اقدامات قطره‌چکانی و سیل آسیب‌های زیست‌محیطی
در دهه‌های گذشته، افزایش گازهای گلخانه‌ای و اثرات تغییرات اقلیمی بر زندگی مردم سراسر جهان، نگرانی‌های جدی را به‌همراه داشته است.
فعالیت‌های انسانی، به‌عنوان عوامل اصلی تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای مسئول این مشکلات هستند که صنعت و معدن هم از این قاعده مستثنا نیست و اوضاع به‌شکلی رو به وخامت می‌رود که امروزه کاهش انتشار این گازها و محافظت از محیط‌زیست به ضرورتی جدی تبدیل شده است. صنعت و معدن به‌عنوان بخشی اساسی در اقتصاد کشور، نقش مهمی در توسعه اقتصادی دارند، اما دستیابی به توازن بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط‌زیست، ایجاب می‌کند که این بخش‌ها از راهکارهای نوین و پایدار در تولید و فرآوری استفاده کنند. اصلاح فرآیندها، بهینه‌سازی مصرف انرژی، استفاده از منابع تجدیدپذیر و تحقیق و توسعه در زمینه فناوری‌های پاک، تنها مثال‌هایی از راهکارهایی هستند که می‌توانند به کاهش اثرات منفی صنعت و معدن بر محیط‌زیست کمک کنند. باتوجه به منابع غنی طبیعی و ظرفیت‌های انرژی تجدیدپذیر، ایران باید نقش موثری در تعیین الگوی پایدار توسعه و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای داشته باشد، اما مشکلات و موانعی در این مسیر وجود دارد که حرکت به‌سوی هدف را دشوار کرده است. در گفت‌وگوی امروز صمت؛از انوشیروان دلیریان، کارشناس و فعال حوزه معدن درباره ضرورت‌ها و مشکلات و موانع پیش‌رو پرسیدیم.
نیمه ابتدایی سال ۱۴۰۲ رو به اتمام و همچنان اقدام قابل‌توجهی در راستای کربن‌زدایی یا کاهش گازهای گلخانه از فرآیند تولید و صنعت اتفاق نیفتاده است. نظر شما در این‌باره چیست؟
بخش معدن حوزه‌ای است که به‌دلیل فرآیند تخریب اولیه و استفاده از ماشین‌آلات بزرگ‌مقیاس برای استخراج و استحصال و فرآوری مواد، با محیط‌زیست رابطه حسنه‌ای ندارد و از آنجایی که ایران کشوری معدنی است، حجم این تخریب و آسیب به‌طبع بالا است، در مقابل روش‌های استخراجی و به‌ویژه فرآوری، کاملا مستهلک و از رده خارج هستند و استفاده از ماشین‌آلات کهنه و فرسوده موجود هم به خودی خود، نقش مهمی در ایجاد آلودگی زیست‌محیطی، تولید دی‌اکسیدکربن و تخریب طبیعت و آب، خاک و هوا دارند. پس روشن است که اگر فکری به حال این شرایط نکنیم، بخش معدن و صنعت ما باتوجه به این سازکار بسیار آسیب‌رسان خواهد شد و رسیدن به کربن خنثی از این مسیر شاید رویایی بیش نباشد.در کشور ما برای جایگزینی روش‌های تولید برق که معمولا بسیار انرژی‌بر است و آلاینده‌های زیست محیطی بالایی ایجاد می‌کند، اقداماتی انجام شده اما بسیار کم و محدود است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۲، ایران با سرمایه‌گذاری و تولید تقریبی ۴۵۶ مگاوات در رتبه ۵۲ جهان و رتبه ۴ در منطقه قرار دارد، اما بد نیست که جایگاه کشورهای منطقه را هم با عدد و رقم مقایسه کنیم تا ببینیم چه فاصله‌ای با دیگر کشورهای منطقه داریم.
ترکیه با ۷.۸ هزار مگاوات رتبه اول را در این جدول به خود اختصاص داده است، امارات با ۲.۷ هزار مگاوات و مصر با ۱.۶ هزار مگاوات رتبه‌های بعدی را در این جدول به خود اختصاص داده‌اند و فاصله کشور ما که در رتبه چهارم قرار دارد با ۴۵۶ مگاوات با ۳ کشور اول جدول قابل‌توجه است و پس از ما کشور عربستان‌سعودی با ۴۳۹ مگاوات برق قرار دارد. این اطلاعات را باید در کنار این حقیقت قرار دهیم که ما از نظر سرانه مصرف انرژی در دنیا رتبه ۴۴ را داریم و جزو ۵ تا ۱۰ کشوری هستیم که در معدن و فعالیت‌های معدنی، ذخایر گاز طبیعی و نفت جایگاه برتری داریم و مجموع این عوامل بر افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای تاثیرگذار هستند و اگر با سرعت بیش از پیش در راستای اصلاح الگوی مصرف و تولید انرژی پاک و کربن‌زدایی از صنایع پیش نرویم و سرمایه‌گذاری نکنیم، بدون شک با مشکلات اساسی مواجه خواهیم شد.
این کم‌کاری مربوط به بخش معدن است یا در دیگر صنایع هم شاهد کم‌توجهی به این مقوله هستیم؟
در زمینه کشاورزی هم فعالیت‌هایی انجام شده است، اما نه آنچنان که باید و شاید و بخش عمده‌ای از کشاورزی ما هنوز به‌صورت کاملا سنتی انجام می‌شود و در زمینه ناوگان حمل‌ونقل چه ریلی و چه جاده‌ای در ابعاد کلان دستاوردی قابل‌توجهی نداشته‌ایم. ایران یکی از کشورهای پهناور جهان است، اما در دیگر کشورهای پهناور، هم در زمینه افزایش سرعت متوسط حمل‌ونقل ریلی، چه مسافری و چه باری و هم در زمینه کاهش مصرف انرژی و حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی و جایگزین کردن آن با سوخت‌های تمیز، از جمله برق اقدامات اساسی انجام گرفته است. چندی پیش، این خبر منتشر شد که چین علاوه بر اینکه در تلاش است تا سرعت حمل‌ونقل ریلی خود را افزایش دهد، به‌سمت استفاده از قطارها یا ترن‌های برقی می‌رود، اما در کشور هنوز موفق به توسعه حمل‌ونقل ریلی نشده‌ایم.در حمل‌ونقل جاده‌ای هم به‌همین‌ترتیب اقدامی قابل‌توجه انجام نگرفته است. اتحادیه اروپا قرار است از سال ۲۰۳۵ تولید خودرو با سوخت فسیلی را ممنوع کند و بر سرعت تولید خودروهای پلاگین یا هیبریدی روزبه‌روز افزوده می‌شود، این شرایط در ایالات‌متحده هم صادق و روشن است که اقدامات ما باوجود مشکلات موجود چندان مثمرثمر نبوده است و نمی‌تواند جوابگوی حجم تولیدات گازهای گلخانه‌ای در کشور باشد. با این توضیح، باید بر این نکته تاکید کنم که در برنامه توسعه هفتم با سرعتی بیش از پیش در این زمینه سرمایه‌گذاری کنیم که می‌طلبد به شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه انرژی‌های پاک و صنایع سبز بیشتر توجه و فعالیت آنها را تشویق و تسهیل کنیم تا هم در مقیاس کشوری و هم در مقیاس منطقه‌ای و جهانی در این زمینه حرفی برای گفتن داشته باشیم.
بزرگ‌ترین چالش معدن و صنایع‌معدنی در زمینه کربن‌زدایی چیست؟
بخش عمده معادن ما روباز یا open pit هستند. برای استخراج از معادن روباز، بزرگ‌ترین نقش را ماشین‌آلات معدنی ایفا می‌کنند. عمر متوسط ناوگان ماشین‌آلات معدنی ما به‌واسطه تحریم‌ها و عدم‌توانایی تولید داخلی در راستای رفع نیاز معدنکارها به ۱۵ تا ۲۵ سال در نوع و تیپ ماشین‌آلات گوناگون رسیده است. یعنی به‌عنوان‌مثال، عمر بولدوزرهای ۲۵، بیشتر از دیگر تجهیزات و نزدیک به ۲۵ سال است، اما به‌عنوان نمونه درباره بیل، تراک، لودر و... دستگاه‌ها به‌طورتقریبی ۱۵ سال عمر دارند. این معنا و مفهومی جز فرسودگی ندارد. یعنی در حالی که عمر مفید ماشین‌آلات معدنی در نهایت ۳ تا ۵ سال است و بعد از آن اسقاط می‌شود، در کشور ما از استفاده بالای ۱۵ تا ۲۵ سال صحبت می‌شود. یعنی اینکه یک دستگاه چیزی بین ۵ تا ۸ برابر بیشتر از عمر مفید استاندارد خود موردبهره‌برداری قرار می‌گیرد و این موضوع باعث می‌شود که افزایش آلودگی و تولید دی‌اکسیدکربن بیشتر شود. پس امروز به‌دلیل شرایط موجود اگر بخواهیم کربن صفر یا کربن خنثی را در برنامه‌های معدنی خود قرار دهیم، باید هزینه بیشتری را متقبل شویم و توازن هزینه و فایده را به هم می‌زند. در اقتصاد امروز، این موضوع اهمیت فراوانی دارد که کاری انجام شود که سودش بیش از زیانش باشد. البته هیچ اقدامی کاملا بدون ضرر و زیان نیست و هر اقدامی در این دنیا انجام می‌گیرد، فواید و زیان‌هایی دارد. به‌عبارت‌دیگر، قانون دادوستد کل نظم سیاره را اداره می‌کند. یعنی باید چیزی را بدهید تا چیزی را به‌دست بیاورید، اما کاری که منطقی و عقلایی، موردتایید علم و نفع آن بیشتر از ضررش باشد. متاسفانه تحریم‌ها باعث شده است که اگر کاری هم در کشور ما انجام می‌گیرد، در نسبت سود به زیان دچار چالش باشد و در بسیاری از مواقع با زیان انباشته فعالیت‌های اقتصادی خود را انجام می‌دهیم که به‌طبع منطقی و عقلایی نیست.
این تنها یکی از ابعاد فعالیت در بخش معدن است. در بخش فرآوری که صنایع پایین‌دست معدن به‌شمار می‌رود، شرایط به‌همین‌ترتیب است. علاوه بر این، در صنایع دیگر هم این مشکلات، کمبودها و آسیب‌ها حاکم هستند. برای مثال، در کشاورزی و تکنولوژی‌های تولید کود، در صنعت خودرو و... امروزه صنایع خودروسازی در دنیا به‌سمت تولید خودروهای پلاگین و هیبریدی می‌رود و ما هنوز دنبال این موضوع هستیم که چرا خودروهای تولید داخلی به‌عنوان نمونه در هر ۱۰۰ کیلومتر بالای ۹ یا حتی ۱۰ لیتر بنزین مصرف می‌کند. باید به‌سرعت راه‌حلی پیدا کرد، زیرا نمی‌شود در دنیای امروز و در انزوا بخواهیم، علم و تکنولوژی روز و امکانات مدرن را کسب کنیم و آن را در فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی خود به کار ببندیم.
آیا امکان تولید داخلی این تکنولوژی‌ها وجود ندارد؟
البته روشن است که بسیاری از تکنولوژی‌ها را ممکن است خودمان به‌دست بیاوریم، اما بسیاری دیگر از این موارد مصداق ساختن چرخ از نو است. اگر بتوانیم ارتباط موثر با دنیا داشته باشیم، دیگر لازم نیست خودمان زمان بگذاریم و تلاش کنیم تا چرخ را از نو در کشور خودمان اختراع کنیم. بهترین پیشنهاد این است که از دستاوردهای تمدن بشر استفاده و تلاش کنیم تا آن را ارتقا بدهیم. در زمینه موضوع کربن صفر و کربن‌زدایی و کربن خنثی هم، باید کار به‌همین‌ترتیب باشد و ببینیم و بدانیم که چه دستاوردهایی حاصل شده است، کشورهای منطقه یا دیگر قاره‌ها چه کرده‌اند و در مقابل ما چه کرده‌ایم و این گردش اطلاعات، تکنولوژی و دانش تنها در صورتی میسر است که بتوانیم مسئله تحریم‌ها را رفع کنیم، زیرا آسیب‌هایی جدی به صنعت ما وارد کرده است و به‌ویژه در زمینه صرفه اقتصادی و مقایسه کفه سود به زیان، تا جایی که این موضوع در بسیاری موارد نادیده گرفته می‌شود و فقط خود عمل ارزش‌گذاری شده و موردبررسی قرار می‌گیرد.د مایه افتخار است اگر به تکنولوژی تولید خودرو دست یابیم، اما اگر هزینه‌ای که بابت آن می‌پردازیم، بیش از منفعت و سودی است که به‌ازای آن به‌دست خواهیم آورد، در عمل کاری غیراقتصادی و غیرمنطقی است، زیرا هزینه‌ای گزاف به صنعت و کشور تحمیل می‌کند و در درازمدت بسیار آسیب‌رسان است. تحریم‌ها یکی از موارد تاثیرگذار در زمینه تشدید آسیب‌های زیست‌محیطی بوده است. به این ترتیب که تحریم در ابتدا اقتصاد را هدف قرار می‌دهد و وقتی اقتصاد آسیب دید و تضعیف شد، در عمل همه مسائل حیاتی و زیست‌محیطی تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و باید هرچه سریع‌تر راهی برای برطرف شدن تحریم‌ها و ارتباط موثر با دنیای بیرون داشته باشیم.
ایران در زمینه کاهش کربن چه دستاوردی داشته است؟
البته که اقداماتی انجام شده است و دستاوردهایی داشته‌ایم، اما در مقابل، فضا و بستری که با آن مواجهیم، بسیار ناچیز است. واقعیت این است که ما در زمینه ایجاد کربن خنثی بسیار عقب هستیم و کمابیش چیزی بالای ۸۰ درصد اکسید نیتروژن منتشر در جو ناشی از فعالیت‌های کشاورزی و در زمینه صنعت و به‌ویژه صنعت برق فرآیند بسیار کند است. در ارتباط با خود بخش و بدنه اصلی صنعت، باید گفت صنایع انرژی‌بر زیادی در کشور وجود دارند که دارای تاثیرات منفی فزاینده‌ای بر جو و اتمسفر هستند و باید برای همه آنها فکری اساسی کرد، هرچند خیلی دیر است. البته در برنامه هفتم توسعه که در ایام ابتدایی آن هستیم، به این موضوع پرداخته شده است، اما جا دارد که بیشتر از این به این موضوع بپردازیم. فرآیند کربن خنثی یا کربن صفر روی کاهش گازهای دی‌اکسیدکربن، متان و اکسید نیتروژن متمرکز است و کشورها باتوجه به میزان جی‌دی‌پی یا تولید ناخالص داخلی خود، سهم صنایع تولیدکننده این آلاینده‌ها را کم یا زیاد می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، چیزی نزدیک به ۶۰ درصد دی‌اکسیدکربن آلاینده جو مربوط به بخش صنعت و صنایع مرتبط با تولید برق است و چیزی نزدیک به ۷۹ تا ۸۰ درصد تولید اکسید نیتروژن، که آن هم گاز گلخانه‌ای آسیب‌رسان است، به بخش کشاورزی برمی‌گردد. البته همان‌طور که پیش از این گفته شد، اقداماتی در کشور انجام شده، اما کافی نیست و تمهیداتی در زمینه کربن‌زدایی اندیشیده شده است و کارهای انجام‌گرفته در مقابل میزان تولید کربن در صنایع و سرزمین ما بسیار ناچیز است. درست مثل آن است که بخواهیم با قطره‌چکان ظرف شکسته‌ای را پر از آب کنیم. آماری که سازمان ملل در این زمینه منتشر کرده، بسیار نگران‌کننده است. براساس این اطلاعات، ۲ درصد گازهای آلاینده‌ای که به جو زمین وارد می‌شوند، حاصل از فعالیت‌هایی هستند که در ایران انجام می‌گیرد. بنابراین، باید به‌سرعت تصمیماتی اتخاذ و مسیرهایی گشوده شود تا به ما کمک کند که میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را به‌سمت صفر میل دهیم.
