خودکفایی در برخی محصولات استراتژیک کشاورزی و دامی به‌عنوان یک عامل مهم در حفظ امنیت غذایی به‌شمار می‌آید و به‌عنوان مسئله درجه یک روی میز تمام کشورها قرار گرفته است. متاسفانه چالش خودکفایی در بحث علوفه دامی، موضوعی است که چندسالی کشور را درگیر کرده است. پایگاه خبری کشاورزی و صنایع غذایی ایران، در این‌باره نوشت، بررسی‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد، تداوم برخی از این چالش‌ها ناشی از ایرادهای مدیریتی و عدم‌اهتمام جدی به مقوله خودکفایی در محصولات راهبردی کشاورزی است که خود را در نفوذ پایین دانش و فناوری در کشاورزی و به‌تبع آن، بهره‌وری پایین تولیدات کشاورزی نشان می‌دهد. فناوران در بسیاری از کشورها راهکارهای ارزشمندی در توسعه امنیت غذایی ارائه داده‌اند؛ اما در ایران آن روند بکارگیری دانش‌بنیان‌ها در کشاورزی که منجر به توسعه امنیت غذایی می‌شود با وجود شمار زیادی از فناوران فعال دیده نشده و به‌رغم این، فرصت‌های استفاده‌نشده فراوانی در بخش کشاورزی وجود دارد که در صورت بهره‌برداری از آنها، می‌توان شاهد تحولات شگرف و جهش دانش‌بنیان در این بخش بود. صمت در این گزارش به اهمیت کاربرد دستاوردهای فناوری در امنیت غذایی در کشور پرداخته است.

زراعت علوفه دامی در کشور بهینه نیست

عبدالرحمن امینی، استاد دانشگاه و دکترای خوراک دام در گفت‌وگو با صمت گفت: ایران در تامین نهاده‌های دامی، وابستگی ۸۰ درصدی به واردات دارد، بی‌شک کاربرد دانش و فناوری در بخش تولیدات این نهاده‌ها، تاثیر بسزایی در کاهش وابستگی صنعت دام و طیور و نهاده‌های وارداتی خواهد داشت. گفتنی است، کاربرد فناوری راندمان تولید را افزایش می‌دهد و منجر به استفاده از جیره‌های مناسب‌تری می‌شود. بنابراین، توجه بیشتر به دانش‌بنیان‌ها در این بخش باعث کاهش استفاده از نهاده‌های وارداتی در صنعت دام و طیور می‌شود.

وی افزود: واقعیت این است که زراعت علوفه دامی در کشور بهینه و کارآمد نیست، به‌همین‌دلیل فعالیت دانش‌بنیان‌ها در بخش زراعت علوفه دامی یک ضرورت به‌حساب می‌آید. برای مثال، باوجود اینکه ایران جزو نخستین کشورها در زمره کاشت یونجه بوده است، امروز یونجه‌های مرغوبی کاشت نمی‌شود و میزان پروتئین موجود در یونجه ایرانی ۱۵ تا ۱۶ درصد است که در نهایت میزان پروتئینی که می‌توان از یونجه بگیریم، به ۱۴درصد می‌رسد. دلیل این نامرغوبی نسبت به کشورهای اروپایی و امریکا، زراعت اشتباه و فروش غیراصولی آن است. به‌گفته این کارشناس، اگر یونجه از پروتئین خام بیشتری برخوردار بود، نیاز کمتری به مصرف کنجاله برای گاوهای شیری داشتیم. برای مثال، اگر این میزان پروتئین خام در یونجه کشورمان به ۲۰ درصد برسد، در نهایت مجبور به استفاده ۷ درصد از کنجاله خام خواهیم بود.

وی گفت: بیشترین میزان واردات نهاده‌های دامی مربوط به کنجاله سویا، ذرت و جو است و هر ساله نزدیک به ۲۰ میلیون تن از این نهاده‌ها وارد می‌کنیم. حال اگر نهاده‌هایی را که در داخل کشور تولید می‌شوند، به روش‌های بهینه‌سازی تولید کنیم، بی‌شک نیاز ما را به واردات کم می‌کند و ورود دانش در بخش زراعت تاثیر زیادی بر تولید خواهد داشت.

پسماند میوه و سبزیجات، خوراکی برای دام

امینی بااشاره به استفاده از پسماندهای کشاورزی نظیر تفاله‌های میوه که از کارخانه‌های آبمیوه‌سازی خارج می‌شوند، گفت: تفاله و پوست میوه‌ها و پسماندهای سبزیجات را می‌توان با روش‌های علمی و فناورانه وارد چرخه نهاده‌های دامی کرد. از آنجایی که محصولات کشاورزی متنوعی در کشور تولید می‌شود، می‌توان از پسماندهای آن که خروجی کارخانجات هستند، در تامین نهاده‌های دامی استفاده کرد. برای مثال، می‌توانیم با روش‌های فناورانه از پسماند کارخانجات قند و آبمیوه‌گیری که کمک زیادی به تامین غذای دام و طیور می‌کنند، نهایت استفاده را ببریم. در واقع، خشک کردن و فرآوری و نگهداری آن، علم و فناوری می‌طلبد تا به خوراک دام و طیور تبدیل شود. وی درباره توان فناوری کشور به‌منظور افزایش نهاده‌های دامی گفت: بی‌شک علم و توان فناوری کافی برای افزایش نهاده‌های داخلی داریم، اما به این معنی نیست که نیاز کشور به واردات را کم می‌کند. کشور از نظر متخصصان غنی است و مهارت کافی در تامین خوراک دام و طیور داریم. گفتنی است، امکانات علمی و فنی کافی در افزایش کمیت خوراک دام وجود دارد و تنها نیازمند توجه بیشتری هستیم. اگر رانت برخی شرکت‌هایی که نهاده‌های دامی وارد می‌کنند، حذف شود، می‌توانیم در مسیر خودکفایی خوراک دام و طیور قرار بگیریم. در واقع، برخی شرکت‌ها از واردات این نهاده‌ها سود زیادی می‌برند و اگر جلو رانت آنها گرفته شود، درصد زیادی از وابستگی کشور کم می‌شود.

وی گفت: در بحث کیفیت مشکلی نداریم و معضل اصلی در صنعت دام و طیور وابستگی به خارج در تامین نهاده‌ها است و مشکل اصلی دیگر، نبود کنترل در بازار است؛ اگر هر فرد روستایی یا عشایری که در سیستم تامین خوراک دام فعالیت می‌کند، بتواند بازار خود را پیدا کند و دست مافیا کوتاه شود؛ شاهد تولید بیشتری خواهیم بود. بنابراین، مشکل اصلی نبود کنترل بازار است که چالش‌برانگیز شده است. امینی درباره کیفیت کنستانتره‌های تولیدشده در کارخانجات داخلی گفت: بخش زیادی از کنستانتره موردنیاز صنعت دام و طیور در کارخانجات خوراک دام و طیور تولید می‌شوند که تحت‌نظارت جدی سازمان دامپزشکی هستند. تولید خوراک مضر به‌ندرت در کشور اتفاق می‌افتد، همچنین گوشت قرمز تولید بخش روستایی و عشایری در کشور از مرغوبیت بالایی برخوردار است و معضل جدی درباره تولید خوراک ناسالم وجود ندارد. شاید کمتر از ۰.۵درصد خوراک دام و طیور در کشور حاوی مواد غذایی باشد که درصدی از آلودگی‌ها را در بر داشته باشد.به‌گفته امینی، تناقضی که با اتحادیه اروپا داریم، این است که استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها از سال ۲۰۰۶ برای دام و طیور ممنوع شده، اما هنوز در کشور ما استفاده می‌شود که در ۱۰ سال اخیر این میزان کمتر نیز شده است.

لزوم دانش‌بنیان شدن صنعت کشاورزی

محمد شفیع‌ملک‌زاده، مدیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی ایران در گفت‌وگو با صمت گفت: امنیت غذایی یکی از اصلی‌ترین شرایط تحقق امنیت ملی و یکی از کارکردهای مهم بخش کشاورزی است. در حقیقت، سنجش امنیت غذایی و شناسایی تاثیر توسعه کشاورزی بر آن برای سیاست‌گذاری بهتر در زمینه غذا اهمیت دارد. باتوجه به اهمیت صنعت کشاورزی و شرایط فعلی این صنعت، بهتر است از پرداختن به شعارها پرهیز کنیم و در تلاش برای اجرای آن در بستر عملیاتی باشیم. شاید بیش از هر زمان دیگری نیاز باشد که دانش‌بنیان‌ها در صنعت کشاورزی فعالیت‌های گسترده‌تری را به‌ثمر برسانند. طبق آمار، ۸ هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور فعال هستند و می‌توان با برنامه‌ریزی، این شرکت‌ها را بیش از گذشته در صنعت کشاورزی سهیم کرد. حتی آن دسته از دانش‌بنیان‌هایی که به‌طورمستقیم در عرصه کشاورزی فعال نیستند، اما دستاوردشان منجر به افزایش بهره‌وری و میزان محصولات می‌شود، به‌کار گرفته شوند. وی افزود: در اغلب کشورهای دنیا، کاربرد فناوری در صنعت کشاورزی ثابت شده و عباراتی نظیر کشاورزی مدرن به‌وجود آمده است. معضل اساسی در کشور، سنتی بودن این صنعت است. از آنجایی که ۸۰ درصد زمین‌های کشاورزی در کشور به‌صورت خرده‌مالکی اداره می‌شوند، نمی‌توان انتظار داشت که فناوری رسوخ پیدا کند و ما هم طبق اصول کشاورزی مدرن، این صنعت را اداره کنیم. اداره کشاورزی در قالب سنتی راه را بر دانش‌بنیان‌ها می‌بندد و فعالیت‌های دانش‌بنیان اثر کمتری در صنعت کشاورزی دارند. در گام نخست، باید نوع اداره زمین‌های کشاورزی به‌سمت مدرن شدن برود تا زمینه برای به‌کار بردن ابزارهای پیشرفته بیش از پیش فراهم شود.

شفیع ملک‌زاده گفت: گام نخست، ایجاد زمین‌های یکپارچه است که شرایط را برای رفتن به‌سمت کشاورزی مدرن باز می‌کند. برای توسعه بکارگیری دستاوردهای دانش‌بنیانی در صنعت کشاورزی، باید کشاورزان آموزش لازم را در این زمینه ببینند تا مجاب شوند که کشاورزی مدرن مفیدتر از روش‌های سنتی است. البته درصد کمی از کشاورزان، نسبت به مدرنیته کردن روش‌ها دافعه دارند. آنها توان مالی کمی برای بکارگیری ابزارهای فناورانه ندارند، اما در کل کشاورز باید مطمئن باشد که کاربرد فناوری در صنعت کشاورزی می‌تواند برایش سودآور باشد. چنین نگرشی، نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش است. بهترین ظرفیت برای نیل به این هدف، فعالیت تشکل‌ها و اتاق اصناف کشاورزی است که می‌تواند آموزش‌های لازم را به آنها ارائه بدهد.

به‌گفته وی، یکی از اساسی‌ترین مشکلات بخش کشاورزی، کمبود منابع آب است و ما امروز با بحران آب مواجهیم. در این زمینه لازم است که از فناوری‌های روز و دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها استفاده کنیم و باید بتوانیم، هم مصرف آب را کاهش دهیم و هم به‌صورت بهینه از آن استفاده کنیم. همچنین، باید از روش‌های آبیاری نوین بهره ببریم تا صنعت کشاورزی پایداری خود را حفظ کند. امروزه روش‌های نوینی پدید آمده است که حتی کمتر از آبیاری‌های قطره‌ای در زمین‌های کشاورزی آب مصرف شود و شاید پیگیری این روش‌ها، شرایط کشور را از بحران نجات دهد.

مدیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی ایران گفت: موضوع دیگر، مسائل فنی است که موجب افزایش بهره‌وری می‌شود. متاسفانه یکی از مشکلاتی که در صنعت کشاورزی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، این است که بهره‌وری و عملکرد بسیار پایینی داریم و نمی‌توانیم حداکثر استفاده را از منابع‌طبیعی داشته باشیم. به‌همین‌دلیل، افزایش بهره‌وری مستلزم این است که از توان دانش‌بنیان‌ها در راستای ایجاد ارزش‌افزوده استفاده کنیم.

وی گفت: حضور دانش‌بنیان‌ها در بخش‌هایی نظیر تولید سموم زیستی برای دسترسی به غذای سالم‌تر اهمیت زیادی دارد. از آنجایی که آفات باعث از بین رفتن حجم زیادی از محصولات کشاورزی می‌شوند؛ متاسفانه اغلب کشاورزان مجبورند از سموم شیمیایی استفاده کنند. گفتنی است، اغلب سموم شیمیایی بر تغذیه و سلامت جامعه تاثیر منفی می‌گذارند. ما می‌توانیم از توان دانش‌بنیان‌ها در تولید سموم زیستی که اثر سوء کمتری دارند، استفاده کنیم. همچنین، با حمایت‌های دولتی و مالی باید به تقویت دانش‌بنیان‌ها در ساخت و تولید ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی پرداخت تا منجر به افزایش بهره‌وری شوند. شفیع ملک‌زاده گفت: یکی دیگر از راهکارهای فعالیت بیشتر فناوران در صنعت کشاورزی، تاسیس واحد نظارت در اتاق اصناف کشاورزی است. نظات دوجانبه اتاق اصناف کشاورزی و معاونت علمی در بحث کاربرد دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها در صنعت کشاورزی می‌تواند زمینه مساعدتری را برای این هدف فراهم کند، چراکه به‌نوعی به معرفی ابزارهایی منجر می‌شود که شاید تا پیش از این، جامعه محدودی از ساخت آن خبردار می‌شدند. همچنین، با ارائه یک تاییدیه به دانش‌بنیان‌ها از سوی این مرکز، کشاورزان هم می‌توانند به آنها اعتماد کنند، چراکه چنین فرآیندی جنبه حقوقی دارد.

سخن پایانی

به‌گفته برخی مسئولان، در طول ۴۴ سال پس از پیروزی انقلاب، تولید بخش کشاورزی در کشور ما ۵ برابر شده و امروز تولیدات در این بخش به ۱۲۵میلیون تن رسیده است. نقش رسوخ دانش و فناوری در این زمینه بی‌تاثیر نبوده، به‌طوری‌که ۶۰ درصد افزایش تولیدات کشاورزی مربوط به این حوزه است.

کشاورزی در کشوری مثل ایران ۸۰ درصد از نیاز مردم به مواد غذایی را تامین می‌کند، به‌طوری‌که تولید این رقم، کاهش وابستگی به واردات و صرفه‌جویی در مصرف ارز سالانه بین ۱۰ تا ۱۶ میلیارد دلار را در بر دارد. به‌طورمتوسط تغییرات اقلیمی در کشور موجب کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصد محصولات کشاورزی می‌شود. برای ۱۰۳میلیون نفر جمعیت بیش از ۱۷۰ میلیون تن غذا نیاز خواهیم داشت و این یعنی باید ۵۵ میلیون تن به تولیدات فعلی اضافه شود. تحقق امنیت غذایی در کشور، نیازمند دانش‌بنیان شدن بخش کشاورزی است و ارتقای بهره‌وری کیفی و کمی محصولات کشاورزی از اهداف اصلی این فرآیند محسوب می‌شود. دانش‌بنیان شدن بخش کشاورزی، موجب توسعه پایدار و امنیت غذایی می‌شود و آینده کشاورزی کشور را بهبود می‌بخشد.