پاکستان بازاری ۲۴۰ میلیون نفری با بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک زمینی و اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و دینی با ایران است. پاکستان پنجمین کشور پرجمعیت جهان است؛ با این وجود میزان مبادلات تجاری این کشور با میزان جمعیت آن متناسب نیست. براساس آمار تجارت ایران و پاکستان ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ با رشد ۱۸.۱ درصدی همراه بوده و ارزش واردات ایران از پاکستان نسبت به سال ۱۴۰۰، حدود ۲.۷ برابر شده که البته بیش از ۸۵ درصد واردات ایران از پاکستان مربوط به برنج است. در کل تجارت ایران با پاکستان در سال‌های گذشته افت‌وخیز زیادی داشته، اما در سال‌های اخیر، اقدامات مهمی برای گسترش روابط دو کشور شامل همکاری اقتصادی مانند ایجاد دو پایانه مرزی جدید در منطقه «ریمدان-گَبد» و «پیشین-مند» و یادداشت تفاهم همکاری برای ایجاد ۶ بازارچه مرزی مشترک به امضا رسیده است. در گزارش پیش رو به این سوالات پرداخته‌ایم که آیا پاکستان برای ایران به‌عنوان کشور همسایه بازار مناسبی است؟ تاکنون ایران از ظرفیت‌های موجود در این بازار چه استفاده‌ای کرده است؟

تجارت خارجی پاکستان

پاکستان در بین ۱۳۸ کشور جهان، دارای رتبه ۶۱ صادرات، ۴۶ واردات و از نظر تراز تجاری در جایگاه ۱۳۲ قرار دارد. مجموع صادرات پاکستان در سال ۲۰۲۲ میلادی ۳۱میلیارد و ۱۷۵میلیون دلار و جمع واردات این کشور ۷۱میلیارد و ۱۰۴میلیون دلار بوده است. بر این اساس می‌توان پاکستان را یک کشور با درجه بالای خودکفایی در تولید و مصرف دانست. ۵ کشور برتر مقصد صادراتی پاکستان عبارتند از امریکا، چین، انگلیس، آلمان و هلند و ۵ مبدا وارداتی این کشور شامل چین، امارات متحده عربی، اندونزی، امریکا و عربستان هستند. بزرگ‌ترین‌ شریک‌ تجاری‌ پاکستان در بخش‌ صادرات نیز ایالات متحده امریکا است. بیشترین حجم صادرات این کشور شامل منسوجات، پوشاک بافتنی و غیربافتنی، پنبه و غلات است و بیشترین حجم کالاهای وارداتی را محصولات نفت و سوخت‌های معدنی، ماشین‌آلات برقی، ماشین‌آلات صنعتی و آهن و استیل و... تشکیل مي‌دهند. ایالات متحده امریکا، چین، انگلیس، آلمان، هلند، امارات متحده عربی، اسپانیا، ایتالیا، افغانستان و بنگلادش 10 کشور برتر مقصد صادرات کالاها و خدمات پاکستان هستند.

10 کشور نخست واردکننده کالا و خدمات به پاکستان نیز شامل چین، امارات متحده عربی، اندونزی، ایالات متحده امریکا، عربستان سعودی، قطر، کویت، ژاپن، افریقای جنوبی و تایلند است.  10 کالای برتر صادراتی پاکستان منسوجات، پوشاک بافتنی، پنبه، پوشاک غیربافتنی، غلات، کوپر، محصولات چرمی، میوه و آجیل، مواد معدنی و سنگ‌های طبیعی و ابزارآلات دقیق است.  در سال ۱۴۰۱ برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق شده با سهم حدود ۷۶.۸ درصد از ارزش کل، برنج نیمه‌سفیدشده با سهم حدود ۸.۶ درصدی و دانه کنجد به‌‌استثنای بذر آن با سهم حدود ۴ درصدی از ارزش کل، از عمده کالاهای وارداتی از پاکستان بوده است؛ بنابراین در مجموع بیش از ۸۵ درصد واردات ایران از این کشور برنج است.

۱۰ کالای صادراتی به پاکستان

عمده‌ترین کالاهای صادراتی ایران به همسایه جنوب غربی، مشتقات نفتی، گاز مایع، محصولات پتروشیمی، انواع روغن صنعتی و روغن موتور، میوه و تره‌بار، صیفی و سبزی، مصالح ساختمانی، محصولات فولادی، کاشی و سرامیک، لوازم خانگی، کود، قیر، حلال‌ها و مواد شیمیایی، شوینده‌ها و محصولات آرایشی و بهداشتی، محصولات پلاستیکی، لوله و شیلنگ، لاستیک و تیوپ خودرو و موتورسیکلت، پوست دباغی‌شده، کاغذ، دستمال کاغذی، نخ و پارچه، فرش و موکت، پوشاک و کفش، شیشه و آینه، یخچال، اجاق گاز، گاو صندوق، کولر، لوازم آشپزخانه، سیم و کابل، لوستر و... بودند. همچنین در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۲ مجموعا به ۳۹ کشور لبنیات صادر شده که عراق با ۱۸۴هزار تن نخستین و پاکستان با ۴۳.۵ هزار تن دومین مقصد صادراتی لبنیات ایران هستند.همچنین پاکستان ششمین مقصد صادراتی خراسان رضوی است و براساس آخرین آمار در ۵ ماه نخست سال جاری ۲۸ میلیون دلار کالا از خراسان رضوی به پاکستان صادر شده است. چند سالی است که برنامه‌های مختلفی برای توسعه صادرات کالا به این کشور در قالب اعزام یا پذیرش هیات‌های تجاری، شرکت در نمایشگاه‌ها، داشتن پاویون نمایشگاهی، برگزاری همایش‌های مشترک و افزایش سهم صادراتی ایران در تامین نیازهای کالایی آن کشور تدوین شده و در حال اجرا است. از سوی دیگر قرار بود گاز ایران به پاکستان صادر و سپس از طریق آن به هند برسد که تا مراحل نهایی اجرا نیز رسید اما عملی نشد.این در حالی است که مدتی پیش پاکستان اعلام کرد: به‌دلیل کمبود ذخایر ارزی و بالارفتن تورم قصد دارد نفت، گاز و برخی کالاها را به‌‌شکل تهاتری از کشورهایی نظیر ایران بخرد. به‌بیان دیگر، پاکستان در ازای خرید انرژی از ایران پولی نمی‌پردازد، بلکه با دادن کالا بدهی خود را تسویه می‌کند.

ایران به دنبال تجارت پایاپای با پاکستان

عبدالحکیم ریگی، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و پاکستان درباره وضعیت تجارت ایران با پاکستان به صمت گفت: پاکستان کشوری است که با سیاست درهای باز به تجارت می‌پردازد و هیچ محدودیت‌های گمرکی و تعرفه‌ای برای واردات ندارد. حدود 310 قلم کالا از پاکستان به ایران وارد و 325 قلم کالا از ایران به پاکستان با 10 تا 30 درصد معافیت تعرفه صادر می‌شود. روابط اقتصادی و تجاری ایران و پاکستان نسبت به گذشته بهبود یافته، اما این سطح تجارت ایران و پاکستان، کفایت نمی‌کند و رسیدن به تجارت 5 میلیارد دلاری بین دو کشور هدف‌گذاری شده است. در کل ظرفیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری ایران و پاکستان زیاد و متنوع است و باتوجه به آنها می‌توان با تسهیل شرایط تجاری، سطح همکاری‌ها را توسعه داد.

وی در بیان چالش‌هایی که مانع تحقق تجارت 5 میلیارد دلاری بین دو کشور می‌شود، افزود: باید برای کمبود زیرساخت‌ها و تعرفه‌ها که از موانع رشد تجارت میان ایران و پاکستان است چاره‌ای اندیشید. در واقع برای تحقق این هدف، باید موانع و مشکلات عمده صادراتی مانند دخالت‌های بانک مرکزی و ایفای تعهدات ارزی رفع شود.

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و پاکستان در بیان راهکارهایی برای رفع چالش‌های موجود اظهار کرد: اگر واردات در مقابل صادرات بدون دخالت بانک مرکزی اجرایی شود، بدون شک شاهد گسترش مبادلات تجاری دو طرف خواهیم بود و ایفای تعهدات ارزی صادرکنندگان نیز با شرایط بهتری انجام خواهد شد. همچنین اتاق بازرگانی زاهدان به پاکستان پیشنهاد داده که قراردادهای تعرفه آزاد یعنی تجارت آزاد بین دو طرف امضا شود تا به این واسطه از قاچاق جلوگیری شود. در مجموع برای افزایش مبادلات تجاری با کشور پاکستان، تغییر سیستم بانکی، تبادلات پولی و خدمات گمرکی ضروری است.

تولید مشترک ایران و پاکستان

ریگی با بیان پیشنهادی مبنی بر تولید مشترک ایران و پاکستان، افزود: پاکستان کشوری با جمعیت قابل‌ملاحظه و بازاری خوب است. بهتر است برای رشد مراودات تجاری میان ایران و پاکستان، با توجه به ظرفیت‌های موجود در مرز و با انرژی ارزان، کالاهایی به‌منظور صادرات به پاکستان تولید شود. وی درباره بازگشایی مرز ریمدان گفت: مرز ریمدان مهم‌ترین گذرگاه مرزی ایران با کشورهای هند، چین و پاکستان است. این مرز در جنوب سیستان‌وبلوچستان قرار داد و به‌دلیل نزدیک بودن به شهر کراچی که مرکز تجاری و صنعتی پاکستان است، اهمیت زیادی دارد. بازگشایی مرز ریمدان اتفاق مثبتی است، زیرا منطقه مرزی ریمدان می‌تواند نقش جدی در تامین کالاهای اساسی از جمله برنج موردنیاز کشور داشته باشد.

ما به‌دنبال ارز نیستیم

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و پاکستان درباره سود ایران از تجارت با پاکستان باتوجه به کمبود ذخایر ارزی این کشور، اظهار کرد: کمبود منابع ارزی پاکستان وجود دارد، اما ما دنبال تجارت پایاپای یا تهاتری با پاکستان هستیم، زیرا پاکستان کالاهای اساسی مانند برنج، دانه‌های روغنی و گوشت و میوه‌های گرمسیری دارد و ایران می‌تواند در زمینه واردات دام زنده، گوشت و برنج از پاکستان اقدام کند.  وی درباره تاثیر راه‌اندازی مراکز تجاری و فروشگاه ایرانی در پاکستان و وجود بازارچه‌ها بر میزان مراودات تجاری گفت: احداث مراکز تجاری و فروشگاه در پاکستان نیاز است و اکنون نیز اتاق مشترک ایران و پاکستان برنامه‌ریزی‌هایی را در این زمینه دارد.

ناوگان خسته

ریگی با انتقاد از وضعیت حمل‌ونقل در تجارت با این کشور اظهار کرد: ناوگان ما خسته هستند و دولت باید با توسعه زیرساخت‌‎ها و بهبود حمل‌ونقل، هزینه مبادله را کاهش دهد تا قدرت رقابت ایران بیشتر شود، زیرا در صورت توسعه سیستم حمل‌ونقل شاهد کاهش قیمت 30 درصدی محصولات در بازار خواهیم بود. بین دو کشور 7 بازارچه مشترک فعال است که تنها امتیاز آنها کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل است.

ایران در رقابت جا ماند!

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و پاکستان درباره توافق وزرای خارجه چین و پاکستان بر سر تبدیل افغانستان به هاب ترانزیت منطقه و مسیر اتصال آسیای میانه به دریای عرب در اردیبهشت سال جاری گفت: مدت‌هاست که جنگ خاموش کریدورها شروع شده و متاسفانه ما به‌واسطه هند نتوانستیم از ظرفیت‌های خوب کریدورها استفاده کنیم که امیدواریم با همکاری پاکستانی‌ها در آینده بتوانیم به اروپا وصل شویم و کریدور را دوباره زنده کنیم.  در نشست گروه 20، هند و عربستان سعودی از احداث کریدور دریایی-ریلی خبر دادند که به‌عنوان یک مسیر غربی-شرقی، هند را به کشورهای عربی خلیج‌فارس، اردن، اسرائیل و سپس کشورهای اتحادیه اروپا متصل می‌کند.در چنین شرایطی باتوجه به معطلی ده‌ساله توسعه بندر چابهار به‌دست هندی‌ها، ظاهرا تمایلی برای توسعه این بندر مهم اقیانوسی ازسوی آنها وجود ندارد.

ظرفیت صادرات محصولات غذایی

روح‌الله شریفی، معاون امور بازرگانی اداره کل صنعت، معدن و تجارت سیسستان و بلوچستان درباره وضعیت تجارت ایران و پاکستان به صمت گفت: پاکستان بازار هدفی جمعیتی است، اما با وجود اینکه ایران یکی از کشورهای همسایه پاکستان است و مرزهای طولانی با این کشور داریم در تجارت و صادرات به این کشور جایگاه چندانی نداریم. چین، امارات، امریکا، اندونزی، عربستان، قطر، ژاپن، کویت، مالزی و کره جنوبی به‌ترتیب ۱۰ کشور برتر صادرکننده به پاکستان هستند. در مجموع متاسفانه ایران سهم قابل‌توجهی از بازار پاکستان ندارد و به‌دنبال تجارت آزاد با پاکستان برای بهبود مراودات تجاری هستیم. این در حالی است که باوجود هدف‌گذاری تجارت 5 میلیارد دلاری بین دو کشور هنوز به 3 میلیارد دلار نیز نرسیدیم.

وی در تشریح دلایل اهمیت تجارت با پاکستان اظهار کرد: پاکستان، دروازه هند شرقی است، چراکه با عبور از پاکستان به کشورهایی چون هند، بنگلادش و مالزی و بازاری حدود یک میلیارد نفری خواهیم رسید. از سوی دیگر براساس برآورد کارشناسان، جمعیت پاکستان تا 20 سال آینده به 2 برابر جمعیت فعلی خواهد رسید. در نتیجه باید سهم بیشتری از بازار پاکستان را به خود اختصاص دهیم و در بخش مواد غذایی می‌توانیم حضور 52 درصدی در این بازار داشته باشیم.

سهم بیشتری نیاز است

معاون امور بازرگانی اداره کل صنعت، معدن و تجارت سیسستان و بلوچستان با اشاره به رشد صادرات ایران به پاکستان بیان کرد: در مجموع از سال 99 تاکنون صادرات به پاکستان رشد 65 درصدی را تجربه کرده که نشان‌دهنده رفع موانع صادرات و واردات است؛ اما باز هم برای دستیابی به سهم بیشتر در این بازار باید به رفع چالش‌ها و توسعه زیرساخت‌ها پرداخت.

سخن پایانی

در این گزارش به چالش‌های موجود در تجارت میان ایران و پاکستان پرداختیم. در نهایت آنچه به‌دست آمد اهمیت مراودات با پاکستان به‌عنوان دروازه‌ای برای ورود به برخی کشورها نظیر هند، بنگلادش و... است که به این واسطه می‌توان کریدور مرده را زنده کرد. از سوی دیگر ایران مایل به توسعه تجارت تهاتری با این کشور است تا از این طریق با ارزبری کم به واردات کالاهای اساسی بپردازد.