دگرگونی ‌ های بزرگ در صنعت، کشاورزی، تولید و حمل ‌ ونقل در اواسط قرن هجدهم منجر به وقوع انقلاب صنعتی شد که بیانگر نخستین رابطه علم و صنعت است. انقلاب صنعتی اول بر پایه مکانیزاسیون نیروی آب و بخار شکل گرفت، انقلاب صنعتی دوم بر پایه دستیابی به الکتریسیته و اختراع موتور و انقلاب صنعتی سوم بر پایه کامپیوتر و اتوماسیون شکل گرفت و حالا انقلاب صنعتی چهارم بر اساس سیستم ‌ های فیزیکی سایبری در حال رخ دادن است که روزبه ‌ روز شیوه ‌ های تولید را در صنایع مختلف دچار تغییر می ‌ کند. فناوری ‌ هایی که تغییرات را در صنعت معدنکاری نیز گسترش داده ‌ اند و اثرگذاری بسیاری بر ایجاد ارزش ‌ افزوده، تسهیل فرآیندهای تولید و فرآوری، افزایش بهره ‌ وری، اتوماسیون ‌ سازی فرآیندها و افزایش ایمنی داشته ‌ اند. با توجه به نقش معدن در اقتصاد ایران، صمت در این گزارش به مناسبت روز ملی بهره ‌ وری و بهینه ‌ سازی مصرف، به ابزارها و الزامات افزایش بهره ‌ وری در بهره ‌ برداری از معادن پرداخته است.

رابطه بهره ‌ وری با کاهش هزینه در معدنکاری

سعید فیلسوفیان مشاور کسب ‌ وکار: برای بررسی نقش بهره ‌ وری در بهره ‌ برداری از معادن باید به یک نکته کلیدی توجه داشت و آن تفاوت بهره ‌ وری و بهره ‌ برداری در این حوزه اقتصادی است. معادن در ایران جزو انفال و در اختیار دولت است و بهره ‌ برداران اصلی نیز سازمان ‌ های دولتی و شرکت ‌ های اصطلاحا خصولتی هستند. بنابراین تمرکز روی «بهره ‌ برداری» بوده و توجه کمتری به «بهره ‌ وری» می ‌ شود؛ از سوی دیگر پایین بودن فناوری استخراج، دانش فنی پایین و تحریم ‌ ها باعث شده با از بین رفتن بازار رقابتی در استخراج، تامین نیاز صنایع پایین ‌ دستی معدن در اولویت قرار گیرد. هرچند این امر در شرایط کنونی کشور شاید اجتناب ‌ ناپذیر باشد، اما در درازمدت می ‌ تواند یک فرهنگ غلط را در بهره ‌ برداری از معادن کشور نهادینه کند که نتیجه آن از دست رفتن ذخایر ملی و نرخ تمام ‌ شده بالاتر است. اگر سیاست دولت جایگزینی معدن به ‌ جای نفت در اقتصاد کشور است، بهره ‌ وری در استخراج باید بالا رود و به یک نقطه بهینه بین بهره ‌ برداری و بهره ‌ وری برسیم. با توجه به اهمیت بهره ‌ وری در کاهش هزینه، بررسی این مهم در دستور کار موسسات بین ‌ المللی قرار گرفته است. انجمن آمریکایی مشاوره مالی و ممیزی شرکت ‌ های بین ‌ المللی ( Deloitte ) نیز با همین هدف به بررسی و معرفی راهکارهایی برای بازگرداندن بهره ‌ وری به مسیر تولید پرداخت و معتقد بود تحقق این شاخص به کاهش هزینه در تولیدات صنایع معدنی منجر خواهد شد. برای گام ابتدایی، باید برنامه ‌ ریزی در حوزه معدن تقویت شود؛ همچنین شرکت ‌ ها می ‌ توانند با بررسی مزایا و خطرات احتمالی کاهش ذخایر، بهینه ‌ سازی سایت ‌ های معدنی را از طریق تعیین توالی پیشرفته تضمین کنند.

در مرحله بعدی «بهبود و ارتقای بودجه و مدیریت ریسک» باید مدنظر قرار گیرد. در مرحله سوم نیز باید برای نیروی کار برنامه ‌ ریزی جدی شود. مرحله بعدی مربوط به بهبود بهره ‌ وری از طریق فناوری است. در مرحله نهایی نیز باید «تعالی عملیاتی» پیگیری شود. در این مرحله، شرکت ‌ ها برای کاهش هزینه ‌ ها باید مدل ‌ های عملیاتی را دوباره ارزیابی کنند تا از داشتن سیستم ‌ های مدیریتی و گزارشگری لازم برای ایجاد فرهنگ مدیریت هزینه اطمینان حاصل شود. در ادامه با ایجاد «فرهنگ پیشرفت عملیاتی پایدار» می ‌ توان به بهره ‌ وری در معدن و صنایع معدنی رسید.

راهکارهای نوین در راستای افزایش بهره ‌ وری

سجاد غرقی، نایب ‌ رئیس گروه صنعت و معدن اتاق بازرگانی تهران: درگذشته بهره ‌ وری ( Productivity ) تنها از فرمول ستانده برنهاده تبعیت می ‌ کرد، اما امروزه این فرمول با ورود تکنولوژی ‌ های جدید تغییر کرده و تکنولوژی ‌ ها به ما کمک می ‌ کنند که با ضایعات صفر، تولید کنیم و این مسئله امروز معادن در جهان است. مطالعات موسسه مکنزی در حوزه بهره ‌ وری صنعت معدنکاری حاکی از کاهش ۲۸ درصدی بهره ‌ وری معادن در جهان طی یک دهه گذشته است که این موضوع معادن را به سمت استفاده از راهکارهای نوین و فناوری ‌ های جدید جهت افزایش بهره ‌ وری کشانده است. این فناوری ‌ ها شامل اتوماسیون (تراک ‌ های خودران)، هوش عملیاتی، سیستم ‌ های ردیابی نیروی کار در معادن، نظارت آنلاین بر عملیات معدن کاری و دوقلوهای دیجیتال است.

استرالیا، پیشتاز رشد بهره ‌ وری

صنعت معدن کاری استرالیا، پیشرو در جهان ازنظر به ‌ کارگیری تجهیزات و ماشین ‌ آلات به ‌ روز معدنکاری است و این کشور بالاترین رشد بهره ‌ وری را در حوزه بهره ‌ برداری از معادن سنگ ‌ آهن کسب کرده است، به ‌ طوری ‌ که رشد ۷۱ درصدی بهره ‌ وری در معادن سنگ ‌ آهن استرالیا رخ ‌ داده است. همچنین شرکت ‌ های معدنی مانند گروه فلزات فورتسکیو، ریوتینتو، بی ‌ اچ ‌ پی بیلتون و سانکور، بیشترین افزایش تعداد بکارگیری ماشین ‌ آلات نوین و هوشمند را در جهان داشته ‌ اند. آمار بکارگیری این ماشین ‌ آلات در سال ۲۰۲۱ نسبت به ۲۰۱۹ ، توسط شرکت ‌ های سانکور ۳۲۲ درصد، بی ‌ اچ پی بیلتون ۲۵۲ درصد، گروه فلزات فورتسکیو ۶۹ درصد و ریوتینتو ۶۲ درصد رشد داشته است. برای نمونه معدن سنگ ‌ آهن کریسمس کریک با مدیریت گروه فورتسکیو، دارای بیشترین تراک ‌ های خودران با ۷۴ کامیون در جهان است که سبب افزایش ۱۵ درصدی بهره ‌ وری در این معدن، کاهش ۳ درصدی هزینه ‌ های تعمیر و نگهداری و افزایش ۴۰ درصدی عمر لاستیک تراک ‌ ها شده است. باید به این موضوع توجه کرد که فناوری ‌ های نوین تحولات عظیمی را در حوزه معدنکاری ایجاد کرده ‌ اند. افزایش استفاده از این تکنولوژی ‌ ها، سبب افزایش بهره ‌ وری، افزایش ایمنی و کاهش هزینه ‌ ها شده و درنهایت معدنکاری را به سمت تولید رقابتی ‌ تر خواهد برد. بنابراین باید سیاست ‌ گذاران و بازیگران این صنعت در ایران به این موضوع توجه بیشتری داشته باشند تا در آینده بتوانیم جایگاه خود را در بازارهای جهانی حفظ کنیم. به همین دلیل است که بسیاری معتقدند اگر معدنکاری با همین شیوه سنتی ادامه یابد به ‌ مرور از بازارهای جهانی حذف خواهیم شد. لازمه جهش یا تغییر در هر صنعتی، برقراری تعادل در آن صنعت و نبود ناهماهنگی میان بازیگران و سیاست ‌ گذاران آن است بنابراین تنها با واردات تکنولوژی مشکل همسانی «بهره ‌ وری» با «بهره ‌ برداری» حل نخواهد شد.

درنهایت اینکه برای ورود به عرصه معدنکاری دیجیتال باهدف ارتقای بهره ‌ وری معادن، باید در گام نخست چالش ‌ های حوزه معدن در تمام بخش ‌ های فرهنگ کار، سرمایه ‌ گذاری، تعاریف کاربردی بهره ‌ برداری با تاکید بر سودآوری ملی و ... رفع شود.

سخن پایانی

در دهه اخیر مدیران حوزه معدن از نیاز به پیشرفت چشمگیر در بهره ‌ وری تولید کالاهای معدنی آگاه شده ‌ اند، هنوز وقتی از آنها سوال می ‌ شود که آیا آنها بهره ‌ وری را در تولید لحاظ می ‌ کنند، بیشتر آنها تقریبا پاسخ دقیق و روشنی برای این سوال ندارند. دلیل آن، کمبود آگاهی واقع ‌ بینانه جمعی در این حوزه هست. با رصد صنایع معدنی در کشورهای پیشرفته ازجمله استرالیا می ‌ توان به ‌ راحتی دریافت که آنها بهره ‌ وری در تولید کالاهای معدنی و صنعت معدن را در مرحله نخست تمامی برنامه ‌ ریزی ‌ های خود قرار داده ‌ اند و ازاین ‌ رو در این حوزه پیشرو و موفق هستند. درنتیجه می ‌ توان ادعا کرد که در دوره معاصر در تمامی صنایع مخصوصا صنعت معدن و فلزات، بهره ‌ وری از جایگاه ویژه ‌ ای برخوردار است و نباید با توجه به نرخ افزایش بهره ‌ برداری در صنعت معدن، از بهره ‌ وری چشم ‌ پوشی کرد. بهره ‌ وری به ‌ ویژه در دوران معاصر که همه منابع طبیعی رو به پایان هستند، نه ‌ تنها باعث حفظ آنها شده بلکه با راهکارهای استاندارد بهره ‌ وری می ‌ توان با استفاده از حداقل منابع، کالاهایی با حداکثر کیفیت را در همه صنایع تولید کرد.