طلسم ارز تک‌نرخی
چندی پیش مسعود میرکاظمی، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان برنامه‌وبودجه در حاشیه نشست کمیسیون تلفیق لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ با اشاره به حذف ارز ترجیحی، تاکید کرد سال آینده ارز ۲ نرخی در بازار وجود نخواهد داشت و اگر بخواهیم یارانه‌ای به کالایی تخصیص دهیم، به‌صورت ریالی خواهد بود و به ذی‌نفع نهایی و مردم پرداخت می‌شود.
این سخن با واکنش بسیاری همراه شد و کارشناسان تاکید کردند در لایحه بودجه ۱۴۰۱ فقط صحبت از حذف ترجیحی شده است. با این تفاسیر، صحبت‌های میرکاظمی ابهاماتی درباره حذف دیگر ارزهای نیمایی، سنایی و... ایجاد کرده است. تاکید کارشناسان بر آن است که اگر دولت تصمیم به تک‌نرخی کردن ارز دارد، باید بسترهای اجرای ارز تک‌نرخی فراهم شود. به‌علاوه اینکه در ۴ دهه گذشته تمام دولت‌های تلاش‌هایی برای اصلاح نظام ارزی و اجرای سیاست ارز تک‌نرخی پیش‌رفته‌اند که با شکست مواجه شده است.
ضرورت یکسان‌سازی موفقیت‌آمیز نرخ ارز
به‌گفته برخی کارشناسان، آزادسازی منابع ارزی کشور در دوره پساتحریم، استقرار روابط کارگزاری و بانکی بین‌المللی، متنوع‌سازی منابع ارزی، صادرات‌محوری، امکان دریافت اعتبارات کوتاه‌مدت، میان‌مدت، بلندمدت و وام‌های مستقیم بانک‌های توسعه‌ای، از ضرورت‌های یکسان‌سازی موفقیت‌آمیز نرخ ارز است. به‌علاوه اینکه برای تحقق این رویا در گام نخست باید پاک‌سازی حساب‌های بانک‌ها، بازنگری و تنظیم مقررات ارزی، مدیریت بازار ارز را مدنظر قرار داد. فعال‌کردن بازار بین‌بانکی ارز، بازنگری در سازکار و تسویه ارزی معاملات ریالی، توسعه و تکمیل سامانه‌های ارزی، آموزش و کوچک‌سازی بازار قاچاق کالا نیز از دیگر زیرپروژه‌های یکسان‌سازی نرخ ارز هستند. در این بین اما هستند مخالفانی که معتقدند تک‌نرخی شدن ارز با شرایط کنونی اقتصاد کشور و تحریم‌ها که هنوز به‌طور کامل رفع نشده، امکان‌پذیر نیست.
تحقق ارز تک‌نرخی امکان‌پذیر است
علی سعدوندی، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با صمت با اشاره به اینکه تک‌نرخی شدن ارز در شرایط فعلی امکان‌پذیر است، گفت: اتفاقا در شرایط تنگنای اقتصادی است که باید ارز تک‌نرخی شود. این کار از نظر اجرایی انجام‌پذیر است اما از نظر اقتصاد سیاسی مشکلاتی به همراه خواهد داشت، چراکه افرادی که از ارز ترجیحی و نیمایی ارتزاق کرده‌اند توانسته‌اند برای خود در خارج از کشور زندگی‌های اشرافی بسازند. بنابراین این افراد سعی می‌کنند با تک‌نرخی شدن ارز به‌شدت مقابله کنند.
وی افزود: زمانی که قرار می‌شود با رانت‌خواری مقابله شود، معمولا این افراد با وارونه نشان دادن حقایق با عنوان حمایت از محرومان به صحنه می‌آیند و به حذف نظام چند نرخی ارز اعتراض می‌کنند. همچنین در مطبوعات و محافل علمی تلاش می‌کنند تمام مشکلات کشور را به حذف ارز ترجیحی و ارز نیمایی منتسب کنند. حال سوال اینجاست که اگر واقعا این ارزها منافعی برای مردم داشته، پس چرا کشورهای دیگر از سیاست‌های پولی ایران الگو نمی‌گیرند و آنها هم ارز خود را چند نرخی نمی‌کنند؟
شرایط روز اقتصاد ایران
سعدوندی گفت: اقتصاد ایران در شرایطی قرار دارد که از یک سو تحت تحریم‌های خارجی قرار گرفته و از سوی دیگر، به‌دلیل اجرای سیستم ارزی چندگانه تحت تحریم داخلی است. این تحریم داخلی ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر پیکره اقتصاد وارد کرده است. ارز چند نرخی، ساختار اقتصادی کشور را نسبت به گذشته بسیار نابرابرتر کرده است. این‌ّ مسائل واقعیت‌های اقتصادی کشور است اما کسانی که از این شرایط منتفع می‌شوند با چهره ظاهرالصلاح سعی می‌کنند از تک‌نرخی شدن ارز جلوگیری کنند.
این اقتصاددان بیان کرد: وقتی در نظام ارزی کمبود وجود دارد، چطور ارز ترجیحی تقسیم‌شده و بیش از ۶۰ میلیارد دلار منابع اقتصادی کشور از بین رفته است؟ چطور ممکن است تحت تحریم بود اما رانت صادرکننده را به رانت واردکننده تبدیل کرد؟ بر فرض که ایران نتواند توافقی در مذاکرات برجام حاصل کند و تحریم‌ها رفع نشود، آیا این مسئله توجیه‌کننده این است که منابع ارزی به یکسری از واردکننده‌ها داده شود تا از رانت آن برای زندگی‌های لوکس خود در خارج از کشور استفاده کنند؟ این گرگ سال‌هاست که با گله آشناست. این ماجرا از زمان جنگ تا امروز ادامه داشته است. در زمان جنگ یک عده در جبهه شهید می‌شدند و عده دیگری هم در پشت جبهه ارز ۷ تومانی دریافت می‌کردند و برای خود در خارج از کشور زندگی‌های آن‌چنانی می‌ساختند.
وی تصریح کرد: توجیهاتی که در مقابله با حذف ارز ترجیحی می‌شود استدلالاتی است که در کل دنیا فقط در ایران مطرح می‌شود. یکی از توجیهات برای تداوم ارز ترجیحی مسئله افزایش تورم است. اما آیا بعد از این همه‌وقت استفاده از ارز ۴۲۰۰ تومانی، نرخ تورم پایین آمده یا افزایش پیدا کرده است؟ این‌ها سوالاتی است که باید پاسخ داده شود.
سرنوشت ارز پس از توافق
سعدوندی با اشاره به اینکه به ثمر رسیدن توافق برجام باعث می‌شود ایران به منابع ارزی دست پیدا کند، گفت: این منابع ارزی می‌تواند در اختیار ویژه‌خواران قرار بگیرد و این نظام ارزی تبعیض‌آمیز ادامه پیدا کند. نظام ارزی چندنرخی در ۱۶ سال گذشته در دولت‌های مهرورزی و تدبیر و امید باعث هدر رفتن ۱۳۰۰ میلیارد دلار شده است؛ بنابراین در صورت حصول برجام نباید به سیاست‌های ارزی گذشته بازگشت. اگر هم مذاکرات برجام ناموفق شود، دیگر ارزی برای کشور نمی‌ماند و باید ارز را تک‌نرخی کنند. این کارشناس اقتصاد گفت: در دوره ریاست جمهوری خاتمی، سیاست‌های پولی به سمتی رفت که برای چندسالی نظام ارزی تک‌نرخی شد اما همان زمان هم نحوه تک‌نرخی کردن ارز مناسب نبود و به‌درستی انجام نشد، چراکه پیش‌زمینه تک‌نرخی کردن ارز این است که بودجه ارزی از بودجه ریالی تفکیک شود. اگر همچنان بودجه ریالی ما از منابع ارزی تامین شود، همان شرایط سابق ادامه پیدا خواهد کرد.
وی افزود: در آن زمان نیز این سیاست‌ها به‌درستی انجام نشد. با این حال، تمامی آمارها نشان می‌دهد در آن دوره که ارز تک‌نرخی شد، اقتصاد ایران برترین عملکرد خود را در سال‌های بعد از انقلاب داشته است، چراکه رانت‌خواری تا حدی کاهش پیدا کرد. زمانی که رانت‌خواری کم شود، افراد به‌دنبال فعالیت در بخش واقعی اقتصاد می‌روند و به‌جای تلاش در جهت ربودن رانت‌ها تلاش می‌کنند تولید و خدمات را در اقتصاد گسترش دهند.
سعدوندی در پایان گفت: ادعای من این نیست که به سمت کشورهای پیشرفته حرکت کنیم اما حتی می‌شود در حد افغانستان و عراق یک سیاست ارزی و پولی مناسب‌تری داشته باشیم. متاسفانه ایران در کنار ونزوئلا در دنیا از لحاظ رتبه سیاست‌گذاری پولی و بودجه‌ای از آخرین کشورهای جهان است.
فسادزایی نظام ارزی چند نرخی
سیدرضا سلامی، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: رئیس سازمان برنامه‌وبودجه گفته سال ۱۴۰۱ ارز ۲ نرخی در بازار وجود نخواهد داشت. از صحبت‌های ایشان می‌توان نتیجه گرفت که منظور از تک‌نرخی شدن یعنی علاوه بر ارز ترجیحی، دیگر ارزها نیز حذف خواهد شد. اما با توجه به شرایط فعلی اقتصادی بعید است بتوانند به این هدف دست پیدا کنند.
وی افزود: به هر حال تعداد ارزهای نظام ارزی در ایران متعدد است. زمانی نرخ ارز یکنواخت می‌شود که به اندازه تقاضا، عرضه ارز وجود داشته باشد، در حالی که با روالی که پیش می‌رود بعید است بتوان تقاضا را برآورده کرد. بنابراین همواره تقاضایی وجود دارد که توسط بازار رسمی تامین نمی‌شود و نرخ آن با نرخ ارز اصلی متفاوت خواهد بود.
سیاست ارزی در اقتصادهای سالم
این اقتصاددان تصریح کرد: در اقتصادهای سالم در دنیا یک نرخ ارز بیشتر وجود ندارد و در همه‌جا و برای همه تقاضاها فقط از این نرخ ارز استفاده می‌شود. در اقتصادهای پیشرفته جهان مسئولان اقتصادی با نرخ ارز بازی نمی‌کنند، چراکه ایجاد فساد و رانت می‌کند؛ بنابراین همه کشورهایی که اقتصادی استوار بر منطق و علم اقتصاد دارند، از یک نرخ سود تبعیت می‌کنند اما در کشورهایی مانند ایران که از چند نرخ ارز استفاده می‌کنند شاهد فسادهای گسترده توسط رانتی هستیم که نظام ارزی در اختیار یکسری از افراد قرار می‌دهد.
تجربه موفق گذشته
سلامی با اشاره به اینکه تنها مقطعی که دولت توانست ارز را تک‌نرخی کند در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی بود، گفت: در آن زمان وضعیت عرضه و تقاضای ارز تا حدودی متعادل شد. به غیر از سال‌های ابتدایی دولت وی که مشکلاتی به خاطر نرخ نفت وجود داشت، بقیه سال‌ها نسبتا درآمد فروش نفت خوب بود و از سال ۱۳۷۹ ارز تک‌نرخی و این وضعیت برای چند سال حفظ شد. با این حال، مشکلی که در آن زمان وجود داشت این بود که نرخ ارز به خاطر عرضه زیاد ارزهای دولتی و ارزهای نفتی پایین نگه داشته می‌شد.
وی افزود: پایین نگه داشتن نرخ ارز باعث شد تولید و صادرات در کشور آسیب ببیند. در واقع از همان زمان دولت خاتمی تولید تحت‌تاثیر نرخ تصنعی ارز قرار گرفت. از سال ۷۹ تا ۸۹، یعنی در دولت محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد، ۷۰۰ تا هزار تومان بود و تغییر چندانی نکرد. در حالی که در این ۱۰ سال تورم چند صد درصد افزایش داشته است.
وی با اشاره به اینکه در اقتصاد ایران هیچ‌گاه سیاست ارزی مناسبی وجود نداشته، گفت: از ابتدای دهه ۵۰ تا امروز سیاست‌های ارزی ایران ضعیف بوده و همواره نرخ‌های ارز تصنعی بوده است. زمان‌هایی هم که کشور به‌دلایل تحریم یا پایین بودن درآمد نفتی با کمبود ارز مواجه شده، سیاست‌های ارزی به سمت چند نرخی شدن حرکت کرده است.
تاثیر مذاکرات برجام بر سیاست ارزی
سلامی تاثیر مذاکرات برجام بر سیاست‌های ارزی ایران را مهم دانست و گفت: در صورتی که مذاکرات به نتایج مثبتی برسد، مقداری از ارزهای ایران که در بعضی از کشورها بلوکه‌شده، آزاد می‌شود. همچنین افزایش فروش نفت و صادرات درآمدهای ارزی ایران را افزایش خواهد داد. این مسائل حتما روی عرضه ارز و توانایی دولت برای نرخ‌های ارزی اثر محسوس می‌گذارد. البته تاثیر پایدار آن باز هم بستگی به دولت ایران دارد و فعلا نمی‌توان آن را پیش‌بینی کرد، چراکه اگر بخواهیم با نگاه به گذشته، آینده را پیش‌بینی کنیم با سناریوهای متفاوتی روبه‌رو می‌شویم. مثلا در دوره‌هایی با افزایش ارز، عرضه آن نیز زیاد شده اما سال‌هایی هم وجود داشته که با وجود کمبود ارز، فضل و بخشش‌های زیادی صورت گرفته است. در هر حال، توافق برجام برای کوتاه‌مدت تاثیر محسوسی خواهد داشت. تاثیر بلندمدت توافق بر اقتصاد وابسته به سیاست‌های اقتصادی دولت است. باید دید این سیاست‌ها می‌تواند اقتصاد ایران را تا حدودی از نابسامانی نجات دهد یا خیر. اما اگر دولت نتواند سیاست‌های درستی به کار ببندد و رفتارهای گذشته را تکرار کند، پس از مدتی شرایط برمی‌گردد و حتی ممکن است وضعیت بغرنج‌تر شود.
برگ‌برنده‌ای به‌نام ارز تک‌نرخی
کوروش پرویزیان، کارشناس اقتصاد که مدیریت بانک پارسیان را نیز در کارنامه کاری خود دارد، معتقد است برای تک‌نرخی کردن ارز، نیاز است تمهیدات ویژه‌ای اندیشیده شود و عزم دولت، بخش خصوصی و بانک مرکزی و شبکه بانکی برای تک‌نرخی کردن ارز بسیار مهم است. اختلاف نرخ ارز مبادلاتی با ارز آزاد و نرخ ارز درنظر گرفته شده در بودجه سیگنال‌های متفاوتی به فعالان اقتصادی می‌دهد.
وی در ادامه افزود: با اشاره به اینکه اگر بخشی از این تفاوت را به هزینه‌های جابه‌جایی و انتقال ارز مربوط بدانیم و بخش دیگر این تفاوت را برای تبدیل دلار به دیگر اسعار و سایر هزینه‌های مرتبط در نظر بگیریم، باز با محاسبه همه این هزینه‌ها، درصد تفاوت نرخ بین ارز مبادله‌ای و ارز بازار آزاد وجود دارد که قابل تامل است. بنابراین می‌توان گفت یکسان‌سازی نرخ ارز نیز در صورت تحقق، برگ برنده‌ای است که در کارنامه هر دولتی که موفق به اجرای این طرح کلان شود به ثبت خواهد رسید.
توجه به تراز ارزی
پرویزیان استفاده از ابزارهای مالی بین‌المللی برای تراز ارزی و استفاده از روش‌های بانکداری بین‌المللی را راهکاری برای ایجاد فضای تک‌نرخی کردن ارز دانست و مدیریت بانک مرکزی را بر ذخایر ارزی بسیار مهم برشمرد و گفت: تجربه تک‌نرخی کردن و روش‌های آن در کشور وجود دارد اما آن وفاق و دقت‌نظری که باید بین فعالان اقتصادی و سایر بازیگران شکل بگیرد تا ارز تک‌نرخی شود، بسیار مهم است. این کارشناس اقتصاد گفت: در آن سال‌هایی که نرخ ارز مبادلاتی ۲۴۵۰ تومان برآورد شد، برخی فعالان اقتصادی اعداد به‌مراتب متفاوت و گاهی کمتری را اعلام می‌کردند. در هر حال، اگر شرایط پایداری را برای صادرات غیرنفتی کشور و جذب سرمایه‌های خارجی فراهم کنیم، تصمیمات برای تک‌نرخی کردن ارز با اطمینان بیشتری گرفته می‌شود. در این شرایط می‌توان از این فضا برای مدیریت ارز تک‌نرخی استفاده کرد، اگر اتکای بودجه به ارز کمتر و از پیش‌بینی منابع آتی درآمدی کشور اطمینان وجود داشته باشد و عملکرد ما به‌گونه‌ای باشد که اطمینان را در فضای بین‌المللی ایجاد کنیم، این مسئله به تک‌نرخی‌شدن ارز و پایداری نرخ ارز در داخل کشور بیشتر از گذشته کمک خواهد کرد.
سخن پایانی
در مجموع کارشناسان معتقدند در یک اقتصاد سالم، نظام ارزی تک‌نرخی است و کشورهای پیشرفته به خاطر دوری از ایجاد فساد و رانت، نظام ارزی را به سمت چند نرخی شدن پیش نمی‌برند. به اعتقاد ایشان، کسانی در برابر تک‌نرخی شدن ارز مقابله می‌کنند که از رانت ارز ترجیحی بهره‌های کلان برده‌اند. با این حال، کارشناسانی که با حذف ارز ترجیحی مخالفت می‌کنند نسبت به افزایش قیمت‌ها و کاهش قدرت خرید خانوارها هشدارهای جدی می‌دهند. تجریه تاریخی نیز نشان می‌دهد در دوره‌ای سیاست‌های پولی به سمتی رفت که چند سالی نظام ارزی تک‌نرخی شد. اما همان زمان هم نحوه تک‌نرخی کردن ارز مناسب نبود و به‌درستی انجام نشد، چراکه پیش‌زمینه تک‌نرخی کردن ارز این است که بودجه ارزی از بودجه ریالی تفکیک شود. اگر همچنان بودجه ریالی ما از منابع ارزی تامین شود، همان شرایط سابق ادامه پیدا خواهد کرد.
