میراث‌فرهنگی، متهم ردیف اول!
صنایع دستی یکی از نقاط قوت فرهنگ و تمدن کشورمان به شمار می رود. امروزه بسیاری از کشورهایی که از لحاظ سابقه و قدمت در صنایع دستی نسبت به ایران عقب تر هستند، در این زمینه به پیشرفت های قابل توجهی دست پیدا کرده اند، اما میزان درآمدی که از این صنعت، سهم ایران می شود، فاصله زیادی با سایر کشورها دارد و با وجود زحمات زیادی که برای خلق این آثار کشیده می شود، استقبال چشمگیری از صنایع دستی نمی شود. دلیل این بازار داخلی ضعیف، هنوز برایمان روشن نیست. یکی از بزرگ ترین دسته های صنایع دستی، صنایع دستی اصفهان است. برای بررسی بیشتر چالش ها و راهکارهای کمک به توسعه و حل مشکلات صنایع دستی کشور، صمت با عباس شیردل، رئیس سابق اتحادیه صنایع دستی استان اصفهان به گفت وگو پرداخت که در ادامه می آید.
نمایش زیبایی صنایع دستی در خانه
امروزه می توان از صنایع دستی در چیدمان خانه استفاده کرد. برای مثال، سفال های میناکاری شده از زیباترین و پرطرفدارترین محصولات برای استفاده هستند. امروزه حکاکی های هیجان انگیز، بکارگیری گیاهان در نقش زدن روی سفال، طراحی های مینیمال، بازآفرینی نقش های جذاب باستانی و ابتکاراتی از این دست، محصولات سفالی را تبدیل به صنایع دستی دکوری کرده که تقاضای زیادی برای خرید آنها وجود دارد. محصولات خاتم کاری نیز بسیار متنوع است از جادستمال کاغذی و سطل پذیرایی گرفته تا ساعت و گلدان های بزرگ زینتی که تنها جنبه دکوری و لوکس دارند. هنر میناکاری، بیشتر در قالب بشقاب های دیوارکوب عرضه می شود، اما همه نوع ظرف میناکاری را می توان در بازار پیدا کرد. محصولات میناکاری از مشهورترین صنایع دستی دکوری هستند که بیشتر در شهر اصفهان تولید و عرضه می شوند. رودوزی ها، اما از جذاب ترین صنایع دستی دکوری هستند که کاربردهای متنوعی در تزئینات دارند. معروف ترین آنها پته دوزی، سوزن دوزی های خطه جنوب، پیله دوزی، سرمه دوزی، مرواریددوزی و گلابتون دوزی است.
این محصولات برای خانه ای که در چیدمان آنها از نمادهای سنتی استفاده شده، پاف ها و پشتی های گلیم بافی یا کوسن های جاجیمی می توانند مکمل های زینتی جذابی باشند. با این وجود، نباید هزینه های بالای این محصولات را نادیده گرفت. نرخ صنایع دستی در برخی موارد به گونه ای است که با وجود زیبایی ، قدرت خریدی برای آنها وجود ندارد.
تولید صنایع دستی ایرانی، سابقه دیرینه ای دارد، اما همچنان نتوانسته به جایگاه اصلی خود در بازار دست یابد و ضعف هایی را در این زمینه شاهد هستیم. به نظر شما، ریشه این مشکلات کجاست؟
سوء مدیریت، دلیل اصلی کم وکاستی ها در این حوزه است. برخی مسئولانی که برای این حوزه انتخاب می شوند، در این زمینه تخصص لازم را ندارند. برخی معاونان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران و مدیران کل در استان ها هیچ تخصصی در حوزه صنایع دستی ندارند و گاهی کاری تخصصی به دست افراد غیرمتخصص می افتد و در نهایت آسیب جدی به تولیدکننده، اقتصاد و مردم وارد می شود.
عملکرد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در ایجاد جایگاه واقعی صنایع دستی در اقتصاد و حمایت از فعالان این حوزه چگونه بوده است؟ آیا حمایت های لازم از هنرمندان این حوزه صورت می گیرد؟
از این صنعت آن طور که باید حمایت نمی شود. به عنوان مثال، بارها شنیده شده زمانی که هنرمندان میراث فرهنگی اقدام به دریافت «درجه هنری» می کنند، با تعامل و حمایت مناسبی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مواجه نمی شوند. این موضوع به این دلیل رخ می دهد که مسئولان میراث فرهنگی حاضر به تلاش برای اتخاذ قانونی نیستند که به واسطه آن خود وزارتخانه این درجه را به هنرمندان بدهد. برخی کارشناسان معتقدند دلیل این کم کاری، نبود تخصص لازم برای این کار در بدنه وزارت است. این مشکلات در حوزه های دیگر حمایتی مانند مالیات، بیمه و تسهیلات فعالان صنایع دستی به وضوح مشاهده می شود و حرف دیروز و امروز نیست. به عنوان نمونه، معافیت مالیاتی فعالان این صنف از مواردی است که می تواند در زمره حمایت های دولت قرار گیرد.
طبق قانون، معافیت مالیاتی، یکی از قوانین مالیاتی است که با استناد به آن برخی مشاغل با شرایط خاص، از پرداخت مالیات معاف می شوند. این قانون که بیشتر نگاه حمایتی دولت نسبت به برخی مشاغل را در خود دارد، شامل حال شاغلان صنایع دستی و فرش نیز می شود. با توجه به قانون ۱۴۲ مالیات های مستقیم، هنرمندان و شاغلان صنایع دستی و فرش از پرداخت مالیات معاف هستند، اما این معافیت در گام نخست مستلزم پر کردن یک اظهارنامه مالیاتی است. اگرچه اظهارنظر وزیر پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که در سال ۱۳۹۹ منتشر شده، خبر از معافیت مالی شاغلان این حوزه می دهد، اما برخی کارشناسان عقیده دارند دولت قبل، آن چنان که باید برای دائمی بودن این حمایت تلاش نکرد که باعث شده امروز گمانه زنی هایی مبنی بر حذف معافیت مالیاتی هنرمندان شکل بگیرد. بسیاری از هنرمندان صنایع دستی در بحران کرونا کار خود را از دست دادند. تعداد زیادی از متخصصان فعال در حوزه صنایع دستی در شهرستان ها بیکار هستند یا برای کسب درآمد بیشتر گرایش به سمت مشاغل دیگر پیدا کرده اند. هرچند پیش از کرونا نیز وضعیت فعالان این حوزه چندان مساعد نبود و کسب وکارهای مبتنی بر صنایع دستی از رونق بالایی برخوردار نبودند. داستان کرونا هم مزید برعلت شد و چراغ بسیاری از کارگاه های تولید این هنر-صنعت را خاموش کرد. حال باید دید دولت برای سال های پس از کرونا چه برنامه های برای احیای فعالیت این کارگاه ها داشته باشد.
با وجود تمام موارد یادشده یکی از دلایل کم رونقی بازار صنایع دستی، گران بودن این کالاست. چرا صنایع دستی گران است؟
مواد اولیه این محصولات به وفور در کشور موجود است، اما این مواد با نرخ بسیار بالا به هنرمندان فروخته می شود، درصورتی که با انعقاد تفاهمنامه ای بین وزارت صنعت، معدن و تجارت و بورس می توانستند این هزینه را بسیار کمتر کنند. امروز رویکرد دنیا به هنر مینیمال است. هنرمندان نباید از میزان کیفیت کار خود بکاهند، بلکه باید زمان لازم برای خلق اثر را کاهش داده تا یک اثر مینیمال تولید کنند. هنرمندان باید آثار مصرفی تولید کنند تا در زندگی روزمره از آنها استفاده شود.
شاید بتوان گفت یکی از راه های مهم کسب درآمد در این حوزه افزایش صادرات است. وضعیت صادرات صنایع دستی را چطور ارزیابی می کنید؟ چقدر درآمد صادراتی از حوزه صنایع دستی داریم؟
قانونی در حوزه صادرات با عنوان «پیمان ارزی» وجود دارد که طبق این قانون، پیمان ارزی به تعهد انتقال ارز حاصل از صادرات کالا به کشور گفته می شود. این تعهد طبق سندی رسمی موسوم به پیمان نامه ارزی عرضه شده و براساس آن، صادرکننده کالا می پذیرد ارز به دست آمده از فروش کالا خارج از کشور را در مدت معینی به داخل کشور انتقال دهد. سپس آن را براساس مقررات ارزی و نرخ تعیین شده از سوی بانک مرکزی به یکی از بانک های مجاز بفروشد و واریزنامه پیمان ارزی دریافت کند. متاسفانه این قانون به صادرات صنایع دستی تعلق نگرفته است. زمانی که تولیدکننده یا هنرمند صنایع دستی نتواند هنر خود را صادر کند، قطعا درآمدزایی ندارند؛ در نتیجه مجبور است برای درآمدزایی بیشتر، دعوت کشورهای خارجی برای ادامه فعالیت در آن کشورها را بپذیرد. همین موضوع باعث شده در چند سال گذشته بسیاری از هنرمندان از کشور خارج شوند.
از سوی دیگر، صادرات صنایع دستی، فرصت ویژه ای برای پیشرفت تجارت در سطح بین الملل است. در فرآیند صادرات هنرهای دستی به خارج از ایران، فروشنده و خریدار کالاها باید هزینه هایی پرداخت کنند که بخشی از آن، تعرفه صادرات یا تعرفه گمرکی است. حقوق گمرکی یا تعرفه صادرات صنایع دستی، همان مالیات یا عوارضی است که دولت برای حمایت از کالاهای تولیدی از صادرکنندگان و واردکنندگان می گیرد. هرچند صادرات محصولات صنایع دستی، تعرفه یا حقوق گمرکی ندارند و صادرکننده این نوع محصولات، ملزم به پرداخت هیچ مبلغی به عنوان هزینه گمرک یا تعرفه صادرات صنایع دستی نیست و تنها باید هزینه باربری، بازرسی و... را پرداخت کند. این نقطه روشنی در توجه دولت به این هنرصنعت زیباست که گفتن آن خالی از لطف نبود.
اما با توجه به اینکه بازار داخلی صنایع دستی، ضعیف است و صادرات آن نیز چنگی به دل نمی زند، به نظر می رسد صنایع دستی کشور به توجه جدی مسئولان نیازمند است.
با توجه به اینکه صادرات صنایع دستی با چالش های اساسی روبه رو شده، وضعیت فروش این محصولات در کشور چگونه پیش می رود؟
با توجه به مشکلات یادشده و بر اثر اجرای قانون پیمان ارزی، صادرات صنایع دستی و فرش در کشور صفر شده است. علاوه بر آن، بر اثر اجرای این قانون، تجارت صنایع دستی نیز بسیار کم شده است. به همین دلیل، درخواست اصلاح و بازنگری قانون پیمان ارزی در حوزه صنایع دستی مطرح است. فعالان این حوزه درخواست دارند در صورت امکان شاهد لغو این قانون باشیم. این گروه معتقدند در نتیجه اصلاح یا لغو قانون یادشده بستر لازم برای رونق صادرات صنایع دستی کشور مهیا می شود.
آیا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با وجود مشکلاتی که برای فعالان این حوزه وجود دارد، حمایتی از تولیدکنندگان صنایع دستی کشور کرده است؟
برای حمایت بیشتر از صنایع دستی کشور، سال ۹۶ «قانون حمایت از هنرمندان، استادکاران و فعالان صنایع دستی» در قالب ۱۵ ماده تصویب شد. براساس این قانون باید تشکل هایی در داخل سازمان میراث فرهنگی که هم اکنون تبدیل به وزارتخانه شده ا،یجاد شود و تشکل های غیرمیراث فرهنگی منحل شوند.
با وجود این قانون، حمایتی از فعالان نشده است، چاره چیست؟
پس از تصویب این قانون در مجلس شورای اسلامی به دولت ۳ تا 6 ماه فرصت داده شد که آیین نامه اجرایی آن را تدوین کند، اما متاسفانه تا همین لحظه برای تدوین این آیین نامه اقدامی انجام نشده است.
اگر مجلس، قانون پیمان ارزی را حذف کند، بسیاری از مشکلات حوزه صنایع دستی برطرف می شود، زیرا بخش خصوصی کار خود را بلد است.
در پایان، چه نکته دیگری درباره چالش ها با وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و به طور مشخص در اصفهان دارید؟
اصفهان ۱۹۶ رسته دارد که ۱۰ رسته آن، ثبت ملی شده است. طبق قانون، سالانه تنها ثبت ملی دو رسته امکان پذیر است و ۲۰۰ سال زمان می برد تا ثبت جغرافیایی خود را انجام دهیم.
برای ثبت جهانی، آمادگی لازم را در اصفهان داریم و اتاق بازرگانی اصفهان توانایی این را دارد که همه هزینه های لازم برای این اقدام را پرداخت کند، اما متاسفانه هیچ تلاشی از سمت میراث فرهنگی دیده نمی شود.
سخن پایانی
مدیریت ضعیف و تصمیمات غیرکارشناسی، بلایی به جان صنایع دستی کشور آورده که روز به روز جایگاه ویژه خود را در کشور بیشتر از دست می دهند و شاهد بیکاری بسیاری از هنرمندان این عرصه هستیم که به سمت مشاغل دیگر رفته و گویی به هنر پشت کرده اند. این روزها به خاطر سوء مدیریت، بسیار می شنویم که «مگر هنر نون و آب نمی شود!»
اینکه مسئولان ذی ربط چه بر سر این هنرصنعت زیبا آورده اند و این مسیر به کجا ختم می شود، هنوز هم در هاله ای از ابهام است، اما با بررسی عملکرد دولت سیزدهم و شنیدن برخی وعده ها می توان کمی به آینده این صنعت خوشبین بود.
