یارانه بنزین پرداختی است که توسط دولت به شهروندان یا صنایع پرداخت می‌شود و به‌منظور کاهش هزینه‌های خرید سوخت اختصاص می‌یابد. برخی کشورها برای کمک به شهروندان با درآمد پایین، این یارانه را ارائه می‌دهند تا بتوانند هزینه‌های خرید بنزین را تحمل کنند. به‌علاوه، در برخی موارد، یارانه بنزین ممکن است به‌عنوان یک ابزار برای تنظیم نرخ سوخت استفاده شود؛ اما این تعاریف در صورتی موثر واقع می‌شود که یارانه سوخت برپایه شرایط کشور به‌طورمنظم بروزرسانی شود. متاسفانه ایران از نظر شدت مصرف انرژی در جهان شرایط مناسبی ندارد و این موضوع در کشور 3برابر میانگین جهانی است که در سوخت‌های فسیلی از جمله گاز و فرآورده‌های نفتی ، این شدت بالاتر است و سالانه ۸۰ میلیارد دلار یارانه سوخت در کشور پرداخت می‌شود. باوجود آنکه همه بخش‌های کشور بر لزوم کاهش مصرف انرژی تاکید دارند، اما به‌دلیل پرداخت یارانه بالا از سوی دولت برای حامل‌های انرژی و پرداخت نشدن نرخ واقعی ایـن حامل‌ها توسط مصرف‌کنندگان، هیچ‌کدام از بخش‌ها به‌دنبال بهینه‌سازی نیستند. از همین‌روست که نه نیروگاه‌ها در پی افزایش بازده خود می‌روند و نه بخش صنعت، فناوری روز را به‌خدمت می‌گیرد تـا هزینه انرژی خود را کاهش دهد. این موضوع در مصرف بنزین نیز به‌شدت قابل‌توجه است. بنزین که به‌عنوان سوخت خودروهای سواری استفاده می‌شود، به‌دلیل آنکه با نوع بنزین مصرفی خودروهای باکیفیت روز جهان فاصله دارد، همچنین به‌دلیل پایین بودن قیمت، جزو پرمصرف‌ترین حامل‌های انرژی کشور اسـت. صمت در این گزارش زوایای مختلف پرداخت یارانه انرژی در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

اختلاف ۱۸برابری نرخ بنزین ایران با کشور‌های منطقه

نگاهی بـه نرخ بنزین با عدد اکتان ۹۲ در معاملات خلیج‌فارس نشان می‌دهد که هر بشکه بنزین که معادل حدود ۱۵۹ لیتر است، در خلیج‌فارس در سال ۱۴۰۲ حدود یک دلار است که با میانگین نرخ ۲۸ هزار تومان برای هر دلار به نرخ صرافی‌های بانک مرکزی، هر لیتر بنزین در خلیج‌فارس ۲۸ هزار تومان قیمت دارد. باتوجه به نرخ هزار و ۵۰۰ تومانی برای بنزین سهمیه‌ای و ۳ هزارتومانی بنزین آزاد، هر لیتر بنزین سهمیه‌ای ۲۷ هزار و ۵۰۰ تومان و هر لیتر بنزین آزاد نیز ۲۵ هزار تومان یارانه دریافت می‌کند تا به قیمت‌های امروز به‌دست مصرف‌کننده ایرانی برسد.اکنون روزانه هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان یارانه به بنزین سهمیه‌ای و هزار میلیارد تومان یارانه به بنزین آزاد تعلق می‌گیرد که نشان می‌دهد دولت هر روز بیش از ۲ هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان یارانه به بنزین اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر، ایرانی‌ها امسال به‌طورمیانگین روزانه حـدود ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین مصرف کرده‌اند که از این مقدار، ۶۰ میلیون لیتر بنزین سهمیه‌ای و ۴۰ میلیون لیتر در روز بنزین آزاد بوده است.

یارانه پرداخت‌شده بـه بنزیـن در مـاه ۷۹.۵ هـزار میلیـارد و در سـال ۹۵۴ هـزار میلیـارد تومـان اسـت، در حالـی که بودجه عمومی دولت براساس قانون بودجه امسال هزار و 500 هزار میلیارد تومان است، بنابراین یارانه پرداختی به بنزین در صورت ثابت بودن نرخ بنزین و نرخ دلار، معادل ۶۳ درصد بودجه عمومی دولت در یک سال است؛ هـرچند الگو و فرهنگ مصرف سوخت از سوی مردم نیز در بالا بودن مصرف در کشور تاثیرگذار است، اما گره اصلی مصرف افسارگسیخته تنها بـا اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت باز می‌شود که اجرای آن برعهده دولت‌ها است. هم‌اکنون تـراز گاز کشور منفی و تقاضا از عرضه بیشتر شده است. باتوجه به مقدار مصرف بنزین و تولید آن در پالایشگاه‌ها، این موضوع به بنزین و گازوئیل نیز سرایت می‌کند. به این ترتیب نه‌تنها صادرات انرژی ایران به صفر می‌رسد، بلکه عمده مصارف انرژی نیز در بخش‌های غیرمولد انجام شده است که هیچ نقشی در افزایش تولید ناخالص داخلی کشور ندارند.

استراتژی انرژی ترسیم نشده است

فرزین سوادکوهی، کارشناس بازار مسکن به صمت گفت: ما از آنجایی که اصولا استراتژی انرژی را ترسیم نکرده‌ایم و یک نقشه‌راه برای حوزه انرژی نداریم، در عمل مجبور به بکارگیری تمهیداتی می‌شویم که شاید در مقاطع کوتاه همانند مسکنی ظاهر شود و نتیجه خاصی به‌همراه نداشته باشد. بنابراین یارانه بنزین که دوباره خبرساز شده است، می‌تواند در همین حالت بماند و برای چند وقتی نهادهای ذی‌ربط و مسئولان مربوطه را از زیر فشار دربیاورد و دغدغه‌های پیش‌آمده را به‌نحوی التیام بخشد. در واقع چنین راهکارهایی، کلی نیست و روشی وجود ندارد که بتواند کشور را از تنگنای تولید و مصرف (ناترازی) رها کند. متاسفانه ما این ناترازی را در حوزه‌های دیگر انرژی همچون برق و گاز نیز شاهد هستیم.

وی در ادامه توضیح داد: ما در ۲ سال گذشته موفق به تولید روزنامه ۱۰۵ میلیون لیتر بنزین باکیفیت در روز بودیم، اما این مقدار رفته‌رفته کاهش محسوسی پیدا کرد و کاهش تولید دردسرساز شد. از سوی دیگر، مصرف سرسام‌آور بنزین در کشور به‌طورتصاعدی در راه بالا رفتن است و به ناترازی بنزین عمق داده است. دولت به‌اشتباه گمان کرده است که برای برون‌رفت از این وضعیت، یارانه بنزین می‌تواند چاره‌ساز باشد، اما به‌اعتقاد بیشتر کارشناسان انرژی، چنین روش‌هایی کارساز نیست و به ناترازی انرژی در کشور ما کمکی نمی‌کند. این کارشناس حوزه انرژی بیان کرد: ما تا زمانی که یک نگاه کلی به حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل نداشته باشیم و خودروهای تولیدشده را با فناوری‌های به‌روز هماهنگ نکنیم، اتفاقی خاصی رخ نمی‌دهد و هر سال کلی خودرو تولید می‌کنیم که روزبه‌روز به ناوگان حمل‌ونقل ما اضافه می‌شود و به‌همین‌میزان مصرف انرژی نیز بالا می‌رود. در این شرایط، یارانه بنزین چه کمکی می‌تواند به شرایط فعلی کند؟ در نهایت، یارانه بنزین می‌تواند بخش کوچکی از خلأ ناترازی و کمبودهای مالی دولت را جبران کند، اما کلیت ماجرا را تغییر نمی‌دهد و به‌نظر من کار درستی نیست.

واقعی‌سازی نرخ بنزین اشتباه است

سوادکوهی درباره تبعات واقعی‌سازی نرخ بنزین به صمت گفت: اکنون جامعه و مصرف‌کننده توانایی پذیرش این افزایش نرخ را ندارد، چراکه واقعی‌سازی نرخ بنزین صدای حوزه‌های دیگر انرژی نظیر برق و گاز را هم درمی‌آورد و این حوزه‌ها را برای واقعی‌سازی نرخ‌ها تهییج می‌کند.

وی در پایان گفت: واقعی‌سازی نرخ بنزین شرایط حادی را به‌وجود می‌آورد و این راهکار درست نیست. کار درست این است که همان‌طور که گفته شد به حوزه‌های خودرویی ورود شود و پای تکنولوژی‌های جدید به این صنعت باز شود، همچنین الگوهای مصرف با روش‌های مختلف به مصرف‌کنندگان آموزش داده شود. نهادهایی مثل سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت باید فعال‌تر و نقش‌های نمایشی کنار گذاشته شوند و نهادهای مربوطه کنش‌گرایانه و با جدیت به این بحث ورود کنند تا بهترین تصمیم گرفته شود.

افزایش نرخ بنزین به کاهش مصرف نمی‌انجامد

مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی به صمت گفت: در جامعه ما با مشکلات زیادی مواجهیم و نمی‌توانیم بگوییم که تنها انرژی را با نرخ جهانی به‌فروش می‌رسانیم، زیرا در حال‌ حاضر در فروش بسیاری از کالاهای اساسی به شهروندان، قیمت‌هایی بالاتر از نرخ جهانی داریم و هیچ اعتراضی در این زمینه انجام نمی‌شود.

وی افزود: ما می‌دانیم دولت با مشکلات مالی جدی روبه‌رو است و یکی از راه‌هایی که می‌تواند این کمبود بودجه را پوشش دهد، افزایش نرخ بنزین است،اما بیان کردن اینکه افزایش نرخ بنزین منجر به کاهش مصرف و استفاده بیشتر از حمل‌ونقل عمومی می‌شود، کاملا غلط است و در سال‌های اخیر این موضوع بارها اثبات شده است. به‌عنوان‌مثال، در دوره دولت دهم، نرخ بنزین تا ۷برابر افزایش یافت، اما مصرف بنزین تنها در ۲ تا ۳ ماه اول تغییرات کمی داشت و سپس با تورم و کاهش ارزش پول ملی، وضعیت به حالت قبلی برگشت و حتی بدتر هم شد.

رابطه مستقیم نرخ بنزین با تورم

بهروزی‌فر ادامه داد: باید توجه کرد که نرخ بنزین به‌عنوان یک شاخص مهم در تعیین نرخ تمام‌شده برخی کالاهای ضروری برای مردم است و باعث افزایش تورم می‌شود. این امر به‌ویژه برای اقشار کم‌درآمد و طبقات پایین جامعه، شرایط اقتصادی را سخت‌تر می‌کند. بهتر است دولت به‌جای افزایش نرخ حامل‌های انرژی، تمرکز بیشتری روی تولید داخلی داشته باشد و با این اقدام، هزینه‌های عقب‌مانده را تسویه و از افزایش تورم آتی جلوگیری کند.

ضرورت بکارگیری برنامه‌های سازنده و بلندمدت

این کارشناس توضیح داد: مثال آسانی که می‌توان درباره تاثیر افزایش نرخ بنزین بر تورم به کار برد، این است که در کشور ما هنوز مشکلاتی مرتبط با قیمت‌های کالاهای اساسی و افزایش تورم وجود دارد. پیشنهاد می‌شود که برای کاهش وابستگی به صادرات نفت و کاهش واردات، به توسعه صنایع داخلی و تولیدات داخلی توجه بیشتری شود. همچنین باید بر اهمیت اصلاح سیستم حمل‌ونقل عمومی و افزایش استفاده از آن تاکید کرد تا مصرف سوخت‌های فسیلی کاهش یابد و محیط‌زیست حفظ شود.

وی در پایان گفت: قبل از افزایش نرخ بنزین، باید تاثیرات این اقدام بر جامعه و اقشار مختلف را به‌دقت بررسی کرد و راهکارهای جایگزین را در نظر گرفت. باید به این نکته نیز توجه داشت که افزایش نرخ بنزین تنها یک راهکار موقت است و برای حل مشکلات اقتصادی باید راهکارهای سازنده و بلندمدت پیشنهاد شود. باید اقداماتی باتوجه به تاثیرات آن بر جامعه و با در نظر گرفتن راهکارهای جایگزین و سازنده انجام شود. این رویکرد می‌تواند به حل مشکلات اقتصادی جامعه کمک و نه‌تنها مسئله کمبود بودجه را حل کند، بلکه بهبودی بلندمدت را نیز به‌همراه داشته باشد.

سخن پایانی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های یک دهه اخیر اقتصاد ایران، به موضوع پرداخت یارانه انرژی و واقعی نبودن نرخ آب، برق و گاز مربوط می‌شود. ایران در سال ۲۰۲۲، ۸۶ میلیارد دلار به‌عنوان یارانه انرژی پرداخت کرد؛ در حالی‌ که کشور چین با جمعیت بیش از یک میلیارد نفر در مقام دوم قرار گرفته و ۳۲ میلیارد یارانه انرژی به این موضوع اختصاص داده است. نوسانات ارزی و افزایش ارزش دلار نسبت به ریال، باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی در بازار داخلی شده است. کاهش تولید داخلی حامل‌های انرژی مانند بنزین، دیزل و گازوئیل در کشور سبب شده است که وابستگی به واردات این محصولات افزایش پیدا کند و نرخ آنها نیز صعودی شود.از سوی دیگر، تعاملات بازاری و عواملی مانند افزایش تقاضا در فصل‌های گرما، افزایش ترافیک در شهرها و تعطیلی موقتی کارخانه‌ها نیز می‌تواند باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی شود. باتوجه به این عوامل، افزایش نرخ حامل‌های انرژی در ایران امری چندجانبه است و به‌دلیل تاثیرات گسترده بر بازار، از جمله مشکلاتی محسوب می‌شود که در کلیه زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی تاثیر می‌گذارد. پرداخت یارانه انرژی در کشورهای مختلف به شکل‌های مختلفی انجام می‌شود. در برخی کشورها، دولت مستقیما به خانوارهایی که قادر به پرداخت هزینه‌های خود نیستند، یارانه پرداخت می‌کند. در برخی دیگر از کشورها، دولت به‌صورت غیرمستقیم این یارانه‌ها را ارائه می‌کند. در برخی موارد، دولت‌ها نیز برای کاهش مصرف انرژی و حفظ محیط‌زیست، یارانه‌هایی را ارائه می‌کنند که به افراد و شرکت‌ها کمک می‌کنند تا به مصرف انرژی صرفه‌جویی کنند. در هر صورت، دولت باید در راستای هدفمندی یارانه‌ها گام بردارد و چالش‌های موجود را با یک برنامه‌ریزی منظم و باتوجه به زیرساخت‌های موجود، حل‌وفصل کند.