سقوط فرش از عرش
آمارهای گمرک نشان می‌دهد که میزان صادرات فرش ایران همچنان بر مدار نزول است؛ چه از نظر حجم و چه از نظر ارزش ریالی، باوجود افزایش چشمگیر نرخ ارز در سال‌های گذشته، رشد صادرات فرش منفی بوده و این ارقام حاکی از آن است که این صنعت کهن ایرانی، حال خوشی ندارد.
آمارهای گمرک نشان می دهد که میزان صادرات فرش ایران همچنان بر مدار نزول است؛ چه از نظر حجم و چه از نظر ارزش ریالی، باوجود افزایش چشمگیر نرخ ارز در سال های گذشته، رشد صادرات فرش منفی بوده و این ارقام حاکی از آن است که این صنعت کهن ایرانی، حال خوشی ندارد. در حالی که چندی پیش، فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش بدون اشاره به ارقام صادرات گفته اقتصاد پنهان در حوزه فرش دستباف وجود دارد و آمارهای صادرات این صنعت غیرواقعی است. طبق گفته های این مقام مسئول، در سال های گذشته به دلیل مشکل رفع تعهد ارزی صادرکنندگان، حقوق گمرکی این محصول کاهش و متراژ فرشی که مسافران به عنوان کالای همراه می توانند خارج کنند به ۲۴ مترمربع افزایش یافته است. او معتقد است تمام این موارد بر غیرواقعی بودن آمارها صحه می گذارند. این اظهارنظرها در حالی است که مرکز ملی فرش از اواسط سال گذشته آمار مشخصی از میزان صادرات اعلام نکرده است.
از بهانه تا واقعیت!
جدیدترین آمار گمرک درباره صادرات فرش دستباف در سال گذشته، حاکی از کاهش ۱۴ درصدی ارزش دلاری فرش نسبت به سال ۱۴۰۰ است؛ در حالی که مرکز ملی فرش این کاهش را به اقتصاد پنهان نسبت می دهد و آمار را غیرواقعی می داند، اما صادرکنندگان تحریم و برخی موانع داخلی، به ویژه رفع تعهد ارزی را عامل این وضعیت می دانند. آمار رسمی گمرک نشان می دهد که در سال گذشته، بیش از ۱۲ میلیون و ۹۷۲ هزار تن انواع فرش، کفپوش، گلیم، جاجیم، گبه و ... به ارزشی بالغ بر ۷۸ میلیون و ۱۱۵ هزار دلار معادل بیش از ۲هزار و ۲۱۴ میلیارد تومان صادر شده که از نظر وزنی و ریالی به ترتیب با افزایش ۲ و ۵ درصدی مواجه شده، اما درآمد ارزی آن حدود ۱۴ درصد نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش داشته است. در این میان، ۱۰ کشور استرالیا، افریقای جنوبی، افغانستان، آلمان، امارات متحده عربی، پاکستان، ترکمنستان، ژاپن، عراق و قزاقستان بیشترین سهم را در بازار فرش ایرانی دارند. البته این رقم صادرات در مقایسه با دهه ۷۰، زمان اوج صادرات فرش، ناچیز به نظر می رسد. صادرات فرش دستباف در سال ۱۳۷۲ با افزایش نزدیک به ۲ میلیارد دلار به اوج خود رسید، اما بعد از این دهه شاهد کاهش تدریجی صادرات این محصول بودیم؛ تا جایی که صادرات فرش دستباف در سال ۱۳۹۸ به ۷۰ میلیون دلار رسید. اما باوجود افت صادرات فرش در سال های اخیر، به دلیل ظرفیت های صادرات فرش و همچنین اصالت این کالای ایرانی، همچنان موضوعی مهم و محل بحث است. در سال های اخیر، عوامل بین المللی و داخلی متعددی برای افت صادرات فرش عنوان، اما به تازگی در این رابطه هم اختلاف نظرهایی ایجاد شده است و مرکز ملی فرش، وجود اقتصاد پنهان در صادرات فرش را عامل پررنگی تری برای افت صادرات عنوان می کند. با این حال، صادرکنندگان زیر بار وجود اقتصاد پنهان و قاچاق در صنعت فرش نمی روند و معتقدند علت اصلی مشکلات مربوط به صادرات فرش دستباف، تحریم است.
ضربه اول را تحریم زد
عبدالله بهرامی، رئیس اتحادیه فرش دستباف ایران در گفت وگو با صمت به مهم ترین مشکلات صادرات فرش ایران اشاره کرد و گفت: براساس آمارهای منتشرشده از گمرک، میزان صادرات فرش دستباف ایران در سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۰ ، کاهش یافته است. باید گفت این کاهش تنها مربوط به سال گذشته نبوده از سال ۱۳۹۷ تا به امروز، هر سال شاهد وخیم تر شدن شرایط تجارت صنعت فرش ایران هستیم. ۲ مشکل جدی را می توان به عنوان عوامل اصلی این شرایط عنوان کرد. در گام نخست، باید به تشدید تحریم ها علیه ایران در سال ۱۳۹۷ اشاره کرد. رئیس جمهوری وقت امریکا، صادرات فرش ایران را تحریم کرد و این مسئله، اتفاقی جدی برای این صنعت محسوب می شود. تا پیش از این، درآمد سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیون دلار صنعت فرش، از صادرات به کشور امریکا به دست می آمد. خریداران امریکایی، مهم ترین مشتریان فرش های ایرانی بودند و حدود یک چهارم صادرات فرش، به مقصد این کشور بود.
وی ادامه داد: از سال ۱۳۹۷ و با اعمال تحریم ها بر صنعت فرش، ایران بیش از یک چهارم درآمدهای صادراتی خود را از دست داد. امریکا متوجه شده بود که صنعت فرش برای ایران، مهم و حیاتی است؛ به این دلیل در کنار تحریم های موشکی، صنعت فرش ایران را نیز موردهدف قرار داد تا ضربات محکم تری به بدنه اقتصاد کشور بزند، بنابراین نخستین عامل کاهش صادرات فرش ایران، اعمال تحریم های شدید از سوی امریکا است.
ایراد استراتژی های مدیریتی
بهرامی در ادامه صحبت های خود، به بی توجهی دولت نسبت به تحریم ها تاکید کرد و گفت: زمانی که صادرات فرش ایران تحریم شد، دولت وقت باید تمهیداتی برای تسهیل صادرات و بسته نشدن درهای تجارت جهانی وضع می کرد. باوجود اهمیت صنعت فرش برای اقتصاد کشور، دولت پیشین و حتی دولت فعلی به طورکلی این بخش را نادیده گرفتند و اسباب افول صعت فرش را فراهم کردند. صنعت فرش به معنای واقعی کلمه، یک اقتصاد مقاومتی است؛ این صنعت/هنر بومی، یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانی است و تمام کشورهای جهان، ایران را به فرش آن می شناسند. بنابراین می توان گفت فرش دستباف، برند مهم ایرانی در بازارهای بین المللی است و تا سال های قبل درآمدزایی بالایی برای کشور داشت. وی ادامه داد: در شرایطی که فروش نفت ایران تحریم است، صادرات غیرنفتی برای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. فرش یکی از کالاهایی بود که می توانست منابع ارزی کشور را تا سطح خوبی تامین کند، اما سیاست گذاری دولت ها به نحوی بود که کمر صنعت فرش در ایران شکسته شد. دولت ها باید به خوبی اهمیت توسعه صنعت فرش را درک می کردند و در راستای توسعه و حمایت آن برمی آمدند، اما نه تنها دولت پیشین و حتی دولت فعلی، تسهیلاتی را برای فعالان این صنعت فراهم نکردند، بلکه موانع زیادی را در این مسیر به وجود آوردند.
اقتصاد پنهان بهانه است
بهرامی در ادامه به مسئله اقتصاد پنهان در صنعت فرش اشاره کرد و در این باره گفت: برخی مدیران، وجود اقتصاد پنهان را به عنوان عامل اصلی کاهش صادرات فرش عنوان می کنند که این عقیده صحیح نیست. میزان قاچاق فرش یا هر اقدامی که آن را تحت عنوان اقتصاد پنهان یاد می کنند، بسیار ناچیز بوده و نمی توان آن را تاثیرگذار بر صادرات رسمی دانست. این نوع موارد، جزو مسائل حاشیه ای بوده و نمی توان استنادی به آنها داشت. مهم ترین و تاثیرگذارترین اقدامی که می توانست صنعت فرش ایران را از شرایط فعلی نجات دهد، رویکرد تسهیلگر دولت بود که نه از دولت پیشین و نه دولت فعلی، ندیدیم. تسریع و تسهیل اعطای وام های بانکی برای توسعه صنعت فرش، برگزاری نمایشگاه های داخلی و خارجی برای شناسایی توانایی صنعتگران و حفظ بازارهای خارجی، از جمله کارهایی بود که باید از سوی دولت انجام می شد. هیچ یک از این اقدامات انجام نشد، بلکه موانع صادرات نیز افزایش یافت. وی ادامه داد: پس از تشدید تحریم ها علیه ایران، بانک مرکزی قاعده رفع تعهدات ارزی را برپا کرد و تجار مجبور شدند تا در مدت زمان کوتاه، ارزهای حاصل از صادرات خود را به کشور بازگردانند. این در حالی بود که صادرات فرش، زمانبر و این تجارت برپایه اعتماد پابرجا است. به بیانی دیگر، تجار فرش را به خریدار به صورت امانی تحویل داده اند و خریدار به مقاصد مختلف فرش را می فروشد. در این روند، بازگشت ارزهای حاصل از صادرات فرش زمانبر و بدیهی است که تجار نمی توانند تعهدات ارزی خود به بانک مرکزی را بپردازند. وی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی، تجار ریسک تجارت را نپذیرفته و در نهایت، فعالیت های خود را کاهش داده اند.
پیمان ارزی، دست انداز صادرات غیرنفتی
سیدرضی حاجی آقامیری، فعال بازرگانی و یکی از فعالان صادراتی صنعت فرش در گفت وگو با صمت وجود سیر نزولی در صادرات فرش را تایید کرد و گفت: کاهش میزان صادرات فرش، تنها مربوط به سال قبل نبوده است و طی چند سال اخیر، شاهد افول چشمگیر حجم صادرات این کالاهای مهم بودیم. اگر نگاهی به ارقام صادرات فرش در دهه های گذشته بیندازیم، خواهیم دید این روزها صنعت فرش احوال خوبی ندارد و مهم ترین دلیل آن بی توجهی دولت ها به این صنعت است. در سال های گذشته، صادرات فرش همواره جایگاه دوم یا سوم صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می داد. به عبارتی، بخش زیادی از درآمدهای صادرات غیرنفتی، به این کالا مربوط بود و منابع ارزی کشور را تامین می کرد، اما در حال حاضر، میزان صادرات فرش به حدی کم است که آن را می توان ناچیز توصیف کرد. این فعال بازرگانی تاکید کرد: اهمیت ندادن به ظرفیت های صنعت فرش در استراتژی های مدیریتی و تجاری دولت ها باعث شد تا شاهد وضعیت فاجعه بار فعلی باشیم. مهم ترین اقدامی که باعث تضعیف شدن صنعت فرش ایران شد، شکل گیری مقررات مربوط به بازگشت ارزهای حاصل از صادرات یا همان رفع تعهدات ارزی بود. این کار در کنار تحریم ها باعث شد تا طی سال های اخیر فضایی امن برای صادرات فرش وجود نداشته باشد.
سرچشمه بیماری های اقتصاد کلان
آقامیری در ادامه صحبت های خود به کارآمدی صادرات فرش برای اقتصاد کشور تاکید کرد و در این باره گفت: زمانی که امریکا تمرکز خود را بر تحریم کردن صادرات فرش ایران قرار داد، دولت ایران باید توجه خود را بر ایجاد مسیر امن و متنوع برای فروش این کالا متمرکز می کرد، اما به یک باره وضع قانون رفع تعهدات ارزی باعث شد تا نه تنها فرش، بلکه بیشتر کالاهای صادراتی و مهم برای ایران، در بن بست تحریم های داخلی قرار گیرند. هر نوع کالای غیرنفتی که می تواند حضور ایران در بازارهای تجاری را تضمین کند، مهم است و باید تسهیل روند صادرات آنها در اولویت قرار گیرد. این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: در شرایطی که فروش نفت ایران با تحریم های شدید مواجه است و درآمدهای ارزی ایران در دست اندازهای جدی قرار دارد، هر نوع تلاشی برای هموار کردن مسیرهای صادرات غیرنفتی ارزشمند است. اما متاسفانه به نظر می رسد که مدیران دولتی به این مسئله مهم بی توجه هستند و این بی تفاوتی را می توان عامل اصلی بسیاری از بیماری های اقتصادی فعلی دانست.
سخن پایانی
برخی تجار معتقدند که تعهد ارزی و تمدید نشدن کارت بازرگانی صادرکنندگانی که در بازار فعالیت می کنند، از جمله مهم ترین موانع صادرات به ویژه صادرات فرش است. البته علت اصلی این وضعیت تحریم و علت در پیش گرفتن سیاست رفع تعهد ارزی هم شرایط غیرعادی ناشی از تحریم ها بود، اما عامل کاهش صادرات فرش ایرانی هرچه باشد، به نظر می رسد باید برای بهبود وضعیت صادرات فرش، بیشتر بر عواملی تمرکز کرد که امکان تغییر آنها وجود دارد. به عبارت دقیق تر، می توان رفع موانع داخلی صادرات فرش دستباف را در دستور کار قرار داد که البته همه آنها نیز زیر نظر مرکز ملی فرش نیست و نیاز به همکاری سایر نهادها هم دارد، اما بی تفاوتی مرکز ملی فرش نسبت به اتفاقات جاری در صنعت فرش ایران، جای تعجب و تاسف دارد.
