یکی از دستور کارهای مهم این نشست، بررسی موافقت اعضا برای آغاز بررسی روند عضویت ایران در این سازمان مهم منطقه‌ای به‌عنوان یک عضو دائم بود. سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران در رأس یک هیات سیاسی و اقتصادی به دعوت امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان و رئیس دوره‌ای سازمان همکاری‌ شانگهای، برای شرکت در این اجلاس و دیدار رسمی از این کشور همسایه روز پنجشنبه ۲۶ شهریور راهی دوشنبه شد.

موانع پیش روی بهره‌برداری از یک موفقیت

موافقت اعضای اصلی این سازمان برای آغاز بررسی عضویت دائم ایران در این سازمان منطقه‌ای در راستای نگاه ویژه دولت سیزدهم به حوزه شرق می‌تواند یک موفقیت دیپلماتیک باشد. با این همه، موانعی در راستای بهره‌برداری از این موفقیت وجود دارد. در این باره می‌توان به موضوع تحریم‌ها اشاره کرد که به خودداری برخی از کشورهای عضو از داشتن روابط اقتصادی گسترده با ایران از ترس تحریم‌های امریکا می‌انجامد. به علاوه اینکه نپیوستن ایران به FATF و قرار گرفتن ایران در فهرست سیاه این سازکار موضوعی است که یکی از موانع جدی پیش روی ایران در عرصه تبادلات پولی و بانکی به شمار می‌رود.

در همین چارچوب برخی از کارشناسان معتقدند باید در عرصه داخلی نیز در کنار اقداماتی چون مذاکرات وین برای احیای برجام و رفع تحریم‌ها، تصمیمات هوشمندانه‌ای در راستای رفع این خودتحریمی اتخاذ شود تا هم روند عضویت ایران در این سازمان تسریع شود و هم ایران بهتر بتواند از این فرصت در راستای منافع اقتصادی و سیاسی خود استفاده کند.

تاثیر بر ترانزیت و صنعت حمل‌و‌نقل

امین ترفع، مدیرکل دفتر تجاری‌سازی و امور تشکل‌های وزارت راه و شهرسازی در گفت‌وگو با مهر درباره نتایج عضویت قطعی ایران در سازمان همکاری شانگهای بر ترانزیت و صنعت حمل‌و‌نقل کشورمان اظهار کرد: کشورهای عضو شانگهای در منطقه‌ای که ما قرار داریم، تاثیر مهمی بر برنامه‌های حمل‌ونقلی دنیا به‌ویژه چین و روسیه دارند. وی افزود: بزرگ‌ترین برنامه‌های توسعه حمل‌و‌نقلی که در منطقه قرار دارد، یا تحت حمایت چین است یا روسیه؛ یکی از بزرگ‌ترین برنامه‌های جهانی حمل‌‌ونقل نیز ابتکار کمربند-راه چین است که همه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به استثنای هند، در آن عضو هستند و شامل پاکستان، چین، روسیه و آسیای میانه (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) می‌شود؛ این کشورها نقش کلیدی در حوزه جاده ابریشم دارند.

این مقام مسئول در معاونت حمل‌و‌نقل وزارت راه و شهرسازی ادامه داد: یکی از اصلی‌ترین کریدورهایی که از ایران می‌گذرد، کریدور شمال-جنوب است که به جز چین و پاکستان، سایر کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در آن عضو هستند و نقطه اشتراک مهمی با این کشورها محسوب می‌شود.

وی به کریدورهایی که از کشورهای عضو اکو می‌گذرد اشاره و تصریح کرد: همه کشورهای آسیای میانه به همراه پاکستان، همزمان عضو دو سازمان اقتصادی اکو و شانگهای هستند که افغانستان نیز اگرچه عضو سازمان شانگهای نیست‌ اما به دلیل قرابتی که با کشورهای آسیای میانه و ایران و پاکستان دارد، یکی از کشورهایی است که در کریدورهایی که به چین می‌رود، گنجانده شده است.

ترفع توافقنامه‌های حمل‌و‌نقلی منطقه‌ای را یادآور شد و افزود: این جریان تجارت است که چرخه حمل‌و‌نقل را به راه می‌اندازد و کریدورها و توافقنامه‌های حمل‌و‌نقلی منطقه‌ای را اثرگذار می‌کند؛ هرچه چسبندگی اقتصادی ما با این کشورها بیشتر شود، طبیعی است که حمل‌و‌نقل هم توسعه می‌یابد.

وی خاطرنشان کرد: سطح تبادلات اقتصادی ما با کشورهای آسیای میانه به جز افغانستان، چندان زیاد نیست و اگر آمار تجارت ایران با این کشورها را بررسی کنید، با اعداد و ارقام اثرگذاری مواجه نمی‌شوید؛ اما عضویت در سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان یک نهاد قدرتمند، این فرصت را به ما می‌دهد که چسبندگی‌های تجاری-اقتصادی خود را به گونه‌ای تقویت کنیم که بر جریان حمل‌و‌نقل هم تاثیر بگذارد.

«شانگهای» همسایه ماست؛ بی‌واسطه یا با واسطه

مدیرکل دفتر تجاری‌سازی و امور تشکل‌های وزارت راه و شهرسازی تاکید کرد: ما ارتباط حمل‌و‌نقلی با همه این کشورها داریم؛ تعدادی از آنها همسایه خاکی، تعدادی آبی و برخی هم با واسطه یکی دو کشور، در نزدیکی و منطقه ما قرار دارند که می‌توانیم ارتباطات حمل‌و‌نقلی با همه آنها داشته باشیم؛ زیرساخت‌های لازم برای توسعه حمل‌و‌‌‌نقل با این کشورها وجود دارد اما اینکه علت فقدان بهره‌وری کافی در این زیرساخت‌ها چیست، به ارتباطات تجاری ما با این کشورها برمی‌گردد.

وی بیان کرد: عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای باید به زمینه‌ای برای تقویت تجارت ما با سایر کشورهای عضو تبدیل شود و طبیعی است حمل‌‌ونقل هم به همان نسبت افزایش می‌یابد. دبیر شورای ساماندهی مبادی ورودی و خروجی کشور درباره تاثیر عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بر توسعه ترانزیت از خاک کشورمان بیان کرد: یک‌سری برنامه‌های ترانزیتی و حمل‌و‌نقلی در منطقه ما در حال اجراست که از کشورهایی خارج از منطقه هدایت می‌شوند مانند برنامه کَرِک که امریکا از آن حمایت می‌کند؛ بانک ADB بانک توسعه آسیایی ( Asian Development Bank ) هم در حال حمایت مالی از این برنامه است.

وی افزود: کشورهای عضو این برنامه (کَرِک) هم به دلیل شرایط اقتصادی‌ای که دارند، تابع کشوری هستند که از آنها حمایت مالی می‌کند؛ البته برنامه کَرِک به توسعه زیرساخت‌های حمل‌‌و‌نقلی محدود نمی‌شود و به دنبال افزایش تجارت میان کشورهای ذیل این برنامه است؛ در این برنامه موانع تجاری برداشته می‌شود و مرزها به صورت پنجره واحد ( Unique Window Systems ) اداره می‌شود؛ به این معنا که به جای آنکه دو بار در هر دو سوی مرزها، کنترل‌های جداگانه انجام شود، یک بار کنترل انجام می‌شود و کالا بدون توقف، عبور می‌کند که هزینه تجارت را بین این کشورها کاهش می‌دهد.

سهم اندک ایران از تبادلات تجاری

ترفع ادامه داد: چین روسیه، هند و پاکستان بزرگ‌ترین اقتصادهای سازمان همکاری شانگهای هستند؛ اگر سهم تجارت ایران با این کشورها نسبت به تجارت آن کشور با بقیه اعضای اصلی را مقایسه کنیم، می‌بینیم که سهم تجارت ایران ناچیز است؛ شاید بتوانیم با مذاکره، برای مدت کوتاهی ترانزیت کالا میان این کشورها را به ایران منتقل کنیم؛ اما تا زمانی که موانع تجارت را برنداریم و درب‌های تجاری را به سمت این کشورها بازگشایی نکنیم، چندان مقدور نخواهد بود که ترانزیت پایدار و بلندمدت را در ایران اجرا کنیم. وی اذعان کرد: به‌عنوان مثال، صاحب کالا برای عبور بار از یک کشور آسیایی به اروپا، چند مسیر پیش رو دارد؛ یکی اینکه از مسیر روسیه (جاده ابریشم یخی) یا مسیر ترنس-سیبرین بار را عبور دهد؛ مسیر دوم از دریای خزر است و مسیر سوم نیز، ترانزیت کالا از خاک ایران خواهد بود.

ارجحیت با ترانزیت کالا از خاک ایران

مدیرکل تجاری‌سازی و امور تشکل‌های وزارت راه و شهرسازی گفت: بنابراین صاحب کالا برای اینکه بتواند از بین این سه مسیر یکی را انتخاب کند، چند فاکتور را در‌نظر می‌گیرد: ۱.زمان ۲. هزینه و ۳. امنیت بار و اطمینان از بیمه شدن بار در مبدأ و تحویل بدون مشکلِ آن در مقصد است. وی تاکید کرد: در این جریان رقابت هر چه بتوانیم این ۳فاکتور را برای تاجران بین‌المللی تقویت، بهینه و رقابتی‌تر کنیم می‌توانیم سهم بیشتری از جریان عبور کالا داشته باشیم.

البته موانع مالی و تجاری برای باز کردن درب‌های کشور به سوی اعضای سازمان شانگهای وجود دارد که باید از طریق مذاکرات سیاسی این موانع برداشته شود.

چرا عضویت در شانگهای برای ایران اهمیت دارد؟

پیمان حسنی، کارشناس اندیشکده دیپلماسی اقتصادی نیز معتقد است: نکته قابل توجه درباره سازمان همکاری شانگهای این است که برخلاف اکثریت سازمان‌های منطقه‌ای یا بین‌المللی که با اهدافی تعیین‌شده اقدام به تاسیس و برقراری نهادها و ایجاد دستورالعمل‌های کاری می‌کنند، مجمع شانگهای دیدگاهی تدریج‌گرا در این زمینه اتخاذ کرد که سبب شد اعضا، همکاری خود را از حل‌و‌فصل مسائل مرزی آغاز کنند و به‌طور تدریجی و با مرور زمان، با کسب اعتماد و اطمینان نسبت به یکدیگر، به سایر مسائل و موضوعات مشترک، توسعه دهند.

وی ادامه داد: تاسیس سازمان همکاری شانگهای فرصت مغتنمی برای کشورهای عضو ایجاد کرد تا با بهره‌گیری از روند نزولی هژمونی امریکا از یک سو و تشکیل یک بلوک قدرتمند آسیایی در قالب همگرایی منطقه‌ای از سوی دیگر، از شکل‌گیری نظام بین‌المللی تک‌قطبی مبتنی بر هژمونی امریکا جلوگیری کنند و بدین شکل موجب تسریع حرکت به سمت شکل‌گیری یک نظام بین‌الملل چند‌قطبی با حضور روسیه و چین شوند.

منافع ایران و دو قدرت بزرگ عضو سازمان شانگهای یعنی روسیه و چین جلوگیری از نفوذ امریکا در آسیای جنوب غربی به‌ویژه آسیای مرکزی، موجب نزدیکی آنها به یکدیگر در چارچوب مناسبات دوجانبه و همچنین چندجانبه در قالب سازمان همکاری شانگهای است. بیشترین میزان صادرات ایران به ترتیب به کشورهای چین، افغانستان، هند، پاکستان و بیشترین واردات از کشورهای چین، هند، روسیه است.

این کارشناس روابط بین‌الملل افزود: اما از جنبه اقتصادی، ورود و عضویت دائمی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان منطقه‌ای باعث حفظ و گسترش بازار مصرفی بزرگ برای نفت و صادرات غیرنفتی و نیز رفع نیازمندی‌های فناوریکی و منابع مالی مورد نیاز برای توسعه صنعتی با توجه به ظرفیت‌های کشورهای عضو و تقویت منافع اقتصادی ایران می‌شود. با توجه به اظهارات رئیس دولت سیزدهم، مسئله سیاست خارجی متوازن، توسعه روابط همسایگی، اولویت دادن به اقتصاد در تعاملات خارجی به ویژه با همسایگان و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی در دستور کار وزارت خارجه است.

تجارت ۳۳۰ میلیارد دلاری درون‌گروهی شانگهای

با توجه به اظهارات رئیس دولت سیزدهم، سیاست خارجی متوازن، توسعه روابط همسایگی، اولویت دادن به اقتصاد در تعاملات خارجی و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی در دستور کار وزارت خارجه است. مجموع صادرات درون‌گروهی کشورهای عضو سازمان شانگهای در سال ۲۰۱۷، حدود ۳۲۹ میلیارد دلار بوده است. در سال ۲۰۰۱ کل تجارت کالایی کشورهای عضو سازمان معادل ۵۲۸ میلیون دلار بوده که در سال ۲۰۱۷ بیش از ۵۳۲میلیون دلار صادرات و بیش از ۷۶۷ میلیون دلار واردات از جهان داشته که به ترتیب سهمی ۶.۱۷ درصدی و ۳.۱۵‌درصدی از کل صادرات و واردات جهان برآورد می‌شود.

از نظر تجارت درون‌گروهی، مجموع ارزش صادرات درون‌گروهی کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷، حدود ۳۲۹ میلیارد دلار بوده است. در این باره، ‌چین با ۵۲ درصد بالاترین و تاجیکستان با سهم ۱۸ درصد پایین‌ترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین مجموع ارزش واردات درون‌گروهی کشورهای عضو سازمان در سال یادشده حدود ۹۶۴ میلیون دلار بوده است. از این رو، ‌چین و تاجیکستان به ترتیب بالاترین (۴۶ درصد) و پایین‌ترین (۴۶/۰) درصد سهم را از این نظر داشته‌اند. در دولت سیزدهم مسئله سیاست خارجی متوازن، توسعه روابط همسایگی، اولویت دادن به اقتصاد در تعاملات خارجی در دستور کار وزارت خارجه است. گفتنی است، در سال یادشده ایران از لحاظ صادرات و واردات درون‌گروهی سازمان به ترتیب با سهمی حدود ۵ درصد و ۴.۳درصد در رتبه چهارم و هفتم قرار دارد. در این میان بیشترین میزان صادرات ایران به شانگهای در سال نام‌برده به ترتیب به کشورهای چین، افغانستان، هند و پاکستان (حدود ۹۵ درصد از کل صادرات ایران به سازمان) و بیشترین واردات ایران از کشورهای چین، هند، روسیه (حدود ۹۶ درصد از کل واردات ایران از سازمان) بوده است.

ایران با ۱۱ عضو اصلی و ناظر پیمان شانگهای شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس، دارای تجارت فرامرزی است که در این میان بیشترین حجم تجارت ایران با چین در سال ۱۳۹۹ به ارزش ۱۵ میلیارد و ۵۱۸ میلیون و ۸ هزار و ۴۹۲ دلار است. در حقیقت چین و روسیه قدرت‌های تعیین‌کننده در سازمان همکاری شانگهای و اصلی‌ترین شرکای تجارت فرامرزی با ایران به شمار می‌روند، بنابراین چشم‌انداز مناسبی از روابط تجاری میان ایران و کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌توان تصور کرد.

راهکارهای ارتقای روابط‌تجاری

براساس اظهارات کارشناسان، تنها عضویت در این پیمان برای جهش روابط دیپلماسی اقتصادی کشور کافی نیست و برای ایجاد فرصت‌های بزرگ اقتصادی لازم است با هر یک از کشورهای عضو نیز روابط دوجانبه قوی برقرار کنیم. کارشناسان از جمله راهکارهایی که برای ارتقای روابط تجاری ایران و کشورهای عضو شانگهای همانند چین و روسیه را شامل این موارد می‌داند: انعقاد موافقتنامه‌های همکاری اقتصادی منطقه‌ای مانند موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی، کاهش منطقی نرخ‌های تعرفه‌ای به‌ویژه از سوی ایران و همگرایی در نرخ‌های تعرفه کالایی، شناخت دقیق بازارهای هدف به منظور گسترش صادرات غیر‌نفتی، رفع موانع سرمایه‌گذاری خارجی کشورهای عضو پیمان شانگهای در صنایع بالادستی ایران، پیگیری اجرای تفاهمنامه همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین.