تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی از جمله پدیده‌هایی هستند که سال‌هاست شروع شده‌اند که نه‌تنها در این‌باره هزاران پژوهش خرد و کلان انجام شده و صدها مقاله در مجلات معتبر سراسر دنیا به چاپ رسیده است، بلکه همه انسان‌ها با هر شغل و هر میزان از سواد تخصصی و با سنین مختلف آن را درک می‌کنند یا در حال ‌حاضر متاثر از آثار محیطی تغییرات اقلیمی هستند. به‌گفته حسن لشکری، استاد اقلیم‌شناسی و عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی، امروز که به نیمه ماه دی به‌عنوان سردترین ماه سال نزدیک می‌شویم، هیچ‌یک از ساکنان کشور ایران که موردخطاب این نوشته هستند، زمستان واقعی را تجربه نکرده‌اند. شرایطی را که در 3 ماه پاییز تجربه کردیم، به‌لحاظ دمایی به بهار شبیه‌تر بود تا پاییز! برف برای بسیاری از افراد کم سن و سال یک پدیده شگفت‌انگیز و برای میانسالان و کهنسالان، تبدیل به خاطره شده است! این تغییرات را ساکنان سیاره زمین با گوشت و پوست خود تجربه می‌کنند و شاید دیگر نیازی به خواندن مقاله و پژوهش‌های علمی و رسانه‌ای هم نباشد. وی در گفت‌وگو با صمت به دلایل کاهش بارندگی در امسال پرداخت و گفت: جابه‌جایی مراکز فشار در منطقه، دلیل اصلی کاهش بارش در نیمه سرد سال ایران است.گفتنی است، در خلال این گفت‌وگو برای تفهیم بهتر دلایل گفته‌شده از اشکال اقلیمی استفاده شده است.شرح کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

باتوجه به کاهش نگران‌کننده میزان بارش در نیمه سرد امسال، به‌نظر شما آیا می‌توان این شرایط را به‌عنوان آثار تغییرات اقلیمی در نظر گرفت؟

کاهش بارش‌ها در سال کنونی و حتی سال‌های قبل هم، ممکن است نتیجه‌ای از تغییر اقلیم باشد. اما لزوما نمی‌توان نتیجه گرفت که تغییر اقلیم همواره منجر به کاهش بارش می‌شود. چه‌بسا ممکن است در مناطق دیگر افزایش بارش را نیز به‌دنبال داشته باشد. همچنین، خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها یک پدیده دوره‌ای هستند که در همه اقلیم‌ها و در همه نقاط سیاره زمین رخ می‌دهند. همچنان که در همین سال آبی کنونی نیز، ممکن است بخش‌هایی از کشور با ترسالی همراه باشند. اصولا یکی از آثار قطعی تغییر اقلیم، تغییر در ساختار، عملکرد، رفتار، مکان‌گزینی و مسیر حرکت مراکز فشار است که در نتیجه منجر به تغییر عملکرد یک سامانه اقلیمی روی یک منطقه نسبت به گذشته می‌شود. به‌عبارت‌دقیق‌تر، به‌دلیل تغییر اقلیم؛ نوع، شدت و مدت بارش سامانه‌های هوایی نسبت به گذشته تغییر کرده است. در پژوهشی که توسط تعدادی از دانشجویان تحت سرپرستی اینجانب در یک دوره آماری ۳۳ساله روی ایستگاه‌های کشور انجام شد، نشان دادیم که تقریبا تمام بخش‌های کشور با پدیده گرم شدن مواجه بوده‌اند؛اما 2 نتیجه جالب از این تحقیق حاصل شد؛ نخست آنکه، بیشترین افزایش دما در منطقه غرب و شمال‌غرب کشور رخ داده است. (منطقه‌ای که بالاترین میزان بارش برف را دارا بوده‌اند). دوم اینکه فصول سرد، بالاترین افزایش دمایی را تجربه کرده‌اند که این بدان معنا است حتی اگر مقادیر بارش کشور نیز کاهشی نباشد، اثربخشی بارش‌ها (بارش موثر) روندی کاهشی دارد. این یعنی در دوره سرد سال باید تبخیر به‌حداقل برسد، در حالی که سال به سال رو به افزایش است.

دلیل بارندگی کشورهای همسایه که تا حدی شرایط مطلوب‌تری را نسبت به ایران تجربه می‌کنند، چیست؟

هر کشوری اقلیم خاص خود را دارد. حتی اگر در یک منطقه همسان به‌لحاظ اقلیمی هم قرار داشته باشیم، به‌دلیل تفاوت در توپوگرافی (پستی و بلندی) شرایط اقلیمی یکسانی نخواهیم داشت. برای مثال، کشور افغانستان باوجود اینکه به هیچ پهنه آبی دسترسی ندارد، اما به‌دلیل توپوگرافی متنوعی که دارد، مقادیر بارش سالانه آن، چند برابر ایران است. همین شرایط را همسایه غربی ایران، کشور ترکیه دارد. در دوره سرد سال، سامانه‌های بارشی از غرب جنوب‌غرب و جنوب وارد ایران می‌شوند که در سه‌ ‎ ماهه گذشته، الگوی هوایی حاکم بر منطقه به‌گونه‌ای بود که معمولا پس از خروج از دریای مدیترانه یا دریای سرخ به‌سمت عرض‌های شمالی تغییر مسیر داده‌ و اصلا وارد جو کشور نشده‌اند. این الگوی هوایی غالب به‌عنوان سامانه‌های مدیترانه‌ای و سودانی مشهور هستند. در گردش کلی منطقه غرب آسیا، سامانه فشاری به نام پرفشار یا واچرخند عربستان وجود دارد که کنترل زیادی روی اقلیم کشورمان و مسیر حرکت سامانه‌های بارشی ایران دارد. گفتنی است، سامانه‌های فشاری به توده هوای پرفشاری می‌گویند که تحت‌تاثیر گردش عمومی جو سیاره زمین در ارتفاع مشخصی از سطح زمین تشکیل می‌شوند و به‌دلیل قدرت بالایی که دارند، تعیین‌کننده الگوی‌های جوی مناطق اطراف خود هستند. سامانه پرفشار عربستان در دوره سرد سال روی شبه‌جزیره عربستان استقرار پیدا می‌کند. سال‌هایی که این سامانه به‌سمت شرق جابه‌جا می‌شود و روی آب‌های گرم دریاهای عمان و عرب قرار می‌گیرد، در مناسب‌ترین شرایط برای تزریق رطوبت به درون سامانه‌های بارشی روی ایران قرار دارد و کشور وضعیت بارندگی مطلوبی را تجربه می‌کند. اما در حالت عکس، اگر در یک سال این سامانه به‌سمت غرب جابه‌جا شود، علاوه بر اینکه مسیر ورود یکی از سامانه‌های بارشی مهم کشور (سامانه سودانی) را سد می‌کند، به‌دلیل استقرار روی خشکی، رطوبتی را نیز تزریق نمی‌کند. متاسفانه در طول ۳ ماه گذشته، این سامانه عموما به‌سمت غرب مستقر شده است. این جابه‌جایی سبب شده است که علاوه بر اینکه یکی از سامانه‌های بارشی مهم و تاثیرگذار از چرخه بارشی کشور حذف شوند، سامانه‌های بارشی خروجی از مدیترانه که برای ایران به لحاظ بارشی مهم هستند هم، به‌سمت شمال جابه‌جا شوند و به ایران نرسند. عموما سامانه‌های بارشی در جلو یک موج هوایی جابه‌جا می‌شوند. این سامانه‌ها در ارتفاعات میانی تروپوسفر یعنی محدوده ارتفاعی ۳ تا ۹ کیلومتری بالاتر از سطح زمین قرار دارند و از غرب به شرق حرکت می‌کنند. امسال تاکنون به‌دلیل جابه‌جایی به‌سمت غرب، سیستم هوایی پرفشار عربستان هم نتوانسته به عرض‌های پایین‌تر نفوذ کند و هم تعداد دفعات کمتری وارد ایران شده است. در نتیجه، عموم سامانه‌های بارشی خروجی از دریای مدیترانه را به عرض‌های بالا جابه‌جا کرده است. به‌همین‌دلیل، کشور ترکیه و حتی عراق وضعیت بارشی بهتری نسبت به ایران داشته‌اند. حتی غرب ایران نیز وضعیت بهتری نسبت به سایر نقاط کشور دارد. بدترین شرایط در نیمه شرقی و میانی کشور رخ داده، چراکه یکی از سامانه‌های بارشی مهم (کم‌فشار سودان) از چرخه بارشی خارج شده است.

پیش‌بینی شما از بررسی تصاویر هوایی از مکانیزم هوا و قرارگیری مراکز فشار در منطقه چیست؟

با مشاهده اشکال سیستم‌های هوایی در سایت ویندی (سایت اطلاعات و پیش‌بینی جامع هوا) می‌فهمیم که الگوی جریان باد و سامانه‌های جوی در ارتفاع ۹هزار متری سطح زمین که از مرکز دریای مدیترانه تا شرق ایران را در بر گرفته است، ادغامی از ۲ واچرخند یا پرفشار عربستان و افریقا است که شرایط پایدار شدیدی در این منطقه ایجاد کرده، به‌طوری‌که در امواج باد غربی را به ۲ شاخه تقسیم کرده است که احتمال بارش بر عربستان را زیاد می‌کند، چراکه هسته باد شدید روی آن قرار دارد. همچنین، تصاویر دیگر این سایت نشان می‌دهد که الگوی جریان باد و سامانه‌های جوی در ارتفاع ۱۲کیلومتری سطح زمین نشان‌دهنده یک میدان گسترده از حاکمیت یک سامانه پرفشار (واچرخندی) و پایداری هوا بر تمام این منطقه است. توجه کنید که این سامانه قوی، جریان تندبادها را به ۲ شاخه تقسیم کرده و تند باد روی عربستان رانده شده و نتیجه آن، ناپایداری شدید روی این کشور است که به‌همین‌دلیل در روزهای شنبه و یکشنبه، شاهد بارش‌های شدید در این کشور بودیم؛ در صورتی که در کشور ایران در این روزها هوای پایدار و آلوده‌ای داشتیم.

شایعات یا ابهاماتی نظیر دستکاری ابرها توسط برخی کشورها که جهت‌گیری سیاسی واضحی دارند، گزاره دیگری است که برخی دلیل کاهش بارش را به آن نسبت داده‌اند، به‌نظر شما چقدر این موضوع می‌تواند صحت علمی داشته باشد؟

در ۲ دهه اخیر، هر زمان نزولات جوی در کشور ایران کم یا حتی زیاد می‌شود، بازار شایعه و توهم توطئه نیز داغ می‌شود. حال چرخش این شایعه در میان عامه چندان عجیب نیست، چراکه هرگاه سوالی به‌درستی یا به‌صورت علمی پاسخ داده نمی‌شود، دلالان شایعه از این فرصت استفاده می‌کنند و ذهن جامعه را به محتمل‌ترین پاسخ ممکن، سوق می‌دهند.

چندی پیش، یک مسئول مربوطه بااشاره به پروژه هارپ از آن به‌عنوان یکی از دلایل کاهش بارندگی در ایران نام برد، به‌نظر شما آیا چنین پروژه‌ای می‌تواند تاثیر چشمگیری بر میزان بارندگی و اصلا اقلیم ایران بگذارد؟

برنامه پژوهشی یونوسفر فعال با فرکانس بالا ( High Frequency Active Auroral Research Program )، یا همان به اختصارهارپ HAARP یک ایستگاه تحقیقاتی است که در یک نگاه ساده و سطحی، ۱۶ هکتار زمین پوشیده‌شده از ۱۸۰ آنتن و ۵ ژنراتور ۲.۵ مگاواتی است که برای مطالعه یونوسفر، یعنی آن بخش یونیزه‌شده از جو بالایی زمین که درست در لبه فضا قرار گرفته است، به‌کار برده می‌شود. این فرستنده فرکانس رادیویی قدرتمند قادر است که نظم بخش کوچکی از یونوسفر را با فرستادن سیگنال‌های رادیویی بر هم بزند و سپس با ابزارهای زمینی این اغتشاشات را اندازه می‌گیرند تا سازکار یونوسفر را بشناسند.این پروژه از دهه ۱۹۹۰ توسط ارتش امریکا برای مطالعه یونوسفر با هدف ایجاد سیگنال‌های رادیویی برای ایجاد اختلال در سیستم‌های دفاعی قدرت‌های نظامی کشورهای دیگر از جمله اتحاد جماهیر شوروی سابق ایجاد شد. اما واقعیت این است که باوجود اینکه هارپ قدرتمندترین ابزار ساخت دست بشر برای مطالعه یونوسفر است، اما در عمل نتوانست انتظارات نیروی نظامی امریکا، یعنی بهبود برد سیگنال‌های رادیویی را برآورده کند و در نهایت بودجه نظامی آن قطع شد و مسئولیت اداره آن به دانشگاه آلاسکا در فرینکس واگذار شد. از آنجایی که ساخت این پروژه با بودجه نظامی تامین مالی می‌شد، باید برای آن مقاصد نظامی هم تعریف می‌شد. به‌همین‌دلیل، طرفداران پروژه‌های هارپ مدت‌ها برای توجیه هزینه‌های سرسام‌آور آن، کاربردهای نظامی عجیب و غریب تعریف کرده بودند؛ از جمله ارتباط با زیردریایی‌ها در اعماق زیاد اقیانوس‌ها، کشف پناهگاه‌های نظامی زیرزمینی و حذف الکترون‌های غیرفعال‌کننده ماهواره‌ها در صورت انفجار هسته‌ای در ارتفاعات زیاد.

باتوجه به این شرایط اگر امریکا یا هر کشور دیگری به ابزار قدرتمندی نظیر هارپ دست یابد که بتواند ابرهای کشوری را عقیم یا در سامانه جوی و بارشی کشوری دستکاری کند، به واقع چنین اقدامی از نظر جامعه جهانی دور خواهند ماند یا این کشور موفق به پنهانکاری خواهد شد؟

در کنار این اهداف، از همان ابتدای راه‌اندازی این پروژه، گروهی این پدیده را دستمایه نظریه‌های توطئه و توهم در گوشه و کنار جهان برای خارق‌العاده نشان دادن قدرت امریکا قرار دادند تا قدرت نظامی و دفاعی آن را دست‌نیافتنی نشان دهند. کشورهایی که به‌کرات قدرت نظامی خود را حتی بیش از آنچه واقعیت دارد، به رخ جهان می‌کشند، چگونه می‌توانند قدرت به این مهمی را پنهان کنند؟ آیا تاکنون در جایی دستیابی به چنین قدرتی بیان و تایید شده؟ ممکن است این پرسش مطرح شود که چنین سلاحی ضدمحیط‌زیست و ضدبشریت است و مجبور هستند، آن را پنهان کنند. حال اگر شرایط بارشی در ماه‌های بهمن و اسفند و سایر ماه‌های پیش‌رو افزایش یابد، می‌توان از مدعیان طرح توهم توطئه پرسید آیا با کشور امریکا مذاکره‌ای انجام و توافق شده است که دیگر مانع ورود ابرها به کشور ایران نشود؟

آیا پدیده ریزمقیاسی همچون هارپ قادر است چنین پدیده عظیمی را ایجاد کند؟

در ادامه بهتر است، شرایط جوی حاکم بر منطقه اطراف‌مان را در روز جمعه ۸ دی ۱۴۰۲ بررسی کنیم تا بهتر با قدرت و عظمت سامانه‌های جوی آشنا شویم. اشکال سایت ویندی Windy موقعیت و جریان هوا را در لایه‌های مختلف جو در روز ۸ دی ۱۴۰۲ نشان می‌دهد. به‌عنوان‌نمونه، سرعت باد یک نقطه از کشور ایران در چند لایه جو در جهت قائم نشان داده شده است. سرعت باد در سطح زمین یک نات یا نیم متر بر ثانیه است. در ارتفاع ۹۰۰ متری همچنان سرعت باد یک نات، در ارتفاع ۳هزار متری ۵ نات، در ارتفاع ۵هزار و۵۰۰ متری ۱۹ نات، در ارتفاع ۹ کیلومتری ۲۲ نات یعنی بیش از ۱۱ متر بر ثانیه و در ارتفاع ۱۲ کیلومتری ۱۳ نات یعنی ۶ متر بر ثانیه است؛ این یعنی هوای کاملا پایداری بر ایران حاکمیت دارد، چراکه در شرایط معمول باید از سطح زمین به ارتفاعات بالاتر، سرعت باد افزایش شدیدی را نشان دهد، به‌طوری‌که سرعت باد در ارتفاعات بالاتر از ۳هزار متر به‌تدریج به بیش از ۲۰ نات و در ۱۲کیلومتری به بیش از ۷۰ تا ۸۰ نات برسد. حال اگر به‌دقت به نقشه‌ها توجه کنیم، از ارتفاع ۵هزار متری تا ۱۲کیلومتری، میدان بزرگی از یک سامانه را شاهد هستیم که از مدیترانه مرکزی شروع شده است و تا مرکز ایران ادامه دارد. این سامانه در واقع سلول پرفشار یا به‌اصطلاح اقلیم‌شناسان پرفشار جنب حاره‌ای (سلول افریقا) است که با جابه‌جایی به سمت شمال، تمام این پهنه را دربرگرفته و هوای به‌شدت پایداری را بر این منطقه عظیم، حاکم کرده است. این میدان پرفشار به‌صورت‌طبیعی به‌تدریج به‌سمت شرق حرکت کرده و با استقرار به‌طورکامل روی ایران در روزهای شنبه و یکشنبه هوا روی ایران کاملا پایدار بوده، اما به‌احتمال‌زیاد، روی عربستان بارش‌های شدید رخ خواهد داد، چراکه اگر توجه کنیم، این سامانه با استقرار بر این منطقه، بادهای غربی را به ۲ شاخه تقسیم و جریان جنوبی از روی عربستان عبور می‌کند. این الگو در طول ۳ ماه گذشته به‌کرات تکرار شده است.

چه نیرویی قادر است در مسیر حرکت این بادها (جز خود سامانه‌های جوی شکل‌گرفته از کنش متقابل گردش کلی جو) اختلال ایجاد کند؟

در ماه‌های گذشته، سامانه پرفشار افریقا به‌سمت شرق جابه‌جا و با پرفشار عربستان ادغام شده که در نتیجه پایداری را بر روی ایران تشدید کرده است. همین الگو ضمن اینکه سامانه بارشی سودان را مانع شده، سامانه‌های بارشی با منشأ مدیترانه را نیز به عرض‌های بالاتر جابه‌جا کرده است. پایداری‌های شدید و آلودگی کلانشهرها در چند هفته گذشته در کشور ایران و روزهای بدون بارش نتیجه این ادغام بوده است. همان‌طور که بالاتر نیز بیان شده، در این دوره از سال، سامانه‌های بارشی ورودی به ایران از سمت غرب (از روی کشورهای سوریه، عراق و گاه از روی ترکیه) یا از سمت جنوب (از روی کشور عربستان) وارد ایران می‌شوند. اگر رطوبت‌گیری از ابرها انجام پذیرد، باید در این کشورها بارورسازی انجام و رطوبت هوای سامانه‌های عبوری از روی این کشورها گرفته شود. آیا واقعا در این کشورها چنین کاری در حال انجام است؟ گو اینکه بارورسازی، یک پدیده بسیار کوچک‌مقیاس و اصولا حائزاهمیت نیست. به‌واقع یک طرح شکست‌خورده است که کمتر کشوری مایل به پذیرش هزینه‌های گزاف آن است.

منابع و ماخذ:

۱. سایت windy.com

۲. haarp.gi.alaska