بخش کشاورزی وظیفه تامین نیاز غذایی با اتکا بر تولید ملی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع تولید، حفاظت از منابع‌طبیعی تجدیدشونده و افزایش درآمد کشاورزان را برعهده دارد. این بخش با برخورداری از ۶.۶ درصد تولید ناخالص داخلی، ۱۷.۷ درصد اشتغال، ۵.۹ درصد صادرات غیرنفتی، تامین‌کننده حدود ۸۰ درصد مواد غذایی و ۹۰-۸۰ درصد مواد اولیه صنایع موردنیاز کشور، جایگاه مهمی در اقتصاد کلان کشور دارد. رشد روزافزون جمعیت در دنیا و نیاز جوامع بشری به غذا، توسعه فناوری‌های نوین برای رسیدن به بالاترین میزان و روش تولید را به‌همراه داشته و تحول عظیمی در کشاورزی به‌وجود آورده است، اما مشکلات جدیدی نیز به‌دنبال داشته که آلودگی آب و خاک، به‌هم خوردن تعادل بیولوژیک، تخریب و تهدید محیط‌زیست و سلامت جامعه از آن جمله است که از آن باید به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های عصر جدید نام برد. صمت در این گزارش به راهکارهای دانش‌بنیان‌ها برای دستیابی به غذای سالم پرداخته است.

راه‌های جلوگیری از تقلب در مواد غذایی در بطن یک پژوهش

مواد غذایی و اطمینان از سلامت آنها یکی از مهم‌ترین ارکان برای حفظ جامعه سالم است. «پیاده‌سازی و مقایسه سامانه‌های بینایی، بویایی و چشایی به‌منظور بررسی کیفیت برخی مواد غذایی» عنوان پژوهشی است که احمد جهان‌بخشی، پژوهشگر در زمینه مکانیک بیوسیستم با حمایت بنیاد ملی علم ایران به‌پایان رساند.

جهان‌بخشی در گفت‌وگو با صمت درباره این طرح گفت: با افزایش روزافزون جمعیت، تهیه غذای کافی یکی از مسائل پیچیده و مهم در دنیا به‌ویژه در کشورهای جهان سوم به‌شمار می‌رود. علاوه بر مشکلات کمبود مواد غذایی معضلاتی چون تقلبات و فساد مواد غذایی، عدم‌رعایت اصول بهداشتی در تهیه، تبدیل، نگهداری، توزیع و مصرف این مواد موجب بروز مشکلاتی شده است.

وی افزود: از آنجایی که مواد غذایی دارای مشتری زیاد و کاربرد عمومی هستند، گاهی ممکن است افراد سودجو و متقلب به فکر استفاده از بازار پرفروش و پررونق آن بیفتند و برای کم کردن هزینه‌های تولید و به‌دست‌آوردن سود بیشتر، دست به تقلب در مواد غذایی بزنند و سلامت مردم را به‌خطر بیندازند.

این پژوهشگر بااشاره به اهمیت به کاربردن روش‌های ساده برای تعیین کیفیت مواد غذایی گفت: باتوجه به نقش حیاتی مواد غذایی در برنامه غذایی افراد جامعه و همچنین مشکلات فراوان اندازه‌گیری تقلب‌های پیشرفته از جمله گران بودن وسایل و تجهیزات و زمانبر بودن روش‌های آنالیز، ایجاد روش‌های ساده، سریع و ارزان‌نرخ برای تعیین کیفیت مواد غذایی بسیار ضروری است.

به‌گفته جهان‌بخشی، ادویه‌جات از باارزش‌ترین گیاهان دارویی مورداستفاده در صنایع‌غذایی و علم‌پزشکی و باتوجه به تفاوت کیفیت و نرخ بین گونه‌های مختلف، تشخیص، طبقه‌بندی و جداسازی آنها براساس خلوص و درجه کیفیت از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

رژیم غذایی و پیشگیری از بیماری‌ها

وی افزود: در سال‌های اخیر، روندی در جهان به‌وجود آمد که برمبنای آن، بر استفاده از مواد طبیعی موجود در مواد غذایی به‌عنوان مواد آنتی‌اکسیدانی و فراسودمند تاکید می‌شد، چراکه ایمنی و ظرفیت تغذیه‌ای و خواص درمانی ویژه‌ای دارند. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده است که رژیم غذایی نقش بسزایی در جلوگیری از بسیاری بیماری‌های مزمن دارد. به‌طورخاص رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی در افزایش ظرفیت آنتی‌اکسیدانی فعال یک میکروارگانیسم داشته باشد و به‌صورت کاملا موثر در کاهش خطرات ناشی از رادیکال‌های آزاد موثر باشد.

تقلب در زردچوبه و زنجبیل زیاد است

جهان‌بخشی گفت: مقدار کافی از آنتی‌اکسیدان‌های رژیمی می‌تواند فعالیت سیستم ایمنی را تحریک کند و باعث افزایش توانایی‌های دفاعی سلول به‌صورت مناسب شود؛ از طرفی ادویه‌جاتی مانند زردچوبه و زنجبیل، باتوجه به خواص غذایی و درمانی آنها در بازار به‌صورت پودرشده ارائه می‌شوند و وجود تقلب در آنها بسیار زیاد است. وی بااشاره به هدف از پژوهش مذکور گفت: در بیشتر مواقع، کیفیت ادویه‌جات با نظرسنجی از افراد از طریق ویژگی‌های کیفی مانند رنگ، مزه، بو و... اندازه‌گیری و کیفیت واقعی توسط اظهارات آنها تعیین می‌شود که علاوه بر متفاوت بودن اظهارات آنها با خطای زیادی روبه‌رو هستیم. به‌همین‌دلیل هم صنعت و هم پژوهشگران تمایل دارند که با ارائه تکنولوژی‌های غیرمخرب، باعث حفظ کیفیت محصولات غذایی و دارویی شوند. هدف از این پژوهش، پیاده‌سازی و ارزیابی سامانه‌های بینایی، بویایی و چشایی به‌عنوان تکنولوژی‌های غیرمخرب برای تشخیص زردچوبه و زنجبیل از نمونه تقلبی آنها در بازار مصرف است. همچنین، بررسی تضمین کیفیت مواد غذایی با استفاده از سامانه‌های هوشمند و جلوگیری و مبارزه با افراد متقلب و سودجو در صنعت مواد غذایی و محصولات کشاورزی هم از دیگر اهداف این طرح بود.

به‌گفته این محقق، ادویه‌ها در کشورهای مختلفی از جمله هندوستان، پاکستان، چین و کشورهای آسیای‌شرقی و جنوبی تولید می‌شوند. تفاوت درصد ترکیبات معطر تشکیل‌دهنده در انواع مختلف ادویه‌جات از مناطق مختلف، باعث ایجاد تمایز میان ادویه‌ها شده است. همچنین، افراد سودجو برای اهداف اقتصادی و سود بیشتر بدون در نظر گرفتن سلامت عمومی جامعه دست به ایجاد تقلب در انواع مختلف ادویه می‌زنند.

پیشگیری از آفت‌زدگی، زیربنای تولید غذای سالم

کاهش آفت‌زدگی و حمله حشرات در زمین‌های کشاورزی و باغات یکی از راه‌های استاندارد در تولید محصول سالم است. یکی از روش‌های مبارزه با آفات و پیشگیری از آفت‌زدگی، استفاده از فورمون‌های جاذب است؛ فورمون نوعی سیگنال شیمیایی است که ترشح آن باعث واکنش‌های اجتماعی در حشرات و آفات زمین کشاورزی می‌شود و استفاده از آن در تمام دنیا جا افتاده است. سهیل فروزنده، فعال دانش‌بنیان در زمینه دفع آفات و حشرات و تولید محصول سالم کشاورزی با استفاده از فورمون‌های جاذب حشرات در گفت‌وگو با صمت گفت: سیستم مانیتورینگ آب و خاک و محصولات کشاورزی و باغداری در ایران ضعیف است، به‌همین‌دلیل تولید فورمون‌های جذب حشرات و آفات کمک بسیاری به توسعه و پیشرفت این سیستم در کشور می‌کند. باتوجه به فراوانی برخی محصولات کشاورزی در اقلیم کشورمان، خوشبختانه تاکنون توانسته‌ایم ۱۰ نوع از فورمون جاذب آفات و حشرات را به خط تولید برسانیم که یک‌سوم نرخ نمونه خارجی آن به‌فروش می‌رسند.

وی افزود: فورمون‌های جاذب کرم خوشه‌خوار انگور، کرم سیب، مینوز گوجه‌فرنگی، غوزه‌پنبه، کرم جوانه‌خوار بلوط؛ چند نمونه مهم هستند که منجر به ارتقای سلامت ارگانیک محصولات در زمین‌های کشاورزی و باغدار شدند. این فورمون‌ها می‌توانند هم به‌صورت پیش‌آگاهی و هم در قالب شکار انبوه، مورداستفاده قرار گیرند. هر کپسول فورمون، کمابیش کفاف تا چند هکتار زمین را می‌دهد و کشاورزان یا باغداران تنها با پرداخت ۲۰ هزار تومان به‌ازای هر کپسول می‌توانند سلامت محصولات خود را تضمین کنند.

فروزنده بااشاره به روش کارآیی کپسول‌های حاوی فورمون جذب‌کننده حشرات گفت: کارآیی این کپسول‌ها بیش از ۴۵روز است. در واقع، هر ۴۵روز یک‌بار، باغدار یا کشاورز باید کپسول‌های حاوی فورمون را تعویض کند. در هر کپسول به‌میزان ۲ میلیگرم فورمون وجود دارد که کارآیی هریک از آنها ویژه محصولات خاص است. به‌عبارت‌روشن‌تر، فورمون محصول سیب برای هلو یا گوجه‌فرنگی به کار برده نمی‌شود. هر فورمون توانایی جذب ۲۵۰ تا ۳۰۰ حشره را دارد که بسان یک تله برای آفات به‌شمار می‌رود. در بسیاری از موارد هم، کشاورزان و باغداران برای آگاهی از اینکه ببینند آیا آفتی دارند یا خیر، مورداستفاده قرار می‌گیرند که حکایت از کاربرد مانیتورینگ و پیشگیرانه فورمون‌ها دارد.به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، در گام نخست باید ۲ کپسول به فاصله ۵۰ متر در زمین گذاشته شود تا با به‌دام افتادن نخستین حشره، باغدار متوجه شود که آفت وجود دارد. در مرحله بعد، می‌تواند از این کپسول‌ها برای شکار انبوه آفات حشرات استفاده کند و دیگر از سم و مواد شیمیایی به‌منظور دفع حشرات آفات استفاده نکند. در این شرایط به‌ازای هر هکتار یک تله گذاشته می‌شود و به فاصله‌های مساوی به درختان به تعداد ۲۰ تا ۳۰ کپسول آویزان می‌شود. وی گفت: هدف از تولید این فورمون‌ها، افزایش میزان محصولات کشاورزی ارگانیک و برداشت آنها بدون استفاده از کود و سم‌های شیمیایی است که در نهایت محصول به‌صورت ارگانیک به‌بار می‌نشیند. ناگفته نماند که تاثیر حداکثری فورمون‌ها زمانی است که باغ یا زمین کشاورزی در آستانه آفت‌زدگی باشند و آفات و حشرات طغیان نکرده باشند.

فروزنده گفت: اغلب کشورهای اروپایی با این روش به کنترل آفات حشرات می‌پردازند و می‌توان از این محصول، هم در گلخانه‌ها و هم در بیرون گلخانه‌ها استفاده کرد.

جلوگیری از خروج ارز

وی درباره میزان جلوگیری از خروج ارز به‌منظور خرید فورمون‌های خارجی گفت: ۱۰ فورمونی که تولید کردیم، جزو پرکاربردترین فورمون‌ها در زمین‌های کشاورزی و باغداری ایران است، اما تعداد کلی آنها در دنیا بیش از ۴۰۰ نوع است. تا ۳ سال گذشته، میزان ۲۵۰ هزار دلار برای خرید این محصول ارز از کشور خارج می‌شد، خوشبختانه توانستیم از ۳ سال گذشته، صرفه اقتصادی زیادی در این حوزه برای کشور رقم بزنیم و امروز دیگر فورمونی از خارج وارد نمی‌شود. در واقع، به تولید آن دسته از فورمون‌هایی پرداختیم که جنبه تجاری دارند؛ برای محصولاتی که به‌میزان بالایی کشت می‌شوند. همچنین، به تولید آن دسته از فورمون‌هایی پرداختیم که در سطح دنیا شناخته‌شده‌اند و جنبه تجاری دارند و پرمصرف هستند.

وی لزوم وجود محصول مشابه خارجی در بازار را فضایی برای رقابت سالم دانست و گفت: باتوجه به اینکه دانش‌بنیان تولیدی هستیم و محصول‌مان در بازار فروش خوبی داشت، می‌توانستیم درخواست ممنوعیت واردات را بدهیم، چراکه توان تولید انبوه را هم داریم. اما برای رقابتی‌تر شدن ماجرا، تصمیم گرفتیم، واردات ادامه داشته باشد تا بتوانیم ارزیابی دقیق‌تری از محصولات خود در کشور به‌دست بیاوریم و در دایره رقابت سالم قرار بگیریم.

سخن پایانی

به‌نظر می‌رسد سیاست‌گذاران اکنون به این نتیجه رسیده‌اند که آینده انسان در گرو همنوایی بیشتر با طبیعت است و در سایه چنین نگرشی، تولید محصولات سالم کشاورزی و دامی به‌عنوان یکی از مناسب‌ترین نظام‌های تولیدی جایگزینی سیستم‌های کشاورزی مرسوم و رایج موردتوجه دولتمردان در سطح جهانی قرار گرفته و تحقیقات وسیعی در زمینه ابعاد مختلف این نوع نظام‌های تولیدی پایدار در حال انجام است. در کشور ما نیز براساس قانون برنامه پنجم توسعه، قرار بود ۲۵درصد از محصولات کشاورزی کشور به تولید سالم اختصاص یابد، اما به دلایل مختلف، هنوز این میزان محقق نشده است. با عملی شدن این برنامه، استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات در حد مجاز، میزان جذب فلزات سنگین در محصول و استفاده از آب‌های سالم در تولیدات کشاورزی کنترل و دوز مصرفی و دوره کارنس آفت‌کش‌ها رعایت می‌شود تا در کنار نظارت بر واردات محصولات کشاورزی و غذایی و همچنین کنترل تولید آنها در صنایع داخلی و رعایت ضوابط الزامی استاندارد محصولات غذایی، سلامت جامعه تضمین شود.