توسعه تجارت با کشورهای منطقه
ایران طی ادوار گذشته تلاش کرد تا با امضای موافقتنامه‌ها و تفاهمنامه‌ها، ضمن بهره‌گیری از فرصت‌های تجاری موجود، روابط اقتصادی خود را با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای منطقه و همسایه گسترش دهد.
یکی از این قراردادهای بین المللی، توافقنامه چابهار است که اواسط دهه ۹۰ تدوین و تصویب شد. در خرداد ۱۳۹۵ ، ایران، هند و افغانستان توافقنامه چابهار را امضا کردند و براساس آن مقرر شد بندر چابهار به مرکز منطقه ای ترانزیت، انرژی و تجارت تبدیل شود. حال خبر رسیده ازبکستان نیز خواهان حضور در این توافقنامه است.
باتوجه به موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه، توسعه بندر چابهار فرصتی برای رونق تجارت و ترانزیت در غرب آسیا فراهم می آورد که می تواند منجر به جذب سرمایه گذار خارجی شود. از سوی دیگر، توجه کشورهای منطقه و محصور در خشکی به این بندر، نشان دهنده اهمیت استراتژیک چابهار است. بنابراین هرگونه بستری که بتواند زمینه ساز افزایش نقش چابهار در فعالیت های ترانزیتی و تجاری منطقه شود، ارزشمند است و ابتدا برای ایران و سپس سایر کشورها منافع زیادی را در بردارد. باوجود نقش کلیدی چابهار در منطقه، این بندر تا به امروز نتوانسته حتی بخش زیادی از فعالیت های تجاری ایران را به خود اختصاص دهد. همچنین، طی چند سال گذشته اخباری مبنی بر دستاوردهای موافقتنامه چابهار برای ایران یا سایر کشورهای حاضر در این موافقتنامه منتشر نشد. این نکات نشان می دهد استفاده از چابهار و رشد و رونق آن هنوز برای هیچ دولتی در اولویت نیست. صمت به بهانه عضویت ازبکستان در توافقنامه چابهار، به بررسی ابعاد موافقتنامه چابهار و دلایل اجرایی نشدن آن در سطح گسترده پرداخته و با کارشناسان و فعالان تجاری گفت وگو کرده است.
اهمیت توافقنامه چابهار
در سال ۱۳۹۵ همزمان با انعقاد توافقنامه چابهار، تجارت از طریق بندر چابهار فراتر از برنامه فعلی تجارت از هند و افغانستان بود و همچنان هست. چابهار منافع زیادی برای هند و کشورهای آسیای میانه از جمله قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان دارد. این بندر به دلیل جابه جایی بار و کالا میان هند، افغانستان، آسیای میانه و ترکیه و اروپا از اهمیت خاصی برخوردار است. از سوی دیگر، بندر چابهار نخستین بندر تجارتی آبی است که زمینه تجارت میان افغانستان و هند را فراهم آورده است. پیش تر افغانستان تلاش کرده بود تا از طریق بندر گوادر در پاکستان با هند تجارت کند، اما پاکستان مانع تجارت میان 2 کشور شد. هند برای توسعه روابط تجاری و گسترش صادرات و واردات به افغانستان، آسیای مرکزی و روسیه راهی ندارد. از آنجا که از طریق پاکستان این ارتباط برقرار نمی شود، بندر چابهار تنها مسیری است که به هندی ها برای رسیدن به اهداف تجاری آنها کمک می کند. به این ترتیب، چابهار به عنوان یکی از قطب های مهم منطقه ای حمل ونقلی می تواند منطقه ایده آلی برای توسعه سرمایه گذاری، تولید و صادرات محصولات موردنیاز بازارهای مصرف منطقه ای شود. این مسئله به گسترش نقش ترانزیتی ایران هم کمک قابل توجهی می کند. در سال های ابتدایی انعقاد این تفاهمنامه، هند متعهد شده بود، خط آهن چابهار ـ زاهدان به طول ۵۰۰ کیلومتر را احداث کند که هنوز خبری از آن نیست. علاوه بر آن، ایران در حال برنامه ریزی برای ساخت فرودگاه دوم در نزدیکی چابهار و توسعه منطقه آزاد تجاری بود که این طرح نیز هنوز در مرحله بهره برداری قرار نگرفته است.
مسئولیت ها مشخص نبود
کیومرث فتح الله کرمانشاهی، معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت در گفت وگو با صمت، ابتدا به تشریح جزئیات توافقنامه چابهار پرداخت و در این باره گفت: موافقتنامه چابهار، در ابتدا یک توافقنامه سه گانه میان ایران، هند و افغانستان بود. براساس این موافقتنامه که در اواسط دهه ۹۰ خورشیدی به امضا رسید، قرار بود فعالیت های مشترکی در راستای اتصال کشورهای هند و افغانستان به آب های آزاد از طریق بندر چابهار انجام شود. در اصل موافقتنامه چابهار، برمبنای ظرفیت های این منطقه و استفاده از امکانات و تسهیلات موجود در بندر چابهار شکل گرفت. این بندر به دلیل متصل بودن به سرزمین اصلی، راه داشتن به آب های آزاد و همچنین قرارگیری در مسیر کریدور شمال ـ جنوب ایران، بندر چابهار را دارای مزیت مهمی کرده است. بنابراین، بهره گیری از بندر چابهار مزایای زیادی برای کشورهای حاضر در موافقتنامه چابهار رقم خواهد زد. باوجود مزیت ها و نقاط مثبت عنوان شده، هنوز آن طور که باید و شاید این موافقتنامه دستاوردی نداشته است و اخبار توسعه این بندر را نشنیده ایم. وی ادامه داد: به طورکلی یکی از دلایل اصلی به ثمر نرسیدن توافقنامه های همکاری ایران با سایر کشورها، عدم پیگیری است. برای اجرایی شدن تفاهمنامه ها یا هر طرح همکاری مشترک، پیگیری و توجه طرفین برای پیشبرد اهداف لازم است. در صورتی که حتی یکی از طرفین، در رابطه با این برنامه ها اهمالکاری داشته باشد، هیچ پیشرفتی در اجرای توافقنامه ها رخ نخواهد داد. ایراد مهم بیشتر توافقنامه ها و تفاهمنامه های بین المللی ایران نیز همین عدم پیگیری و توجه به اهداف همکاری ها از سوی طرف های قرارداد به ویژه از طرف ایران است.
جای خالی شرکت های مشترک
کرمانشاهی در ادامه به اهمیت پیگیری و برنامه ریزی دقیق تفاهمنامه های بین المللی تاکید کرد و در این باره گفت: یکی از مشکلات مهم مدیریتی ایران طی دهه های اخیر، امضای توافقنامه های متعدد با کشورهای مختلف بدون پیگیری و توجه به ثمردهی آنها است. به منظور بازدهی بیشتر تفاهمنامه ها و طرح های بین المللی، بهتر است تا برنامه ریزی های دقیق و کاربردی در راستای دستیابی به اهداف هر توافقنامه تدوین شود. براساس این برنامه ریزی ها، هریک از طرفین وظیفه خود را برای تحقق اهداف می دانند و باید سر موعد مقرر، درباره آن پاسخگو باشند. متاسفانه این نوع پیگیری طرح ها در ایران وجود ندارد و به این دلیل شاهد نتیجه ندادن توافقنامه های مختلف در عرصه های تجاری و اقتصادی هستیم.
باید تاکید کرد تنها امضای معاهدات و توافقات کافی نیست و لازم است برای رسیدن به اهداف مدنظر، برنامه ریزی و پیگیری مستمر داشت. وی خاطرنشان کرد: برای اجرای موفقیت آمیز موافقتنامه چابهار لازم بود تا شرکت های مشترک در حوزه هایی اعم از حمل ونقل، بانک، بیمه و سایر موارد این چنینی با مشارکت کشورهای هند و افغانستان در منطقه چابهار تاسیس شوند، اما هیچ یک رخ ندادند. از سویی دیگر، باید مفاد توافقنامه چابهار را به دقت بررسی کرد که برای هر طرف، چه وظایف و مسئولیت هایی در راستای تحقق چه اهدافی تدوین شده است. تا زمانی که این جزئیات و مسئولیت های هر کشور تبیین و تشریح نشود، نمی توان هیچ چشم اندازی از توافقنامه چابهار داشت.
کریدور ترانزیتی تکمیل نیست
محمدرضا مودودی، سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران در گفت وگو با صمت، ابتدا به ظرفیت های بندری ایران اشاره کرد و گفت: ایران بیش از ۲ هزار کیلومتر مرز آبی در شمال و جنوب کشور و دسترسی مهمی به آب های آزاد و دریاهای استراتژیک در منطقه دارد. این دسترسی، ایران را برای کشورهای محصور در خشکی تبدیل به کشوری مهم با موقعیت مکانی ارزشمند تبدیل کرده است. در نظر کشورهای منطقه، ایران مسیری مناسب برای دسترسی به آب های آزاد و انجام فعالیت های تجاری در این بستر، مقرون به صرفه است.
باوجود تمامی این ظرفیت ها، ایران دهه ها است که مزیت مکانی خود را از دست داده و نتوانسته از نقاط بندری خود به ویژه ظرفیت مناطق جنوبی استفاده کند. وی ادامه داد: در بین نقاط جنوبی ایران، چابهار یکی از مناطق مهم، اما مغفول مانده ای است که از هیچ یک از ظرفیت های گردشگری، صنعتی و تجاری آن به نحو احسن بهره برداری نشده است. اگر نگاهی جامع تر به وضعیت زیرساختی و تجاری ایران بیندازیم، می بینیم طی سال ها و دهه های گذشته، نگاه مثبت و تخصصی به هیچ یک از بسترهای تجاری و اقتصادی مهم کشور نشده است. باوجود درآمدهای گسترده ارزی ایران طی 2 دهه گذشته، زیرساخت های فنی و لجستیکی که وجود و توسعه آنها به طورمستقیم بر تجارت و اقتصاد تاثیر دارد، تجهیز و تکمیل نشدند. این کارشناس تجارت افزود: نمونه بارز بی توجهی به زیرساخت ها، نبود کریدور تخصصی و تکمیل شمال ـ جنوب است. زیرساخت های حمل ونقل ریلی، هوایی و زمینی این کریدور هنوز کامل و تجهیز نیست و به این دلیل نتوانستیم از ظرفیت های دریایی خود استفاده کنیم. برای بهره گیری از فرصت تجارت دریایی و مزایای بنادر، باید ابتدا مسیری تجهیز و تکمیل برای حمل ونقل بارها از/به مناطق بندری وجود داشته باشد. به دلیل نبود این مسیر، راه دسترسی به بنادر جنوبی به ویژه چابهار هنوز تکمیل نیست.
از ظرفیت های دریایی استفاده نشد
مودودی در ادامه به مزیت توسعه و تقویت مناطق جنوبی و بنادر کشور تاکید کرد و گفت: همان طور که پیش تر اشاره شد، وجود خطوط مناسب ترانزیتی و حمل ونقل، یکی از مهم ترین الزامات در خدمت گرفتن ظرفیت های دریایی است. از سویی دیگر، تقویت تجهیزاتی بنادر، ظرفیت پهلوگیری آنها را افزایش می دهد و زمینه را برای ارائه خدمات بندری مناسب مهیا می کند.
در شرایطی که یک بندر بتواند تاثیر و اهمیت خود در فعالیت های تجاری را اثبات کند، نظر سرمایه گذاران مختلف داخلی و خارجی به آن جلب می شود و صنایع بزرگ می توانند به این مناطق وارد شوند. در نهایت، این بنادر و محدوده های اطراف آنها از مزایای توسعه صنعتی و تجاری بهره برداری خواهند کرد. وی ادامه داد: چابهار می توانست تبدیل به بندری مهم و پررونق در جنبه های مختلف اقتصادی تبدیل شود، اما بی توجهی به آن منجر به فرصت سوزی شد. موافقتنامه های مختلف نیز نتوانست جای خالی این کم توجهی های گسترده را پر کند، از این رو شاهد هستیم باوجود تمام وعده های داده شده، هنوز نقایص فنی، زیرساختی و مدیریتی مهمی درباره منطقه چابهار و سواحل مکران وجود دارند.
ارزش سرمایه های خارجی
مودودی به تشریح مزایای همکاری ایران با سایر کشورها درباره استفاده از ظرفیت های بندری و ترانزیتی موجود پرداخت و در این باره گفت: یکی از ابعاد توافقنامه های بین المللی و چندجانبه، ورود کشورهای مختلف به حوزه سرمایه گذاری های مشترک است. به بیان دیگر، همکاری کشورها برای رشد و توسعه یک منطقه، وارد کردن منابع مالی برای تقویت طرح های توسعه ای و سایر مسائل این چنینی، از مزایای مهم موافقتنامه های تجاری و اقتصادی مختلف به ویژه در حوزه ترانزیت است. در رابطه با بندر چابهار نیز ورود سرمایه های خارجی در نهایت منجر به اشتغال آفرینی و ایجاد ارزش در این منطقه خواهد شد. باید تاکید کرد افزایش همکاری های تجاری با کشورهای منطقه، سبب ایجاد پیوند عمیق راهبردی ایران با این کشورها می شود. وی خاطرنشان کرد: تبدیل کردن کشورهای همسایه به شرکای استراتژیک، یکی از مهم ترین مزیت های اجرای موافقتنامه های تجاری است. با این وجود، موافقتنامه چابهار تا امروز نتوانسته هیچ یک از مزایای عنوان شده را برای ایران در پی داشته باشد. نه تنها موافقتنامه چابهار، بلکه هیچ یک از تفاهمنامه های گسترده و مهم ایران حتی قراردادهای منعقدشده با چین و روسیه نیز ورود سرمایه های خارجی برای توسعه و تقویت مناطق جنوبی کشور را در پی نداشته است. به این دلیل، ظرفیت بالقوه چابهار و سایر مناطق جنوبی کشور، طی سال های گذشته بالفعل نشدند و این یک نکته منفی برای تجارت ایران محسوب می شود.
سخن پایانی
بندر چابهار یکی از مهم ترین و استراتژیک ترین بنادر ایران از نظر موقعیت جغرافیایی به شمار می رود، اما سهم آن در تجارت جهانی کشور، بسیار ناچیز است. کارشناسان تجاری معتقدند عمق مناسب دریانوردی برای پهلوگیری کشتی های تجاری، کوتاه بودن مسافت دریایی، خارج بودن از منطقه بحرانی خلیج فارس، دسترسی مناسب به آب راه های آزاد، اهمیت موقعیت مکانی و ژئوپلتیک بندر چابهار و در نهایت، فرصت های سرمایه گذاری فراوانی که در آن برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی به وجود آمده، باعث شده است تا نه تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای دیگر از جمله افغانستان، هند، پاکستان، چین و حتی روسیه نیز برای تجارت و ترانزیت کالاهای خود به بندر چابهار توجه کنند، اما در سال های اخیر وجود مشکلات و موانع متعدد برای توسعه بندر چابهار سبب شد تا ایران و تمامی کشورها از مزایای تجاری استفاده از این بندر محروم بمانند.
