از یک سو استفاده از منابع طبیعی بدون تخریب آنها، امری غیرممکن است و از سوی دیگر، حیات انسان وابسته به منابع طبیعی است؛ بنابراین اهمیت بازسازی معادن و احیای محیط زیست بعد از پایان عمر معادن باید در دستور کار معدنکاران قرار گیرد.

یکی از چالش‌های جهان امروز، چگونگی فعالیت معدنکاری با کمترین آثار تخریبی بوده و یکی از اهداف توسعه‌ کشورها حفظ تعادل میان استفاده از منابع معدنی و محیط زیست است، به همین دلیل سازمان حفاظت محیط زیست یکی از نهاد‌هایی است که به‌طور ذاتی و قانونی معارض فعالیت‌های معدنی به شمار می‌رود. از بعد دیگر‌، معادن آب‌بر مانند معادن زغال سنگ آسیب بالایی به محیط زیست وارد می‌کنند که نمی‌توان به‌راحتی از آن گذشت. در این گزارشصمت به مناسبت روز جهانی بزرگداشت زمین، بر اهمیت توجه معدنکاران به محیط زیست تاکید شده و ابعاد آسیب‌زننده این بخش اقتصاد بر محیط زیست مورد بررسی قرار گرفته است.

محیط زیست، خط قرمز فعالیت‌های معدنی

معاون امور معادن وزیر صنعت، معدن و تجارت معتقد است توجه به حوزه محیط زیست خط قرمز فعالیت‌های معدنی به شمار می‌رود و باید از تحمیل هر نوع خسارتی به محیط زیست به‌طور جدی جلوگیری شود. رضا محتشمی‌پور ضمن بیان این مطلب افزود: بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد از عوامل غیرفعال بودن برخی از واحد‌های معدنی کشور وجود معارضان محلی یا نهادی است که منجر شده سرمایه‌گذار امکان فعالیت نداشته باشد. او ادامه داد: چنانچه یک فعالیت معدنی به محیط زیست منطقه خسارت وارد کرد پس از شناسایی میزان خسارت از سوی نهاد مربوط باید این خسارت از محل یک درصد از درآمد‌های واحد‌های معدنی جبران شود.

صنعت زغال‌سنگ آب‌‌بر است

حجت‌الله دریانی، فعال معدنی: مصرف عمده آب در صنعت زغال‌سنگ مربوط به دو قسمت معادن و کارخانه‌های شست‌وشوی زغال‌سنگ می‌شود. در کارخانه‌های شست‌وشوی زغال‌سنگ، از آب به‌عنوان یک سیال و ماده اصلی برای شستن زغال‌‌سنگ و ادامه بهره‌وری استفاده می‌شود؛ از همین رو آب نقشی کلیدی را در این کارخانه‌ها ایفا می‌کند و تامین آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با این حال، استفاده از هر‌گونه آب آشامیدنی شهری در فعالیت‌های معدنی قویا رد می‌شود.

لازم به تذکر است اغلب معادن زغال‌سنگ در اطراف شهرها و مناطق مسکونی واقع شده‌اند. از این رو، استفاده از لوله‌کشی شهری و آب آشامیدنی برای این معادن ممکن نیست و استفاده معادن از آب شهری صحت ندارد.

به علاوه اینکه در برخی معادن از جمله معادن زغال‌سنگ منطقه طبس، آب تصفیه می‌شود و به چرخه فعالیت معدنی بازمی‌گردد. همچنین در برخی مواقع در صورت دارا بودن شرایط و استانداردهای لازم، از آب بازیابی‌شده برای آشامیدن و مصارف نیروی انسانی نیز استفاده می‌شود. در کارخانه‌های شست‌وشوی زغال‌سنگ از آب بازیافتی (به ‌شرط دارا بودن استانداردهای لازم) در فعالیت‌های صنعتی استفاده می‌شود. این اقدام به ‌دلیل اهمیت وجود آب و آب‌محور بودن فعالیت معادن و کارخانه‌هاست.

معادن، آب را بازیافت می‌کنند

برخی معادن به ‌دلیل اهمیت بالای تامین آب، از پکیج‌های تصفیه آب برای بازیافت آب مصرفی خود و بازگرداندن آن به چرخه فعالیت‌های معدنی استفاده می‌کنند.

البته باید به این نکته اشاره کرد که استفاده از روش بازیافت آب وابستگی زیادی به نوع فعالیت معادن دارد؛ معادنی که به‌ دلیل ذات فعالیت خود مصرف آب بالایی دارند یا پسماندهای آب آنها به طبیعت آسیب‌رسان است، اغلب از این روش برای جلوگیری از زیان و کاهش هزینه‌های تامین آب موردنیاز فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند اما در معادنی که فعالیت آنها آب‌محور نبوده و پسماندهای آبی آنها برای محیط‌زیست مضر نیست، تامین آب از طریق تصفیه و بازیافت آب در دستور کار نیست.

با توجه به موارد یادشده پروژه‌هایی مانند پروژه انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی برای تامین آب صنایع و معادن از دو جنبه زیست‌محیطی و توسعه‌ای قابل بررسی است؛ در بعد نخست نظر کارشناسان در این موضوع از اهمیت برخوردار است و در مباحث توسعه‌ای نیز ایجاد تاثیرات مثبت از این طرح انتظار می‌رود.

به‌عنوان یک فعال معدنی، باید اظهار کنم برخی از فعالیت‌های معادن و صنایع معدنی وابستگی شدیدی به آب دارد و در پی نبود این ماده حیاتی، دچار اختلال خواهد شد. از این‌ رو، معدنکاران و فعالان معدنی انتظار دارند با روش‌های مناسب، تامین آب برای معادن و صنایع صورت گیرد.

رابطه تنگاتنگ بهره از معادن و محیط زیست

علی‌خان نصراصفهانی، کارشناس زمین‌شناسی: رابطه میان استخراج و تولید مواد معدنی و محیط زیست بسیار نزدیک و وابسته به یکدیگر بوده و جدا کردن این دو از یکدیگر ناممکن است زیرا از یک طرف به محیط زیست دست‌اندازی می‌کنیم و از طرف دیگر می‌خواهیم از آن نگهداری کنیم و محیطی سالم برای آیندگان به جا بگذاریم؛ بنابراین بحث استخراج، برداشت و آسیب آن به محیط زیست تضادی میان فعالیت اجتماعی ما ایجاد می‌کند.

بزرگ‌ترین معضل در زمینه معدن این است که ساختار اکوسیستم چندین میلیون ساله زمین را به هم می‌زند و باعث از بین رفتن تعادلی می‌شود که در بلندمدت به نفع انسان و محیط زندگی تمامی جانوران شده است؛ البته آسیب‌های معادن به محیط زیست کمتر از آسیب‌هایی که شهرسازی و دست‌اندازی در محیط شهری به محیط زیست وارد می‌کند است.

مشکلات معادن برای محیط زیست

اگر معادن روباز را در نظر بگیریم معمولا هنگام استخراج مقادیر بسیاری خاک جابه‌جا و به مکان دیگر منتقل می‌شود که همین مسئله در زیبایی محیط‌زیست تاثیرگذار است و حتی باعث بسته شدن برخی از مسیرها، راه‌های آب و محدود کردن محیط رشد برخی گیاهان می‌شود.

در همین برداشت‌ها نیز اگر سطح زمین را در نظر بگیریم که در حالت تعادل است، هنگامی که عمیق‌تر شود در معرض هوا قرار گرفته، شروع به واکنش کرده و باعث ایجاد مواد شیمیایی می‌شود که به‌طور غیرمستقیم به محیط زیست صدمه وارد

می‌کند. یکی از فعالیت‌هایی که در استخراج معادن انجام می‌شود، ایجاد انفجار است؛ هنگام عملیات استخراج حجم زیادی از ماشین‌آلات به همراه انفجار آلودگی صوتی ایجاد می‌کند که باعث ترس بسیاری از موجودات زنده خواهد شد. علاوه‌بر آن، هنگامی که در معادن استخراج انجام می‌دهیم بخشی از زمین تخلیه می‌شود و می‌توان باعث ایجاد زلزله‌هایی در مقیاس کوچک شود. به علاوه اینکه معدنکاری می‌تواند موجب رخ‌دادن پدیده ریزگرد شود.

با این حال، استفاده از معادن نباید کاهش یابد اما باید مانند بسیاری از کشورها همزمان با استفاده از معادن به فکر راهکارهایی باشیم تا آسیب به محیط زیست کاهش یابد.

در حال حاضر بسیاری از معادن به حال خود رها شده و این یک فاجعه است زیرا بسیاری از این معادن روباز دارای ترکیبات سنگین و سولفیدی است و با آمدن باران می‌تواند وارد چرخه‌های زیرزمینی شده و آسیب‌های بسیار شدیدی ایجاد کند.

پیشنهاداتی برای کاهش معضلات معدنکاری

برای کاهش معضلات معدنکاری باید قوانین بسیار سختگیرانه‌ای در زمینه برخورد و تعامل با محیط زیست ایجاد شود اما تنها قوانین کافی نیست بلکه باید در کنار آن کنترل و نظارت بر فعالیت ماشین‌آلات نیز وجود داشته‌ باشد. مشکل در معدنکاری این است که سازمان‌های حفاظت محیط زیست تصور می‌کنند جریمه کافی است اما این راه‌حل درستی نیست بلکه باید مطالعه و کارشناسی کرد و در جهت آن به شکل عملیاتی از منافع معدن استفاده و از محیط زیست نیز محافظت شود؛ درواقع می‌توان از منابع خدادادی و طبیعی بهره گرفت اما با ایجاد روش‌ها و متدهای جدید، به گونه‌ای که از محیط زیست محافظت کنیم؛ به نظر من کشور ما در این مسئله عملکرد مطلوبی ندارد و بسیاری از سازمان‌ها تصور می‌کنند بازدارنده بودن کافی است اما باید یک سیستم نظارت سازنده به همراه تعامل و مطالعه بر محیط زیست ایجاد کنیم به شکلی که در حین استفاده از معادن از محیط زیست نیز محافظت کنیم.

در انتظار آلودگی‌ها و هزینه‌های گزاف باشیم

محمد درویش، فعال محیط‌زیست: با کاهش نظارت‌های سازمان حفاظت محیط زیست باید منتظر آلودگی بیشتر خاک، آب و هوا باشیم.

با وجود اینکه مجوزهایی برای فعالیت گرفته می‌شد، یکی از عمده‌ترین دلایل افت کیفیت سفره‌های آب زیرزمینی و منابع آب سطحی این بود که در بسیاری از مراکز و شهرک‌های صنعتی، الزام‌ها و هنجارهای محیط‌زیستی رعایت نمی‌شد.

حال فرض کنید همین الزام هم کاهش یابد، طبیعی است که وضعیت به مراتب بدتر خواهد شد.

با این وصف باید منتظر باشیم کارگران و کارمندان شهرک‌های صنعتی، بیشتر در معرض آسیب و بیماری‌ها قرار بگیرند.

همچنین شهرک‌های صنعتی اطراف کلانشهرها بر اثر وزش باد قالب، بیشتر وضعیت شهرها را مسموم کنند.

تصمیمات اتخاذشده بیشتر سوءبرداشت از مانع‌زدایی است؛ تصمیماتی که می‌تواند بدون توجه به پیامدهای توسعه افسارگسیخته صنعت، هزینه‌های گزافی را برای کشور رقم بزند.

در کل باید تاکید کرد این وضعیت خوبی نیست که به بهانه مانع‌زدایی از تولید، هزینه‌های بهداشتی و درمانی کشور را افزایش دهیم؛ نه‌تنها این ماجرا پول پایداری به ارمغان نمی‌آورد بلکه سرمایه‌های کشور را هم به‌شدت به مخاطره می‌اندازد.

سخن پایانی

در دو دهه اخیر به‌طور تدریجی توجه به حفظ کیفیت محیط زیست افزایش یافته و فعالیت‌های معدنکاری را تحت تاثیر قرار داده است. اگرچه آلودگی مرتبط با فعالیت‌های معدنی اجتناب‌ناپذیر است اما مطالعات ارائه‌شده در طراحی یک استراتژی مدیریت زیست‌محیطی می‌تواند کاهش اثرات زیست‌محیطی را به دنبال داشته باشد.

استخراج سنگ و فلزات از قدیم توسط انسان انجام می‌شده، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی و افزایش نیاز جامعه معدنکاری و استفاده از منابع طبیعی به قدری افزایش یافته که باعث وقوع مشکلات و آسیب به محیط زیست شده است؛ یکی از آسیب‌هایی که معدنکاری و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی به محیط زیست وارد می‌کند تغییر شکل زمین و بد شکل کردن محیط زیست است.

همچنین با انفجارات و حمل‌و‌نقل‌های بسیار، آلودگی صوتی در طبیعت ایجاد شده که این مسئله نیز باعث ترس و فرار بسیاری از گونه‌های جانوری و تهدید زیست‌بوم‌ها شده است. با این حال، نمی‌توان از این مزیت خدادادی هم گذشت؛ بنابراین باید با حفظ محیط زیست به این فعالیت اقتصادی ادامه داد.