رنج معدن از کمبود نقدینگی
ایرانیان از دیرباز در زمینه استخراج معادن و معدنکاری دستاوردهای وسیعی داشته و از این راه برای توسعه زمینه‌های گوناگون صنعتی بهره‌برداری کرده‌اند.
ایرانیان از دیرباز در زمینه استخراج معادن و معدنکاری دستاوردهای وسیعی داشته و از این راه برای توسعه زمینه های گوناگون صنعتی بهره برداری کرده اند. تاریخ نگاران نوشته اند که مردم این سرزمین، از نخستین اقوامی بوده اند که مس را استخراج و ذوب کرده اند. آثار بسیاری از حفاری های عظیم معدنی که در بیش تر معادن ایران ـ و به ویژه در معادن سرب و مس ـ دیده می شود و نمونه های به جامانده از ظروف و وسایل فلزی از عصر باستان، شاهدی بر این مدعا است. در شرایط سخت تحریم ها هم، معدن یکی از مقاوم ترین حوزه ها بود و به مدد تاب آوری فراوان توانست به تولید خود ادامه دهد و به رشد ارزش افزوده نیز کمک کند.با نگاهی به این کارنامه درخشان و به مناسبت روز ملی معدن مروری داشتیم به مهم ترین چالش هایی که امروز معدن و معدنکاری را از رسیدن به جایگاه شایسته خود دور نگه داشته است. در گفت وگوی صمت، که در ادامه می خوانید، سعید عسگرزاده، دبیر انجمن سنگ آهن ایران پیش نیازهای توسعه و افزایش بهره وری را تشریح کرده است.
بهبود شرایط معدن و معدنکاری و افزایش بهره وری چه پیش نیازها و ضرورت هایی دارد؟
در زمینه قالب های تولیدی شاید مهم ترین موضوع، توجه بیشتر به علمی شدن فرآیندهای معدنی است. در معادن گوناگون نیازمند آن هستیم که طراحی معدن، روش های استخراج و فرآوری و دیگر فرآیندها با علم روز منطبق و به صورت کاملا مهندسی و علمی دنبال شوند. این نکته ای است که در معادن کوچک کمتر موردتوجه قرار می گیرد و ازاین رو با شرایط بهینه فاصله زیادی داریم. اگر بتوانیم روش های استخراج را مهندسی و مدرن کنیم و در بخش فرآوری از آخرین تکنولوژی ها بهره بگیریم، می توانیم رقابت پذیری این حوزه را بیشتر کنیم.موضوع تعمیر و نگهداری یکی دیگر از اشکالاتی است که به دلایل گوناگون از جمله تحریم ها در معادن بزرگ و کوچک تاثیر جدی گذاشته است. هر مجموعه ای که بتواند به میزان کافی در زمینه تعمیرات و نگهداری ماشین آلات خود برنامه ریزی منظمی و انبار مناسبی از قطعات یدکی مصرفی در اختیار داشته باشد، به طورحتم وضعیت بهره وری بهتری خواهد داشت و در رقابت با سایر بنگاه های داخل و خارج کشور می تواند بااهمیت تر جلوه کند.
تعطیلی یک معدن به علت خرابی دستگاه ها، به شکل کاملا مستقیم بر هزینه های آن بنگاه تاثیر می گذارد و ازاین رو است که باید موضوع تعمیرات منظم و تامین قطعات یدکی و نگاه جدی به موضوع تعمیر و نگهداری را جزو شاخص های افزایش بهره وری دانست.اما مهم ترین منبعی که از آن نام برده می شود، نقدینگی است یا آنچه در معادن به عنوان سرمایه در گردش نامیده می شود. بسیاری از بنگاه های معدنی ما در حال حاضر از کمبود نقدینگی رنج می برند. طبیعی است که اگر آن سرمایه گذار و بهره بردار شرایط اقتصادی بهتری داشته باشد و بتواند منابع مالی خوبی در اختیار بگیرد، در زمان مناسب می تواند فعالیت اقتصادی خود را با دیگر بنگاه های مشابه خود متمایز کند و این موضوع جزو عوامل کلیدی موفقیتش خواهد شد و تاثیری جدی در کاهش هزینه تولید خواهد گذاشت. در کنار این همه، هزینه انرژی و تاسیسات هم می تواند در معدن تاثیرگذار باشد و عموما به دلایل مختلفی از جمله فرسودگی ماشین آلات اعداد بالایی را به خود اختصاص می دهد. اگر این شرایط بهبود پیدا کند و بتوانیم فرآیندها را به گونه ای مدیریت کنیم که هزینه انرژی به حداقل برسد، قاعدتا در نرخ تمام شده تاثیرگذار خواهد بود.
آیا برای جبران عقب ماندگی ها و بهبود وضعیت بهره وری برنامه ریزی ۵۰ ساله لازم است؟
طبیعی است که برای افزایش بهره وری نمی توان کاری خلق الساعه انجام داد. یکی از نخستین پیش نیازهای بهبود بهره وری تحول فرهنگی و نگرشی و طبیعی است که تصحیح ضعف های موجود در این زمینه زمانبر است.اما اینکه چرا گاهی به برنامه ریزی ۵۰ سال اشاره می شود، به موضوعات علمی مربوط به مدیریت استراتژیک برمی گردد. استراتژیست ها معتقدند باید برنامه های موثر در اصلاح وضعیت بنگاه ها به صورت بلندمدت و با پایش منظم ماهانه و سالانه اتفاق بیفتد.این ۵۰ سال به معنی آن نیست که برنامه ریزی هایی انجام گیرد و رها شود، بلکه به معنی آن است که حتما باید نگاه بلندمدت ۵۰ ساله داشته باشیم و براساس آن، اهداف کوتاه مدت و میان مدت را دنبال کنیم. در طول این برنامه، باید مرتبا برنامه نهایی مورد پایش قرار گیرد و از آن به عنوان قطب نمای تغییر جهت یا تصحیح مسیر استفاده کرد.
بخش آموزش کشور نیازمند چه تحولاتی است؟
واقعیت این است که یکی از چالش های اساسی که در حال حاضر با آن دست به گریبان هستیم، فاصله ای است که بین معدن و دانشگاه وجود دارد. دانشگاه های ما ۲ اشکال عمده دارند؛ اول اینکه تناسب نیرویی که تربیت می کنند، دقیقا عکس نیاز بخش معدن است. به عبارت دیگر، ما به ازای هر مهندسی که در بخش معدن تربیت می شود، باید ۴ تکنسین ماهر داشته باشیم، اما در حال حاضر در بخش آموزشی به ازای هر یک تکنسین که تربیت می شود، ۴ مهندس وجود دارد. موضوع دیگر اینکه، فارغ التحصیلان بخش معدن ارتباط مستقیمی با موضوع معدن ندارند و میزان کارآیی آنها در رفع نیازهای بخش معدن در داخل معادن کاملا مشهود است و تناسبی وجود ندارد. از این بابت به نظر می رسد که اصلاح فرآیند آموزش، پررنگ شدن موضوعات کارآموزی و کارورزی و ارتباط دادن مستقیم دانشجویان در زمان تحصیل با واحدهای معدنی می تواند در حل مسئله موثر باشد. موضوع بعدی مهارت آموزی است. برخی از آموزش ها را سازمان نظام مهندسی مدیریت می کند و مهندسان عضو سازمان نظام مهندسی را ملزم می کند که آن دوره ها را بگذرانند. اما به نظر من، باز هم در زمینه مهارتی، نیازمند نگاهی جامع و برنامه ریزی هماهنگ وزارت آموزش وپرورش، کار و رفاه اجتماعی، صنعت، معدن و تجارت و وزارت علوم هستیم. به عبارت دیگر، دانشگاه ها و مجموعه وزارتخانه ها به اضافه سازمان نظام مهندسی می توانند معماری درستی در بخش آموزش داشته باشند. در این بخش می توان از مجموعه هایی مانند سازمان آموزش های فنی و حرفه ای کشور که یکی از معاونت های وزارت کار و رفاه اجتماعی است، بهره گرفت، اما در حال حاضر در این مجموعه سرفصل های مشخص و معینی برای مهارت های معدنی وجود ندارد. نکته ای که نباید آن را نادیده گرفت، این است که اگر پروژه ای موفقی در دانشگاه های شاخص کشور در بخش معدن انجام می شود، نمی توان آن را معیار قرار داد و گفت شرایط در همه دانشگاه ها به همین ترتیب است. واقعا این طور نیست. ارتباط دانشگاه ها با معدن به ویژه در حوزه افزایش بهره وری و کمک به ورود تکنولوژی های جدید به معادن و موضوع توجه به تکنولوژی های نوین چندان مناسب نیست. توجه به استارت آپ ها و مجموعه های دانش بنیان می تواند کمک کند که مسئله به شکل مناسب تری حل شود. قاعدتا فارغ التحصیلان علاقه مند، خود در قالب مجموعه های دانش بنیان، پیشنهادات بسیار خوبی دارند که باید موردحمایت قرار گیرند و فرآیند دقیقی ترسیم شود تا همه بتوانند در فرآیند معدنکاری محک زده شوند و استعدادهای موجود به بار بنشیند. اما در کل باید گفت فعالیت بخش آموزش در شرایط فعلی مناسب برای بخش معدن نیست و با همین روند در آینده فاصله بیشتر خواهد شد و ازاین رو، تحول برنامه های آموزشی؛ هم وظیفه بخش آموزش و هم وظیفه حوزه های تخصصی معدنی در نظام حکمرانی است.
برنامه ریزی حوزه معدن برای آینده باید باتوجه به چه شاخص هایی باشد؟
در آینده، یعنی زمانی که سرانجام شرایط کسب وکار تجارت ما با دنیا متفاوت با شرایط امروز خواهد شد، باید قدرت رقابت با دیگر کشورها را داشته باشیم. طبیعی است که در آن زمان نمی توان بلافاصله وضعیت معادن و صنایع معدنی را متحول کرد. در شرایطی که دولت برای صادرات گاز به نرخ اقتصادی یا سرمایه گذاری خارجی برای فرآوری گاز به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر در داخل کشور برنامه ریزی می کند، باید صنایع آماده باشند که مواد اولیه را با قیمت های متفاوت از داخل کشور تامین کنند. در حال حاضر این موضوع در بخش صنعت به شدت جلب توجه می کند، به ویژه صنایع معدنی ما شرایط سختی دارند و طبیعی است تا تحریم ها پابرجا است، هزینه های حمل ونقل دریایی از مبدأ ایران با بقیه نقاط دنیا قابل مقایسه نیست و به همین دلیل معدنداران باید مواد معدنی را با قیمت هایی بسیار ارزان تر از آنچه در دنیا عرضه می شود، در داخل و خارج عرضه کنند. واحدهای صنایع معدنی اگر برای این مسئله فکری نکنند و افزایش بهره وری را در برنامه های خود به صورت جدی قرار ندهند، در آینده نزدیک، زمانی که این محدودیت ها برداشته شود، با تولیدکنندگانی روبه رو خواهند شد که تمایل دارند به هر طریقی محصول خود را به نرخ بالاتری بفروشند. طبیعی است که در چنین فضایی صنایع معدنی امکان رقابت نخواهند داشت، چون موضوع ارتقای بهره وری کاری خلق الساعه نیست. اینکه فرض کنیم در آینده نزدیک، وضعیت مواد معدنی به شکل کنترل شده اداره می شود، اجازه صادرات صادر نخواهد شد یا به هر شکلی تولیدکننده را مجبور خواهند کرد که تولیدات خود را در داخل کشور عرضه کنند هم، فرض غلطی است. چون در شرایطی که تجارت با دنیا آزاد شود، وضعیت تحریم ها به حداقل برسد و امکان صادرات و واردات وجود داشته باشد، مجبور هستیم با دنیا به صورت رقابتی کار کنیم و نسبت ماده معدنی به محصول باید در همه جای دنیا منطقی باشد. بنابراین باتوجه به اینکه در بسیاری از مواد معدنی با کمبود مواجهیم، در آینده نزدیک مجبور خواهیم بود که حداقل درصدی از مواد اولیه موردنیاز صنایع را از طریق واردات تامین کنیم. در این شرایط نمی شود دونرخی عمل کرد و نمی توان گفت بعضی از واحدها با قیمت ۱ . ۵ تا ۲ برابر ماده معدنی موردنیاز خود را از خارج از کشور وارد و بقیه بنگاه ها با قیمت نازل تری از داخل کشور تهیه کنند.
بنابراین نرخ مواد اولیه به شکل کاملا جدی در آینده نزدیک به معیارهای جهانی نزدیک خواهد شد و عامل اصلی که می تواند بنگاه های صنایع معدنی ما را سر پا نگه دارد، این است که از الان به فکر افزایش بهره وری باشند. با فرض مواد اولیه وارداتی، باید مسئله را به روشی حل کرد که در ژاپن، ترکیه و... تجربه شده است. اگر صنایع مواد اولیه را از داخل کشور تامین کنند، ارزش افزوده ای ایجاد می شود و حتما وضعیت اقتصادی آنها بهتر خواهد شد، اما باید به این نکته بیندیشند که در دنیای رقابتی شرایط استفاده حداکثری از منابع خدادادی کشور را داشته باشند.
باتوجه به رشد سریع تکنولوژی، تحولات و دستاوردهای نوین در حوزه معدن و توسعه توانمندی هوش مصنوعی، تعریف بهره وری در آینده چه خواهد بود؟
تعریف بهره وری در هر دوره ای همان تعریفی است که همیشه بوده و خواهد بود، این تعریف تغییر نمی کند و همواره نسبت داده به ستاده است. آنچه تغییر می کند، مولفه ها و شاخص های موثر در بهره وری است. در آینده نزدیک، استفاده از تکنولوژی های روز یکی از مولفه های بسیار تاثیرگذار است و قدم گذاشتن در عرصه جدید نسل چهارم معدنکاری می تواند در افزایش بهره وری تاثیر فراوان و زمینه تحول جدی در بخش معدن داشته باشد و جزو موضوعات اساسی است. علاوه بر این، نیروی انسانی جزو شاخص های برتر خواهد شد. به این ترتیب، روشن است که ما در شاخص هایی مانند ماشین آلات و نیروی انسانی در آینده نزدیک شرایط دشوارتری خواهیم داشت و باید برنامه ریزی لازم را داشته باشیم که بتوانیم در شرایط سخت با امکان رقابت پذیری کامل نسبت به سایر نقاط دنیا فعالیت کنیم.
