مردم معمولا با هدف دور شدن از شرایط یا عوامل نامساعدی مانند فقر، کمبود غذا، بلایای طبیعی، جنگ، بیکاری و کمبود امنیت مهاجرت می‌کنند. مهاجرت از دیرباز به‌عنوان یک عامل موثر بر حجم نیروی کار، توزیع نیروی کار حسب مهارت، آموزش، تخصص و اشتغال، فرصت‌های شغلی، پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و تولید شناخته شده است.

مهاجرت موضوعی پیچیده است که نه‌تنها حجم و رشد جمعیت یک جامعه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، بلکه تغییرات قابل‌ملاحظه‌ای در ساخت و توزیع جمعیت ایجاد می‌کند.

در سال‌های اخیر مهاجرت در ایران از قشر کارگری به نخبگان و اکنون به سطح کارآفرینان و سرمایه‌داران تغییر قشر داده است. بی‌شک مهاجرت در سطح صاحبان مشاغل و نخبگان باتوجه به حجم گسترده آن تاثیر بسزایی در آینده اقتصادی مملکت دارد. صمت درباره تاثیر مهاجرت بر آینده بلندمدت اقتصاد کشور با کارشناسان حوزه به گفت‌وگو پرداخته است.

پیامد‌های مهاجرت همیشه مثبت نیست

علی صادقی، کارشناس مسائل اقتصاد بین‌الملل در تعریف مهاجرت و عواقب طولانی‌مدت آن بر اقتصاد کشور به صمت گفت: مهاجرت پدیده‌ای است که پیامدهای اجتماعی و روان‌شناختی زیادی برای مبدا و مقصد مهاجرت دارد و یک پدیده خالص اجتماعی-اقتصادی است که مجموعه پیچیده‌ای از عوامل اجتماعی، روان‌شناختی، اقتصادی و سیاسی را شامل می‌شود. مهاجرت همواره یک جزء مهم شهرنشینی، توسعه اقتصادی، تغییرات اجتماعی و سازمان سیاسی به‌شمار می‌رود و به تغییر پایگاه، شغل و موقعیت مکانی فرد نیز مرتبط است.

وی با تاکید بر اینکه مهاجرت دارای مزایایی برای کشورهای مهاجرپذیر است، اظهار کرد: تامین نیروی کار بدون صرف هزینه‌ تربیت نیروی انسانی و استفاده از مهاجران برای کارهای سخت است از جمله این مزایا است. وی افزود: پیامدهای منفی مهاجرت برای کشورهای مهاجر‌پذیر بیشتر از پیامدهای مثبت است. از مهم‌ترین آثار منفی مهاجرت می‌توان به افزایش جمعیت، کم شدن دستمزد کارگران محلی، اشاعه بیماری‌هایی که ممکن است مهاجران به آنها مبتلا باشند، روبه‌رو شدن با دشواری‌هایی در محل جدید از قبیل ندانستن زبان مکالمه و نگارش، تطبیق‌ناپذیری با محیط جدید، بروز رفتارهای ضداجتماعی، مغایرت آموزش‌های جدید با آموزش‌های دریافتی پیشین، تخطی از قانون و افزایش مشکلات و بیماری‌های روانی اشاره کرد.

پیامدهای اقتصادی مهاجرت

این کارشناس اقتصاد‌ بین‌الملل گفت: مهم‌ترین پیامد مهاجرت را باید در حوزه اقتصاد جست‌وجو کرد. از عمده‌ترین پیامدهای اقتصادی مهاجرت‌ها، تفاوت دستمزدها و شرایط کاری مهاجران با کارگران بومی است که نوعی دوگانگی در بازار کار پدید می‌آورد. فرصت کار و فعالیت برای همه مهاجران یکسان نیست و این تفاوت هرچه قدمت مهاجرتی افزایش یابد، روبه کاهش می‌گذارد. وی در ادامه توضیح داد: مهاجرت همان‌طور که نحوه زندگی مهاجران را تغییر می‌دهد، الگوهای اشتغال و فعالیت آنان را نیز دگرگون می‌کند. در کنار بالا بودن فضای کار برای مهاجران، باید یادآور شد مهاجران دستمزدهای کمتری دریافت می‌کنند، ساعات بیشتری کار می‌کنند، از تسهیلات بسیار پایین‌تری در محیط کار برخوردارند و چون در بیشتر موارد بازار کار را نامطمئن می‌بینند و اطمینانی به استمرار کار نداشته و در صورت از دست دادن کار نیز از حمایت‌های قانونی کافی برخوردار نیستند، تلاش می‌کنند با انجام کارهای سخت درآمد بیشتری به‌دست آورند و قسمت اعظم آن را نیز پس‌انداز یا به کشور خود ارسال کنند.

مشکل ایران در حکمرانی

صادقی در پاسخ به این پرسش که چرا در ایران مهاجرت از سطح کارگری به سطوح بالاتر رخنه کرده، گفت: یک عامل تعیین‌کننده در مسئله مهاجرت، شاخص حکمرانی است. کشورهایی که در مؤلفه‌های حکمرانی نظیر مشارکت عمومی، حاکمیت قانون، شفافیت، کارآیی و... دچار مشکل هستند، با نرخ‌ بالاتری از مهاجرت مواجه می‌شوند که متاسفانه ایران هم از این قاعده به‌ویژه در سال‌های اخیر مستثنا نیست.

وی افزود: در کشوری نظیر ایران به‌دلیل بالا بودن فساد اقتصادی و وجود رانت‌های مختلف، کارآیی بخش‌های گوناگون اقتصاد کاهش می‌یابد و فرصت‌های یکسانی برای افراد وجود نخواهد داشت.

نقش محوری اقتصاد در کاهش مهاجرت

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل با تاکید بر اینکه ثبات اقتصادی نیز نقش موثری در مقوله مهاجرت دارد، گفت: در کشورهایی مثل ایران که شاخص‌های کلان اقتصاد با نوسانات مداوم روبه‌رو است، مانند تورم که روز به روز در حال افزایش است، نارضایتی به‌‌طور مداوم افزایش می‌یابد؛ بنابراین محل کار و زندگی برای سرمایه‌دار یا کارآفرین نیز ناامن می‌شود. وی متذکر شد: بی‌ثباتی در سطح عمومی قیمت‌ها، نرخ‌های بالای تورم را رقم می‌زند. با افزایش تورم، قدرت خرید افراد کاهش می‌یابد و در نتیجه از رفاه آنها کاسته می‌شود. در شرایط تورمی معمولا افزایش نرخ‌ ارز نیز رخ می‌دهد و از ارزش پول ملی کاسته می‌شود. بی‌ثباتی شاخص‌های کلان اقتصاد، ریسک فعالیت‌های مختلف اقتصادی را افزایش می‌دهد، به همین علت حجم فعالیت‌های اقتصادی از جمله تولید، خدمات، سرمایه‌گذاری و... کاهش و ناامنی شغلی افزایش می‌یابد. در چنین شرایطی طبیعی است که کارآفرینان و سرمایه‌داران هم تصمیم به مهاجرت بگیرند. وی بیان کرد: با ورود نیروی کار متخصص، بر انباشت سرمایه انسانی کشور مقصد افزوده می‌شود که این امر می‌تواند افزایش رشد اقتصادی را در پی داشته باشد؛ بنابراین مهاجرت برای کشورهای مقصد هم منفعت اقتصادی دارد و هم زیان، اما به‌نظر می‌رسد منافع آن بسیار بیشتر باشد.

فرار مغزها و بی‌ثباتی اقتصاد

صادقی با اشاره به اینکه هر چه ثبات در بخش اقتصاد کلان کاهش یابد، میل به مهاجرت افزایش پیدا می‌کند، گفت: این اتفاق در حاضر در ایران رخ داده و متاسفانه مهاجرت قشر نخبه و کارآفرین، آینده اقتصاد کشور را با چالش‌های زیادی مواجه خواهد کرد.

وی درباره چالش‌های مهاجرت برای کشور مبدا تشریح کرد: دانش‌آموختگانِ دانشگاهی و متخصصانِ برخوردار از دانش حرفه‌ای که نخبگان علمی نامیده می‌شوند، نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشورها دارند، به‌گونه‌ای که امروزه سرمایه انسانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه شناخته می‌شود.

ایران هر اندازه هم که دارای منابع طبیعی و سرمایه باشد، اگر نیروی انسانی کافی نداشته باشد، موفق به پیشرفت نخواهد شد. صادقی افزود: اگر سردمداران کشور شرایط مناسب را برای فعالیت نخبگان خود فراهم نکنند، نارضایتی در میان آنها به‌وجود می‌آید. برآیند چنین شرایطی پدیده مهاجرت نخبگان یا در تعبیری بدبینانه‌تر «فرار مغزهاست»؛ اتفاقی که در سال‌های اخیر به‌شدت رواج یافته و حتی آمار مراکز رسمی نیز گواه این مدعاست.

وی ادامه داد: نخستین پیامدهای منفی مهاجرت مغزها در بازار کار کشور مبدأ ظاهر می‌شود. خروج افراد متخصص از کشور سبب میدانداری افراد ناکارآمد می‌شود که این مسئله تداوم چرخه توسعه‌نیافتگی در کشور را به‌دنبال دارد.

مهاجرت و کندی رشد اقتصاد

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل متذکر شد: سرمایه انسانی یکی از عوامل تاثیرگذار بر رشد اقتصادی است و خروج یک‌باره این سرمایه موجب کندی رشد اقتصاد می‌شود؛ بنابراین مهاجرت در مجموع اثرات مثبت بسیاری بر اقتصاد کشورهای مقصد و اثرات منفی بسیاری بر کشورهای مبدأ دارد.

وی با اشاره به افزایش روند مهاجرت در تمامی سطوح در ایران گفت: با افزایش مهاجرت به‌ویژه مهاجرت نخبگان، شکاف بین کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته عمیق‌تر می‌شود. اگر حاکمان کشورهای توسعه‌نیافته و در حال توسعه از جمله ایران بتوانند فضایی مطمئن، عادلانه و تهی از رانت و فساد را برای فعالیت نخبگان به‌وجود بیاورند، می‌توان امیدوار بود میل به مهاجرت در سال‌های آتی کاهش یابد.

افزایش موج مهاجرت اقتصادی از سال ۹۶

بهزاد رادمنش، کارشناس مسائل اقتصادی در تعریف مهاجرت و عواقب طولانی‌مدت این پدیده بر اقتصاد کشور به صمت گفت: «توسعه» از مفاهیم دوران پس از جنگ جهانی دوم است؛ بنابراین سابقه آن شاید کمتر از ۷۰ سال باشد. تا قبل از آن، بیشتر مفهوم رشد اقتصادی متمرکز بر افزایش تولید ناخالص داخلی و جی‌دی‌پی در ادبیات کشورهای مختلف مطرح بود. کشورها می‌کوشیدند به سمت صنعتی‌شدن، افزایش سرمایه‌گذاری خارجی و رشد تولید پیش بروند و جایگاه خود را در رقابت جهانی هرچه بیشتر تحکیم بخشند، اما مفاهیمی مانند عدالت، کاهش نابرابری‌های اقتصادی و توجه به حاشیه‌نشینان در ادبیات رشد مورد غفلت قرار می‌گرفت. وی درباره موج‌های گوناگون مهاجرت در ایران اظهار کرد: از دیدگاه کارشناسان علوم اجتماعی و جمعیت‌شناسان، پس از انقلاب، ۳ موج مهاجرت در ایران رخ داده است. برخی نیز قائل به ۵ موج هستند. مهاجرت‌هایی که از یکی دو سال قبل از انقلاب شروع شد و تا ۲ دهه بعد ادامه یافت، بیشتر با انگیزه اقتصادی شکل گرفته بود. موج مهاجرت بعدی پس از حوادث سال ۲۰۰۹ ایجاد شد که زمینه سیاسی داشت، اما متاسفانه در چند سال اخیر شاهد موج جدیدی از مهاجرت با انگیزه اجتماعی هستیم که خیلی آزاردهنده است. رادمنش تصریح کرد: بخش عمده‌ای از مردم فکر می‌کنند توان بهبود امور را ندارند و تقریبا اصلاح برخی رویه‌ها محال است. سرخوردگی ناشی از این تفکر باعث شده ما از سال ۱۳۹۶ به این‌ سو شاهد شکل‌گیری یک موج مهاجرتی باشیم؛ یعنی کسانی می‌روند که احیانا برنگردند و فکر می‌کنند حضورشان در کشور مفید نیست و باتوجه به غیرقابل پیش‌بینی شدن بسیاری از روندها و افزایش تحریم توجیهی برای ماندن در ایران ندارند.

کارآفرینان در صف اول مهاجرت

وی با بیان اینکه وضعیت فعلی کشور در شاخص مهاجرت خیلی نگران‌کننده است، گفت: علاوه بر نخبگان علمی و فعالان سیاسی، کارآفرینان ایران نیز به موج اخیر مهاجرت از کشورمان پیوسته‌اند. باید سیاست‌های معطوف به افزایش امید و سرزندگی در ایران انتخاب شود و گشایش‌هایی در عرصه‌های مختلف اتفاق بیفتد تا بتوان از این موج مهاجرت کاست.

این کارشناس با اشاره به شرایط اقتصاد ایران پس از انقلاب، بیان کرد: در چند دهه اخیر ایران مورد تحریم‌های ظالمانه قرار داشت و با خروج امریکا از برجام این تحریم‌ها ابعاد گسترده‌تری پیدا کرد. اقتصاد ایران کاملا تحت تاثیر روانی تصمیم امریکا قرار گرفت و در عرض چند ماه نرخ بسیاری از کالاها، از جمله خودرو و مسکن تقریبا دو برابر شد. به این‌ ترتیب روند کاهش قدرت اقتصادی ایران و انقباضی‌شدن آن شدت یافت و پیرو این شرایط موج نو مهاجرت اقتصادی به راه افتاد. وی در تشریح نوع فعلی مهاجرت ایرانیان گفت: نسل مهاجر کنونی کشور سرمایه‌داران و کارآفرینان هستند که متاسفانه مشوق‌هایی که کشورهای همسایه برای این گروه تدارک دیده‌اند، بسیار جذاب است.

رادمنش در بیان مثالی عنوان کرد: کشور دوست و همسایه، عمان تمرکزش را بر جذب سرمایه‌گذار و کارآفرین و متخصص ایرانی گذاشته و با شرایط سیاسی که بین کشورها برای خود فراهم آورده -به سوئیس خاورمیانه معروف شده- امنیت سیاسی این کشور عاملی برای مهاجرت سرمایه‌های بی‌بازگشت ایرانی شده است.

ایران خالی از سرمایه مالی و انسانی

وی با تاکید بر اینکه دولتمردان باید هرچه سریع‌تر جلوی موج جدید مهاجرت از کشور را بگیرند، گفت: اگر روند مهاجرت با سرعت کنونی پیش برود، با پیری هرم جمعیتی، ایران نیز به‌سوی سالمندی می‌رود؛ با این تفاوت که با مهاجرت بی‌رویه در همه سطوح کشور از سرمایه انسانی و اقتصادی مفید خالی می‌شود.

رادمنش یادآور شد: با موج مهاجرتی که اکنون در کشور راه افتاده، به‌زودی سرانه تولید ناخالص ملی کاهش می‌یابد و ممکن است کشور برای جبران این خروج بی‌رویه نیروی انسانی و سرمایه مجبور به مهاجرپذیری در تخصص‌های مختلف شود.

خوش‌به‌حال کشور مقصد

وی ضمن انتقاد از نبود امنیت سرمایه‌گذاری در کشور اظهار کرد: در ایران ابتدا فرار نخبگان رخ داد که سرمایه‌گذاری دولت روی هوش نیروی انسانی را هدر داد اما در موج جدید این کارآفرینان هستند که مهاجرت را بر ایجاد اشتغال در کشور ترجیح می‌دهد. این مهاجرت در بلندمدت عامل رکود شدید اقتصادی خواهد شد.

وی افزود: در بعدی دیگر کارآفرینان و سرمایه‌گذاران با انگیزه بیشتر در کشور مقصد شروع به فعالیت می‌کنند که این امر در نهایت موجب اعتلای اقتصادی هر چه بیشتر کشور مقصد می‌شود.

سخن پایانی

مهاجرت واژه‌ای است که کم و بیش در هر خانواده ایرانی حرفی از آن به میان آمده است. حتی بعضی از افراد اقدامات لازم را برای جلای وطن به امید داشتن آینده اقتصادی و اجتماعی بهتر برای خود یا فرزندان‌شان انجام داده‌اند. کارشناسان بر این باورند که بی‌ثباتی اقتصاد کشور باعث شده موجی جدید از مهاجر در ایران بروز کند که حضور این موج برای اقتصاد کشور بسیار خطرناک است. این گروه نوپا از مهاجران نه‌تنها دانش را از کشور خارج می‌کنند، بلکه تجربه‌ای که طی سالیان در این آب و خاک به‌دست آمده را تقدیم کشورهای مقصد می‌کنند. این پدیده در طولانی‌مدت اقتصاد بخش خصوصی را با نقصان مواجه می‌سازد؛ بنابراین تا دیر نشده دولتمردان باید با اخذ تدابیر لازم جلوی خروج سرمایه و کارآفرینان را با ایجاد مشوق‌های لازم بگیرند.