتقدند چالش‌های عمده‌ای که پیش از این به آنها اشاره شد، موانع اصلی توسعه گردشگری سلامت در ایران هستند.

سهم توریسم سلامت از صنعت گردشگری

گردشگری سلامت یا توریسم سلامت، بخش مهمی از صنعت گردشگری است و به سفرهایی گفته می‌شود که با هدف دریافت خدمات درمانی و پزشکی صورت می‌گیرند. اهمیت گردشگری سلامت و زیر‌مجموعه‌های آن، مانند گردشگری پزشکی، در درآمدزایی و سودآوری کشور‌های میزبان تا حدی است که شرکت تحقیقاتی « Statista »، ارزش این بازار را در سال ۲۰۲۱ میلادی بالغ بر ۳۲ میلیارد دلار برآورده کرده و پیش‌بینی می‌کند در سال ۲۰۲۲ نیز به ۳۵ میلیارد و ۷۷ میلیون دلار برسد. برخی آمارها نیز نشان می‌دهد که سالانه حدود ۵۰ میلیون گردشگر پزشکی در سراسر جهان وجود دارد و انتظار می‌رود تعداد این گردشگران، هر ساله ۲۵ درصد افزایش یابد. اما گردشگری سلامت دقیقا به چه معناست؟ انواع گردشگری سلامت کدامند؟ و با وجود رونق جهانی گردشگری سلامت در جهان، جایگاه گردشگری سلامت در ایران چگونه است؟

درآمدزایی با ایجاد مجتمع‌های گردشگری سلامت

حسن اکبری، عضو هیات علمی دانشکده علوم پزشکی دانشگاه شهید بهشتی و متخصص طب سنتی ایرانی اسلامی، در گفت‌وگو با مهر با بررسی تاریخچه تاثیر پزشکان در جوامع محلی اظهارکرد: از قدیم پزشکی و درمان یکی از راه‌های نفوذ و تاثیر فرهنگی در دنیاست، اگر ۷۰درصد مردم افریقا مسیحی هستند به خاطر حضور پزشکان مسیحی است، روحانیون کلیسا همراه با پزشکان به افریقا می‌رفتند و با همین رویکرد مردم این قاره را به دین مسیح دعوت کردند و دین خود را توسعه دادند.

عضو هیات‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی توضیح داد: نام بیمارستان «مسلمین» شیراز، پیش از انقلاب «مرسلین» بود، مسیحیان آن را ساخته بودند، بیماران را رایگان درمان می‌کرد، روز آخر به بیمار یک دست پیراهن و کت و شلوار شیک، یک جفت کفش و جوراب هدیه می‌دادند، در لحظه آخر کشیش می‌آمد و پنج دقیقه با آنها حرف می‌زد و می‌گفت «ما از طرف دین عیسی مسیح آمدیم تا شما را درمان کنیم» بعد آنها را به خوبی و خوشی بدرقه می‌کردند و یک خاطره خوش در ذهن آنها می‌گذاشتند، کشیشان و پزشکان مسیحی این روش را در اغلب کشورهای جهان اجرا می‌کردند، البته در ایران که سابقه غنی دارد و مردم ما تابع واقعی اسلام هستند، خیلی نتوانستند نفوذ کنند و مردم را مسیحی کنند، اما در سرزمین‌های بکر که دین و مذهب الهی ریشه دار ندارند، در کشورهای افریقایی یا در میان هندوها، اقوام و قبیله‌های بت پرست خیلی موفق بودند، اتفاقا جومو کنیاتا -نخستین رئیس‌جمهور کنیا پس از استقلال این کشور (۱۸۹۱-۱۹۷۸) - گفته بود «وقتی مبلغین مذهب به سرزمین ما آمدند در دست‌شان کتاب مقدس داشتند و ما زمین‌های‌مان را داشتیم. ۵ سال بعد، ما در دستمان کتاب مقدس داشتیم و آنها زمین‌های‌مان».

اکبری اظهارکرد: ایجاد مجتمع‌های گردشگری سلامت در استان‌های مرزی، امنیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایجاد می‌کنند، اشتغال جوانان مانع مهاجرت به شهرهای بزرگ می‌شود، این مراکز اگر توامان محل اسکان و اشتغال آنها شود می‌توانند همان‌جا تشکیل خانواده دهند، همه امکانات رفاهی را به صورت ساده می‌توانند درون خود داشته باشد، الگوی دهکده گردشگری سلامت می‌تواند اقتصاد ایران را نجات دهد، جذب گردشگر و ارزآوری داشته باشد، پزشکان مشغول به کار می‌شوند، کشاورزی و دامداری هم رونق می‌گیرد.

ایران در فهرست کشورهای گردشگر پذیر سلامت

تعاریف مختلفی برای گردشگری سلامت ( Medical tourism ) وجود دارد. اما براساس تعریف سازمان جهانی گردشگری ( WTO ) گردشگری سلامت (گردشگری پزشکی یا توریسم درمانی) یعنی استفاده از خدماتی که باعث ایجاد تغییرات مثبت در روحیه و رفتار انسان‌ها می‌شود. این تغییرات می‌تواند شامل تغییرات آب‌وهوایی برای مدت زمانی بیشتر از ۲۴ ساعت و کمتر از یک سال و به دور از محل زندگی و سکونت افراد باشد.

این نوع گردشگری از دوران روم باستان وجود داشته است و پس از آن در برخی از کشورهای اروپایی نیز شکل گرفت. نکته جالبی که در حوزه گردشگری سلامت وجود دارد این است که در تمام دوران‌ها انسان تمایل بسیار زیادی به استفاده از چشمه‌های آب معدنی و آب گرم داشته و دارند. به همین دلیل برخی از چشمه‌های آب گرم و آب معدنی همیشه محلی مناسب برای تفریح گردشگران هستند.به عنوان مثال از زمان‌های قدیم در امریکا چشمه‌ آب گرمی به نام ساراتوگاست وجود دارد که از حدود ۲۰۰ سال پیش تبدیل به یک منطقه تجاری در زمینه گردشگری شده است که خدمات اقامتی و پذیرایی مناسبی به توریست‌ها ارائه می‌هد.

با گذشت زمان، این نوع گردشگری شکل تازه‌ای به خود گرفت و علاوه بر ارائه خدماتی مثل استفاده از چشمه‌های آب گرم و اقامت در فضایی با آب‌وهوای مطبوع، خدمات پزشکی به آن اضافه شد. در واقع امروزه بسیاری از افراد برای دریافت خدمات پزشکی به سراغ گردشگری سلامت می‌روند.

ایران در جزو کشورهای موفق در زمینه گردشگری سلامت است. به عنوان مثال هر ساله گردشگران زیادی برای درمان در حوزه‌های جراحی قلب، چشم و جراحی پلاستیک، پیوندهای مختلف مانند پیوند کبد، ناباروری، بیماری‌های مرتبط با سرطان، دندان پزشکی و... به ایران مراجعه می‌کنند.

استان‌های موفق در زمینه گردشگری سلامت نیز شامل استان فارس، یزد و مازندران هستند.

شهر شیراز یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های پزشکی است که در زمینه‌های مختلفی از جمله پیوند اعضا و به خصوص پیوند کبد تحقیقات و پیشرفت‌های بزرگی داشته است. همچنین پس از ساخت و راه‌اندازی بیمارستان تخصصی در زمینه پیوند اعضا، گردشگران بسیار زیادی به سمت شیراز جذب شده‌اند.

شیراز را می‌توان به عنوان یکی از شهرهای ایران و خاورمیانه معرفی کرد که توانسته در زمینه گردشگری سلامت بسیار موفق عمل کند.

استان یزد نیز با داشتن جاذبه‌های تاریخی برای جذب گردشگر و توریست، توانسته است در حوزه گردشگری سلامت نیز موفق عمل کند. مرکز ناباروری یزد، یکی از بزرگ‌ترین مراکز درمان ناباروری در خاورمیانه است که می‌توان آن را به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری سلامت در دنیا معرفی کرد.

استان مازندران هم دارای آب‌وهوای خاص و ویژه‌ای است که می‌تواند جای بسیار مناسبی برای توریسم درمانی باشد. همچنین آب‌های معدنی و چشمه‌های آب گرم استان مازندران می‌تواند سالانه تعداد زیادی گردشگر را به سمت خود جذب کند.

چالش‌های گردشگری سلامت در ایران

بسیاری از کشورها، صنعت گردشگری سلامت و گردشگری پزشکی را به عنوان راهی مهم برای جذب سرمایه و گردشگران خارجی می‌دانند که می‌تواند برای آنها سودآور و پربازده باشد؛ صنعتی که باعث شده بسیاری از مقاصد، با ارائه خدمات پزشکی سطح بالا، ارائه امکانات و خدمات رفاهی به بیماران و همراهان آنها، بیش از پیش توسعه پیدا کنند.

جذب بیماران بین‌المللی، هسته اصلی بازار گردشگری سلامت، به ویژه گردشگری پزشکی است و با رقابتی‌تر شدن این بازار، کشور‌ها و بازیگران برتر با توانایی خود در جذب مسافران پزشکی خارجی، از دیگران متمایز خواهند شد. در چنین شرایطی، بازاریابی کارآمد در گردشگری سلامت برگ برنده. بنابراین، مقاصد برتر گردشگری سلامت آنهایی خواهند بود که با استراتژی‌های بازاریابی قوی‌، گردشگران خارجی سلامت را به سوی خود جذب کنند.

گردشگری سلامت در ایران، با وجود کادر مجرب پزشکی و هزینه ارزان درمان برای گردشگران ورودی، به دلیل نبود بازاریابی و سرمایه‌گذاری مناسب، نتوانسته آنطور که باید از ظرفیت‌های ارزشمند جامعه پزشکی خود استفاده کند. در این میان اردن و دوبی، دو مقصد مهم گردشگری سلامت در خاورمیانه و رقبای ایران هستند که در سال‌های اخیر توانسته‌اند عملکرد خوبی در جذب گردشگر خارجی از خود نشان دهند.

از طرف دیگر هر ساله شاهد تعداد بسیاری از پرستاران و پزشکان متخصص ایرانی هستیم که برای برخورداری از حقوق و مزایای بالاتر، به کشور‌های عربی خاورمیانه یا مقاصد گردشگری سلامت در اروپا و امریکا مهاجرت می‌کنند؛ سرمایه‌های ارزشمندی که نبود آنها امکان پیشرفت در گردشگری سلامت در ایران را دشوارتر از قبل می‌کند.

از دیگر چالش‌‌های گردشگری سلامت در ایران عبارتند از:

- بازاریابی ضعیف در حوزه گردشگری سلامت

- عدم استفاده صحیح از منابع موجود در حوزه گردشگری سلامت

- عدم ارائه برنامه‌ریزی مناسب برای معرفی توانایی‌ها و ظرفیت‌های ایران در این حوزه

بااین همه وجود کادر پزشکی مجرب و هزینه پایین درمان برای شهروندان دیگر کشورها، از مزیت‌‌هایی است که ایران را به یکی از مقاصد گردشگری سلامت در خاورمیانه تبدیل کرده است.

کشورهای عراق، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان و عمان، کشورهای اول در اعزام گردشگر سلامت به ایران هستند. علاوه بر این، کشور‌هایی مانند بحرین، عربستان سعودی و کویت از دیگر کشور‌هایی هستند که طبق گزارش‌ها، گردشگر پزشکی به ایران اعزام می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد گردشگران سلامت، حداقل با یک نفر همراه به کشور مقصد سفر می‌کنند. بنابراین، تدارک برنامه‌های رفاهی، سرگرمی و تفریحی برای این افراد یکی از الزامات جذب گردشگران سلامت که نباید دست کم گرفته شود.

سخن پایانی

ایران در حالی پذیرای بیماران از ۱۶۴ کشور جهان برای درمان بیماری‌های مختلف است که به اعتقاد کارشناسان گردشگری سلامت، هنوز از توانایی‌های کشور در خصوص پذیرش گردشگر سلامت به خوبی استفاده نمی‌شود و در طول سال‌های اخیر دولت‌های مختلف نگاه جامعی به این موضوع نداشته‌اند. در رتبه‌بندی جهانی که توسط یک موسسه امریکایی در خصوص گردشگری درمانی صورت گرفته، ایران به عنوان رتبه چهل‌وششم در بین کشورهای جهان معرفی شده است.

بیشترین گردشگر سلامت مراجعه‌کننده به ایران مربوط به ۱۰ کشور همسایه شرقی و غربی و حاشیه خلیج‌فارس است. در بین این کشورها عراق و افغانستان در رتبه بالاتر و پاکستان، عمان، بحرین ارمنستان و تاجیکستان در رتبه‌های بعدی قرار دارند و کشورهای مذکور مجموعا مبدأ بیش از ۹۰ درصد گردشگران سلامت ایران بوده‌اند. به این ترتیب طبق آمار ایران در سال ۱۴۰۱ از ۱۶۴ ملیت گوناگون و به عبارتی از پنج قاره جهان گردشگر سلامت داشته است.