۲ عامل اصلی موجب بروز پدیده گردوغبار می‌شود که یکی از این عوامل به مداخلات انسان در طبیعت بر می‌گردد. برای مثال، جمع‌آوری آب‌های سطحی در مقیاس زیاد افزایش جمعیت و تقسیم کاربری اراضی می‌تواند تاثیر جدی بر این موضوع داشته باشد و به وسعت اراضی که مستعد تبدیل شدن به کانون گردوغبار هستند، اضافه کند، اما گروه دیگری از عوامل در ذیل تاثیرات طبیعت یا به‌طورمشخص ناشی از گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی است.

زمین از بدو پیدایش خود، دارای یک الگوی مشخص در گردش عمومی جو بوده است و این گردش ثابت هوا موجب تقسیم انرژی در کره زمین می‌شود. در واقع، میزان تابش خورشید، تعیین‌کننده منحنی‌های جریان هوا و تبادل انرژی در کره زمین است. این منبع انرژی؛ هم در مقیاس سالانه و هم در شبانه‌روز تعیین‌کننده انرژی دریافتی کره زمین در مناطق مختلف است. به‌عبارت‌روشن‌تر، در ایام مختلف شبانه‌روز، صعود و نزول هوا و تعادل موجب حفظ تعادل اکولوژیکی مکان‌های مختلف می‌شود. تغییرات آب‌وهوایی موجب بروز اخلال در گردش عمومی جو و جابه‌جایی توده‌های هوایی می‌شود و این امر تاثیر مستقیمی بر رژیم‌های بارشی می‌گذارد. این اخلال در الگوهای بارشی ممکن است در یک سال تفاوت محسوسی را در منطقه به‌وجود نیاورد، اما در طولانی‌مدت اثر نامطلوب خود را برجای می‌گذارد که می‌تواند باعث ایجاد سیلاب‌ها یا خشکسالی‌های متوالی شود. از طرف دیگر، پدیده گرمایش جهانی در نتیجه افزایش دمای فرضی زمین است.

در سال ۱۸۵۰ میلادی، درست همزمان با سال‌های آغاز انقلاب صنعتی، به‌دلیل استفاده بیش از اندازه سوخت‌های فسیلی و به‌طورمشخص نفت، غلظت دی‌اکسیدکربن ظرف چند سال از ۲۷۸ ppm در میلیون به بیش از ۴۳۲ ppm در میلیون رسید. در طول ۱۷۰ سال غلظت این گاز گلخانه‌ای به ۲ تا ۲.۵ ppm رسید که موجب حبس شدن امواج گرمازای تابش خورشید در جو کره زمین شد.

براساس آخرین اطلاعات منتشرشده از سازمان هواشناسی جهانی، میانگین دمای کره زمین نسبت به سال ۱۸۵۰ میلادی ۱.۲۱ درجه سلسیوس افزایش پیدا کرده که این افزایش دما از یک‌سو منجر به تغییرات الگوی بارش در جای جای کره زمین شده، اما این مکانیزم تاثیر جدی‌تری بر عرصه‌های سرزمینی و صفحات قاره‌ای گذاشته است. معمولا آنچه باعث چسبندگی خاک روی زمین می‌شود، وجود رطوبت نسبی مساعد است. با افزایش دما و بی‌نظمی بارش‌ها به‌طورطبیعی تبخیر و تعرق افزایش می‌یابد و رطوبت نسبی خاک کم می‌شود. در اصل با کاهش رطوبت سطحی خاک به‌تدریج به شمار کانون‌های گردوغبار اضافه می‌شود. چنین وضعی شرایط را برای وقوع پدیده گردوغبار افزایش می‌دهد. وزش شدید باد، باعث برخاستن و بلند شدن گردوغبار در مقیاس وسیع می‌شود. حتی در برخی موارد توده‌های بزرگ گردوغبار را تا ارتفاع ۷ کیلومتری از سطح زمین جابه‌جا می‌کند. از آنجایی که سرعت باد در ارتفاعات بالاتر اتمسفر هم بیشتر است، حجم عظیمی از توده گردوغبار را تا چند ساعت و به اندازه چند هزار کیلومتر هم جابه‌جا می‌کند. متاسفانه سال به سال در غرب آسیا و شمال ‌افریقا شاهد چنین روندی هستیم.

کانون‌های داغ انتشار گردوغبار در ایران معمولا در خارج از کشور قرار دارند که گاهی تا تهران هم می‌آیند و باعث افزایش معضلات زیست‌محیطی می‌شوند. باتوجه به آمار مراجع بین‌المللی که در ذیل برنامه زیست‌محیطی سازمان ملل است، سهم کانون‌های فرامرزی پدیده گردوغبار در ایران حدود ۸۰ به ۲۰ درصد است؛ یعنی ۸۰ درصد گردوغبارها ناشی از کانون‌های فرامرزی و ۲۰ درصد آن ناشی از کانون‌های ملی است. باتوجه به افزایش شمار خشک شدن تالاب‌ها در داخل ایران این عدد تغییر کرده، اما همچنان سهم کانون‌های گردوغبار خارج از کشور بسیار بیشتر از کانون‌های داخلی است. همچنین، طبق آخرین مشاهدات ماهواره‌ای از مرکز پایش و رصد کانون‌های انتشار گردوغبار که در نزدیکی شهر بارسلونای اسپانیا قرار دارد، عمده قالب کانون‌های انتشاردهنده گردوغبار که به ایران فرود می‌آید، از خارج مرزهای ایران است.

کانون‌های داخلی هم موجب تشدید میزان ورود گردوغبار به کشور می‌شود، به‌گونه‌ای که در هر یک رخداد گردوغبار، نزدیک به ۸ هزار تن خاک به کشور هجوم می‌آورد. متاسفانه در گذشته نه‌چندان دور این اتفاق افتاده و حتی رقم بالاتر بوده است. این میزان گردوغبار معضلات زیست‌محیطی بسیاری را برای کشور به‌وجود آورده است و در آینده باید شاهد معضلات بیش از این هم باشیم.

متاسفانه پیش‌بینی‌های عددی به‌صورت‌تقریبی حکایت از این دارد که به‌طورکلی منطقه خاورمیانه که بخشی از مصر هم شامل آن می‌شود و ایران، سوریه و عراق و دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در بر می‌گیرد، تحت‌تاثیر تغییر اقلیم در ۳۰ سال آینده، افزایش دما را بیشتر از سایر کشورها تجربه خواهد کرد. اگر این پیش‌بینی‌ها درست از آب درآید و اگر فکری برای کنترل افزایش جمعیت این منطقه نشود، باید شاهد آینده غبارآلودی نسبت به امروز در این منطقه باشیم.ز