تقریبا تمام کارشناسان بر این باورند که فرسایش خاک و فرونشست از جمله مسائلی هستند که آینده سرزمینی ایران را تهدید می‌کنند، این در حالی است که سالانه نیز بر مقدار آنها افزوده می‌شود. فرسایش خاک در ایران دلایل مختلفی دارد که از جمله آنها می‌توان به روان‌آب‌ها، باد‌های فرسایشی، چرای بی‌رویه دام، نابودی مراتع و جنگل‌ها اشاره کرد. از سوی دیگر فرونشست زمین نیز رابطه مستقیمی با فرسایش خاک دارد و افزایش یکی منجر به افزایش میزان دیگری می‌شود. به‌گفته پژوهشگران زمانی‌که فرسایش خاک افزایش پیدا کند، حتی اگر میزان بارندگی‌ها به اندازه کافی باشد، این آب‌ها کمتر می‌توانند در خاک نفوذ کامل داشته باشند؛ در نتیجه میزان آب‌های زیرزمینی کم و آب‌های جاری زیاد می‌شود، همین مسئله یکی از دلایل فرونشست زمین قلمداد می‌شود. صمت در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان به تاثیر متقابل این پدیده‌های مخرب بر یکدیگر در گستره سرزمینی ایران پرداخت.

افزایش سرعت فرسایش خاک در پی فرونشست زمین

بنا بر یک گزارش پژوهشی که در آذر سال ۱۳۹۷ منتشر شد، ۱۷ استان کشور درگیر پدیده فرونشست شده‌اند و روز به روز بر عمق فروچاله‌ها در نقاط مختلف سرزمین ایران افزوده می‌شود. پژوهش‌ها حاکی از آن است که درحال‌حاضر جز گیلان پدیده فرونشست در تمامی استان‌های کشور با شدت‌های کم و زیاد در حال رخ دادن است. این موضوع موجب شده سرعت فرسایش خاک هم در این استان‌ها افزایش پیدا کند.

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌وگو با صمت درباره تاثیرات مخرب پدیده فرونشست گفت: از سال ۱۳۵۵ تاکنون نزدیک ۱۳۵ میلیون کیلومترمکعب آب زیرزمینی در کشور ما کم شده است. برای تجسم این میزان هدررفت آب باید گفت این میزان برابر است با استخری با پهنای یک کیلومتر که طول آن از ساحل مازندران تا جزیره قشم است و عمق آن تا صد متر یعنی ۳ برابر عمق متوسط خلیج‌فارس. نتیجه این کاهش میزان آب این است که ۶۰۹ دشت کشور به عارضه فرونشست مبتلا شده‌اند و نرخ فرونشست هر سال حدود ۱۰ سانتیمتر است و در برخی مناطق از جمله جنوب غرب تهران به ۲۴ سانتیمتر هم می‌رسد.

وی تنها ترک خوردن ساختمان‌ها را اثر مهم فرونشست ندانست و گفت: از مهم‌ترین عوارض فرونشست زمین از بین رفتن ظرفیت آبخوانی دشت‌های کشور است که باعث از دست رفتن قابلیت انتقال آب به زیر زمین می‌شود. در این شرایط اگر میزان نزولات جوی در سال‌های آینده بیشتر شود، به‌دلیل کاهش اثر نفوذ زمین روان‌آب‌‌ها خاک‌های مغذی دشت‌های ما را از بین می‌برند و همین امر موجب شدت گرفتن فرسایش خاک می‌شود.

وی با بیان اینکه یکی از مشکلات حال حاضر کشور فرسایش خاک است، گفت: چندین برابر استاندارد جهانی در کشور فرسایش خاک داریم؛ چرای بی‌رویه دام در مراتع، کمبود بارندگی، خشکسالی‌ها و فرونشست دست به‌دست هم داده و این فرسایش خاک را تشدید می‌کند.

بیت‌اللهی گفت: وقتی روان‌آب‌ها به‌صورت سیلاب یا پخش‌شدگی آب، خاک را می‌شوید و می‌برد، خاک‌شستگی و فرسایش خاک رخ می‌دهد. ارزش خاک برای کشاورزی در نیم متر اول آن است و بقیه آن مواد مغذی برای کشاورزی نداردکه وقتی فرسایش خاک رخ می‌دهد، این ارزش از بین می‌رود.

به‌گفته این زمین‌شناس، متاسفانه پدیده فرونشست در تمامی استان‌های کشور، غیر از گیلان در حال گسترش است. این معضل در کنار تمامی آثار زیانبار، فرسایش خاک را هم تشدید می‌کند که این موضوع از نظر زیست‌محیطی و کشاورزی خسارات سنگینی را به بار می‌آورد.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزود: وقتی فرونشست در اثر کاهش سطح آب زیرزمینی رخ می‌دهد، رطوبت سطح زمین از بین می‌رود و خاک خشک می‌شود. در این زمان با جریانات جوی سطح بالایی خاک تبدیل به گرد و خاک و از جایی به جای دیگری جابه‌جا می‌شود و مواد معذی آن از بین می‌رود.

بیت‌اللهی بیان کرد: وقتی فرونشست زمین در گستره‌ای رخ دهد، قطع به یقین فرسایش خاک را در آن نقطه خواهیم داشت. در همین حوالی جنوب غرب تهران مساحتی در حدود ۱۸۰۰ کیلومترمربع درگیر فرونشست است و در ورامین، اصفهان و کرمان هم این پدیده را شاهدیم. همچنین در خراسان رضوی، کرمان و اصفهان بیشترین گستره فرونشست و فرسایش خاک را داریم و خاک مواد مغذی و اصلی خود را از دست می‌دهد.

وی افزود: براساس ارزیابی در مقیاس کشوری، وسعت و گستردگی پهنه‌های فرونشستی در ایران، حدود ۱۸۵هزار کیلومترمربع (۱۸میلیون و ۵۰۰هزار هکتار) و معادل تقریبی ۱۱درصد از وسعت سرزمینی ایران است، اما در همین بخش از محدوده‌های در معرض خطر فرونشست زمین در ایران، بخش‌های وسیعی از کلانشهرها، شهرهای بزرگ و آبادی‌های متعدد واقع شده که جمعیت ساکن در آنها حدود ۴۹ درصد جمعیت کل کشور را دربرمی‌گیرد که همین امر ریسک فرونشست زمین را دوچندان می‌کند.

استان تهران دارای بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی است و به‌دنبال آن، استان‌های خراسان‌رضوی، اردبیل و گلستان قرار دارند. استان خراسان‌رضوی باتوجه به مساحت بالای آن، دارای تراکم بالای پهنه‌های فرونشستی است، به‌همین‌دلیل، توجه به مخاطره فرونشست زمین در استان خراسان‌رضوی باید اولویت بالاتری داشته باشد. روستاهای استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، گلستان و فارس به‌طورنسبی در معرض قرارگیری بیشتری با خطر فرونشست زمین هستند. استان اصفهان از نظر تعداد شهرهای در معرض خطر فرونشست زمین، در صدر قرار دارد و استان‌های خراسان‌رضوی، فارس و تهران به‌ترتیب در رده‌های بعدی هستند. همچنین، از نظر تعداد جمعیت شهری در معرض خطر فرونشست زمین، استان‌های تهران، خراسان‌رضوی و اصفهان در ۳ رده اول کشوری هستند.

۵۰۰ دشت ایران، درگیر فرونشست

حمیدرضا رمضانی، استاد دانشگاه و کارشناس خاک در گفت‌وگو با صمت گفت: متاسفانه استفاده نادرست از منابع آب و خاک موجب شده بسیاری از مناطق کشور دچار فقر منابع آبی و خاکی شوند. وقتی سفره‌های آب زیرزمینی نابود شوند، زمین دچار مرگ آبخوان می‌شود و متاسفانه این آخرین مرحله از بیابان‌زایی در سطح کره زمین است که به آن فرونشست می‌گویند. در ایران در مجموع ۶۰۹ دشت وجود دارد که متاسفانه ۵۰۰ دشت دچار فرونشست شده و حدود ۱۰۰ دشت در مرحله بحرانی هستند و به‌عنوان دشت ممنوعه شناخته می‌شوند و کمتر از ۱۰ دشت در وضعیت مانایی و ایستایی قرار دارند. همچنین، به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، فرونشست زمین در کشور به مرز بحرانی رسیده، این در حالی است که طول دوره بازگشت زمین در دنیا ۷۰ هزار سال است. متاسفانه نزدیک یک میلیون حلقه چاه غیرمجاز در کشور داریم که تمام این مسائل باعث شده اراضی زمین غیرقابل‌کشت و به پهنه بیابانی کشور افزوده شود.به‌گفته رمضانی، نزدیک ۵ میلیون سال زمان می‌برد تا یک سفره زیرزمینی یا آبخوان تشکیل شود؛ آبخوان‌هایی که به‌شکل مویرگی در داخل زمین وجود دارند، اما در کشور ما با بی‌تدبیری روزافزون نابود شده‌اند.

۳۰ هزار آبادی خالی از سکنه

این استاد دانشگاه تاکید کرد: متاسفانه فرونشست زمین به شهرها و روستاها رسیده، اما واقعیت‌ها را به‌‌دلایلی بازگو نمی‌کنند. بیش از ۳۰ هزار پارچه آبادی در کشور خالی از سکنه شده که اینها موجب افزایش اراضی بیابانی می‌شود. به‌گفته وی، سالانه در شهرستان دماوند ۲۰ میلیمتر فرونشست زمین داریم، در حالی که استاندارد فرونشست در جهان سالانه ۱.۵تا ۲ میلیمتر است. همچنین، سالانه در ورامین بیش از ۴۰۰ میلیمتر فرونشست زمین داریم. از سوی دیگر، بسیاری از مناطق ایران را تبدیل به منطقه بی‌قرار به‌لحاظ زیست‌محیطی کرده‌ایم؛ مناطقی که دیگر کاربری قبلی خود را ندارند و در آستانه تبدیل شدن به بیابان هستند. این کارشناس خاک در ادامه بااشاره به کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک کشور که موجب افزایش تنش‌های زیست‌محیطی می‌شود، گفت: متاسفانه با جای‌گذاری صنایع آب‌بر و آب‌برترین محصولات کشاورزی در خشک‌ترین استان‌ها تیشه به ریشه محیط‌زیست زده شده است. برای مثال، سطح زیر کشت برنج در اصفهان به ۶ هزار هکتار می‌رسد، در حالی که میزان بارش متوسط اصفهان ۸۰ میلیمتر است و به‌ازای تولید هر تن برنج در این استان بیش از ۳۵ هزار لیتر آب مصرف می‌شود. طبق استانداردهای جهانی، برنج باید در مکان‌هایی که میانگین بارش سالانه آن حداقل ۷۰۰ میلیمتر و میزان تبخیر آن هم به‌طورمیانگین ۷۰۰ میلیمتر در سال است، کشت شود. وی درباره میزان تخریب جنگل‌های هیرکانی گفت: جنگل‌های هیرکانی شمال ایران در یک دوره زمانی ۴۰ساله کاهش اراضی داشته است؛ جنگل‌هایی که دارای قدیمی‌ترین پوشش گیاهی کره زمین است و عمر آنها به ۴۵ میلیون سال می‌رسد؛ یعنی از پیش از عصر یخبندان این جنگل‌ها توانسته‌اند تاب‌آوری خود را حفظ کنند. متاسفانه طی یک بی‌فرهنگی محض این جنگل‌ها رو به نابودی هستند.

شهرهای بیابانی

این کارشناس خاک ویلاسازی در زمین‌های حاصلخیز را یکی دیگر از نمودهای بیابان‌زایی دانست و گفت: متاسفانه در ۲۵ سال اخیر، ۴ میلیون هکتار زمین کشاورزی را با تغییر کاربری از دست داده‌ایم که این خود نوعی از بیابان‌زایی است. رمضانی در ادامه بیان کرد: با تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی در مناطق خوش‌آب‌وهوا که جای آن ویلا یا ساختمان‌های بلندمرتبه ساخته می‌شود و تبدیل زمین کشاورزی به ویلا مصرف آب ۷ برابر می‌شود و این اقدامات هم بر بیابان‌زایی می‌افزاید.

سخن پایانی

فرونشست‌هایی که در ایران اتفاق افتاده به خاطر از بین رفتن خاک است و متاسفانه این روند در کشور رو به افزایش است و درحال‌حاضر شاهد فرونشست سالانه ۳۰ سانتیمتری خاک در کشور هستیم. باتوجه به فرصت اندکی که برای جلوگیری از بروز بحران‌های زیست‌محیطی خطرناک باقی مانده لزوم پیگیری راهکارها بیش از گذشته احساس می‌شود. برای مثال برای تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی، در مواقع بارندگی و در فصل بارش با روش‌های نوین آبخیزداری آب‌های جاری به سفره‌های آب‌های زیرزمینی هدایت می‌شوند تا آبی که در طول سال برداشت شده، برگشت داده شود. همچنین شیوه‌های آبیاری هم جزو موارد مهم در کاهش فرونشست است. اگر محصولی متناسب با اقلیم مکانی کاشته می‌شود، باید شیوه‌هایی که منجر به صرفه‌جویی بیشتر در مصرف آب می‌شود را به کار گرفت. اغلب شیوه‌های آبیاری در کشاورزی استان اصفهان غرقابی است که آب زیادی در این روش هدر می‌رود. در واقع روش‌های نوین آبیاری از رویکردهایی است که برخی از کشورهای مترقی به کار گرفتند و توانستند بر فرونشست زمین غلبه کنند.